تحصيل دانش براى رشد و تعالى‏

مرحوم آيت اللَّه نجفى قوچانى در كتاب «سياحت شرق» مى نويسد:

وبالجمله طلبه بايد اولًا در تغسيل باطن خود جديت نمايد و چنانچه در اول طفوليت است و باطن او هنوز چركين و نجس نشده، مواظب باشد كه نجس نشود، پس در اولين وهله- از روى تقليد هم كه باشد- علم و عمل و اخلاق را دارا بشود، بعد از آن با جديت تحصيل حقيقت علم كند.

ملا صدرا، علم را براى مال و جاه نمى خواست و معتقد بود كه طالب علم نبايد در فكر مال و جاه باشد جز آن قدر كه براى معيشت او ضرورت دارد، صدر المتألهين مى گفت: كسى كه علم را براى مال و جاه بخواهد، موجودى است خطرناك كه بايد از او برحذر بود، وى در جلسات درس، اين اشعار را از «مثنوى مولوى» مى خواند:

پس از اين كه اولين جلسه اى كه ملا صدرا در درس ميرداماد شركت جسته بود پايان يافت، ميرداماد وى را با خود به كنارى برده، گفت: اى محمد! من امروز گفتم كسى كه مى خواهد حكمت را تحصيل كند، بايد حكمت عملى را تعقيب كند و اينك به تو مى گويم كه حكمت عملى در درجه اول دو چيز است:

يكى به انجام رسانيدن تمام واجبات دين اسلام و دوم پرهيز از هر چيزى كه نفس بوالهوس براى خوشى خود مى طلبد.

روش دوم كه بايد از طرف كسى كه حكمت را تحصيل مى كند در پيش گرفته شود اين است كه محصل حكمت بايد از تأمين درخواست هاى نفس خوددارى ورزد، كسى كه مطيع نفس اماره شد و مشغول تحصيل حكمت هم گرديد به احتمال قوى بى دين خواهد شد و از صراط مستقيم ايمان منحرف.

محمد زكرياى رازى (طبيب مشهور اسلامى) هنگامى كه از صفات دانشجويان پزشكى صحبت مى كند مى گويد:

واجب است كه دانشجوى پزشكى طب را براى جمع مال نخواهد بلكه متذكر باشد كه نزديك ترين مردم به خدا، عالم ترين و عادل ترين و مهربان ترين آنان به مردم است.

از تمام قسمت هاى ايران براى استفاده از درس ملا صدرا به شيراز مى رفتند و استاد، شاگرد را نمى پذيرفت مگر اين كه شاگرد چهار شرط را بپذيرد و بدان عمل نمايد:

اول- در صدد تحصيل مال نباشد مگر به اندازه تأمين معاش.

دوم- در صدد تحصيل مقام نباشد.

سوم- معصيت نكند.

چهارم- تقليد (بى جا و كوركورانه و بدون بصيرت) ننمايد.

اگر شاگرد اين چهار شرط را مى پذيرفت و به آن عمل مى كرد، ملا صدرا موافقت مى نمود كه او را در مدرسه خويش بپذيرد و در جرگه شاگردان بنشاند و گر نه به او مى گفت كه از آن مدرسه برود و در جاى ديگر تحصيل كند.

ملا صدرا مى گفت: محال است كسى كه در صدد تحصيل مال باشد بتواند تحصيل علم نمايد و تحصيل مال دنيا و تحصيل علم دو عمل متخالف است كه با هم قرين نمى شود.

كسى كه در طول دراز مى شود، عرض و ضخامت او كم خواهد شد و به همين قياس كسى كه در صدد تحصيل مال باشد، گر چه ممكن است توانگر شود اما به طور حتم از تحصيل علم باز مى ماند و مال دارانى كه عالم جلوه كنند متظاهر به علم و رياكار هستند .