انواع تربیت های خداوند

﴿الَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُون ﴾[1]

آنان كسانى هستند كه پيمان خدا را [كه توحيد و وحى و نبوت است ] پس از استوارى اش [با دلايل عقلى و علمى و براهين منطقى با عدم وفاى به آن ] مى شكنند و آنچه را خدا پيوند خوردن به آن فرمان داده است [مانند پيوند با پيامبران و كتاب هاى آسمانى و اهل بيت طاهرين و خويشان ] قطع مى نمايند و در زمين تباهى و فساد بر پا مى كنند، آنانند كه زيانكارند.

ربوبیت خداوند

انسان ها در مواجۀ با پیمان های خداوند دو گروه می شوند: گروهی وفادار به این عهد و گروهی نقض کنندۀ این عهد هستند. همان طور که بیان شد، عهدهای خداوند برای تأمین سعادت دنیا و آخرت انسان ارائه شده است.

خداوند پیمان های خود را از طریق علمی که به انبیاء داده است و یا نازل کردن کتب الهی ارائه می دهد. قبول و عمل کردن به این پیمان ها، مصداق وفاداری به آن است و همچنین عدم قبول و عمل نکردن به آن ها مصداق نقض پیمان ها است.

مفسرین بزرگ قرآن بر اساس آیات و روایات پیمان های خداوند را در چند مصداق بیان کرده اند. ربوبیت خداوند یکی از حقایق و عهدهایی است که به تمام انسان ها ارائه شده است. در قرآن مجید ربوبیت خداوند به طور صریح بیان شده که به نوعی ابطال تمام بت ها، ربّ ها و فرهنگ های باطل است. ربوبیت این نکته را بیان می کند که مالک در تمام عوالم هستی، یکتاست و او پرورش دهنده چه در عالم تکوین و چه در مسائل پرورش حقیقی است. ربّ یعنی وجود مقدسی که مالک، مدبر، پرورش دهنده و متصرف است.

انواع تربیت های خداوند

تربیت و پرورش دادن خداوند دو نوع است: نوع اول پرورش و تربیت تکوینی است. نطفه در صلب تولید می شود و انتقال به رحم پیدا می کند. پروردگار عالم در پشت آن سه تاریکی و ظلمت (تاریکی شکم، تاریکی رحم و تاریکی بچه دان)[2]  صورتگری کرده است و علقه را مضغه و مضغه را به استخوان بندی تبدیل کرده و بعد بر استخوان ها گوشت رویانده و زمانی که آماده حیات شد، روح به آن دمیده است.

﴿ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقين﴾ [3]

آن گاه آن نطفه را علقه گردانديم، پس آن علقه را به صورت پاره گوشتى درآورديم، و آن پاره گوشت را استخوان هايى ساختيم و بر استخوان ها گوشت پوشانديم، سپس او را با آفرينشى ديگر پديد آورديم؛ هميشه سودمند و بابركت است خدا كه نيكوترين آفرينندگان است .

این نوع پرورش تکوینی در انسان، حیوانات و جمادات توسط رب یکتا صورت می گیرد.

نوع دوم پرورش و تربیت تشریعی است. زمانی که انسان به سن تکلیف می رسد، تربیت تشریعی خداوند آغاز می شود. یعنی انسان مکلف به اموری می شود که باعث پرورش و تربیت اوست. پروردگار عالم بهترین و صحیح ترین روش تربیت را برای انسان ارائه داده است. تمام مکاتبی که در مقابل خداوند به وجود آمده دارای عیب و نقص اند و در طول حیات انسان کاربرد واقعی ندارند. پیروی از روش های تربیتی تشریعی خداوند، باعث هدایت انسان و پیروی از مکاتب دیگر، باعث ضلالت و گمراهی انسان می شود که این امر را تجربه زندگی بشر نیز ثابت کرده است.

﴿فَما ذا بَعْدَ الْحَقِ إِلاَّ الضَّلال ﴾[4]

بنابراين بعد از حق چيزى جز گمراهى وجود دارد؟

«ربّ» علاوه بر مالکیت، تربیت انسان را به عهده دارد. مالکی نیست که مملوکی را به وجود بیاورد و رهایش کند.

 ﴿أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدى ﴾[5]، آيا انسان گمان مى كند بيهوده و مهمل [و بدون تكليف و مسؤوليت ] رها مى شود؟!

اصلاح گری ربوبیت خداوند

اگر تمام انسان ها ربوبیت خداوند را قبول می کردند، بستر فساد در جوامع ایجاد نمی شد.

على بن ابى حمزه مي گويد: دوستى داشتم كه از نويسندگان دفاتر بنى اميه بود، به من گفت: از حضرت صادق7 براى من اجازه بگير تا خدمت آن جناب مشرف شوم. من براى او اذن حضور گرفتم، هنگامى كه به محضر امام7 رسيد، سلام كرد و نشست، سپس گفت: فدايت گردم من در ديوان بنى اميه به شغل كتابت مشغول بودم، و از اين راه ثروت انبوهى به دست آورده ام، فعلاً از چنين درآمدى چشم پوشيده ام.

امام صادق(ع) فرمود: اگر بنى اميه كسى را براى كتابت امورشان نمي يافتند و مأمورى را براى جمع كردن ماليات پيدا نمي كردند و كسى نبود كه به سودشان بجنگد و در جماعتشان حاضر شود، قدرت بر سلب حق ما اهل بيت را نداشتند. اگر همه مردم آنان را ترك مي نمودند، و با آنچه داشتند رها مي شدند، به جز اندك مالى كه در اختيارشان بود، چیزی نداشتند. به طور قطع با کمبود نيرو و ثروت  در ميان  امت کاری از دستشان برنمي آمد.

كاتب بني اميه به آن حضرت(ع) گفت: از آنچه که به آن گرفتار شده ام راه نجاتى هست؟

حضرت(ع) فرمود: اگر تو را براى رسيدن به ساحل نجات راهنمایى كنم مي پذيرى؟ عرضه داشت: آرى مي پذيرم. فرمود: از آنچه از این طريق حقوق گرفته شده و در اختيار دارى جدا شو، چنانچه صاحب اموال را مي شناسى به آنان برگردان، و اگر نمي شناسى همه آن ها را در راه خدا صدقه بده، در صورت انجام اين كار، من بهشت را براى تو ضمانت مي كنم.

على بن ابي حمزه مي گويد: جوان كاتب مدتى طولانى سر به زير انداخت، سپس به حضرت گفت: فدايت شوم انجام مي دهم.[6]

اگر انسان ها از طاغوت ها فرمان نمی بردند و خدا را رب خود قرار می دادند، جهان اسلام به فساد کشیده نمی شد و خون ها ریخته نمی شد. خداوند در آیۀ عهد[7] ، از میان تمام اسماء خود، فقط اسم «رب» را ذکر می کند و این خود دلیلی بر اهمیت ارائه ربوبیت است.

شناخت باطنی ربوبیت

ربوبیت خداوند یا به وسیلۀ کتب آسمانی و یا به وسیلۀ سخنان انبیاء و یا به واسطۀ فطرت و اندیشه درونی انسان به طور مستدل ارائه می شود. در دو مورد ابتدایی - کتب آسمانی و سخنان انبیاء - آشکار است که ربّ برای ما شناسانده می شود اما جهت باطنی و فطری نیاز به توضیح دارد. از آیات قرآن می توان پی برد که ربوبیت خداوند به واسطۀ فطرت و باطن نیز شناخته می شود که چند نمونه بیان می شود:

 آیۀ اول: ﴿وَ في أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُون﴾[8]، و [نيز] در وجود شما [نشانه هايى است ] آيا نمى بينيد؟

در این آیه بیان می شود که نشان های ربوبیت در وجود هر فردی است. به بیان دیگر هر انسانی با تفکر در وجود خود به نشانه های مالکیت و پرورش دهندگی خداوند که همان ربوبیت است، پی می برد. خداوند در این آیه انسان را مورد خطاب قرار می دهد، آیا بینا نیستید که نشانه های ربوبیت در وجود خودتان است؟ انسان با دقت در این امور که جسم تکوینی اش را چه کسی به وجود آورده و چه کسی در رحم مادر صورتگری کرده و او را از علقه به مضغه و بعد به استخوان منظم تبدیل کرده و بر آن گوشت رویانده و روح به آن دمیده است، به این مطلب پی می برد که خداوند خالق و مالک او بوده و او را پرورش و تربیت کرده است.

در مورد خالق انسان چند احتمال می توان متصور شد:

 احتمال اول اینکه انسان خود به خود به وجود آمده است یعنی خلقت انسان متکی به خودش است. این احتمال باطل است چون اگر خودی وجود داشته باشد، معنا ندارد دوباره به وجود آید. خودیت انسان نمی تواند باعث خودیت خود شود و این امری غلط و بیهوده است و اگر خودی در ابتدا بوده باشد، تا آخر الامر نیز خواهد بود و نیاز به خود دیگر نیست.

 احتمال دوم این که خالق انسان، تصادف است. این احتمال نیز باطل است چون موجودی را نمی توان یافت که تصادف خالق او باشد. این احتمال یک امر ذهنی باطلی است که افراد بی دین برای خود متصور شدند وگرنه تصادف حقیقتی ندارد.

احتمال سوم این که خالق انسان، موجودات دیگری باشند. این احتمال نیز امری باطل است زیرا نمی توان موجودی یافت که انسان را خلق کند.

 احتمال آخر این که کسی انسان را خلق کرده که خودش با معرفی خود در کتاب های آسمانی و با سخنان انبیاء، اسم و صفاتش را ذکر کرده است. پس انسان با تفکر در وجود خود، خداوند را می یابد و اگر کسی خداوند را نیابد، درونش آرام نمی گیرد تا خداوند را دریابد و به مقصد برسد.

بی دلی در همه احوال خدا با او بود 

او نمی‌دیدش و از دور «خدایا» می‌کرد[9]

انسان با اینگونه خداشناسی و اقتدا به فرهنگ این رب، انسانی کامل و وفادار می شود. فایده این طریق خداشناسی این است که اگر کسی خود را به دروغ رب معرفی کند، فرد خداشناس آن را درک می کند، همان طوری که این نوع دروغگویی برای جادوگران زمان حضرت موسی7 خودنمایی کرد. زمانی که عصای حضرت موسی7 تبدیل به اژدها شد، جادوگران یقین پیدا کردند که این سحر نیست و جادو نمی تواند یک چوب دستی را به چنین مار عظیی تبدیل کند. زیرا اگر این امر ممکن بود، آنان خود این کار را می کردند. همان طور که در قرآن بیان می شود که این جادوگران با سحر خود همه را ترساندند و حتی در دل حضرت موسی7 یک نگرانی پدید آمد ولی زمانی که معجزه حضرت موسی7 را دیدند، فهمیدند این یک حقیقتی است که با قواعد جادو هماهنگی ندارد. پس همه سجده کردند و گفتند:

﴿فَأُلْقِيَ السَّحَرَةُ سُجَّداً قالُوا آمَنَّا بِرَبِ هارُونَ وَ مُوسى﴾[10]

[چون عصايش را انداخت و ساخته هاى جادوگران را بلعيد، جادوگران از عظمت كار دريافتند كه امرى است خدايى نه جادويى ] پس سجده كنان به رو درافتادند و گفتند: ما به پروردگار هارون و موسى ايمان آورديم.

زمانی که انسان ربّ واقعی را بشناسد، دیگر خود را مطیع دروغگویان نمی کند. پس ارائه ربوبیت، باعث اصلاح گری می شود ولی به شرطی که بعد از قبول آن، ملتزم به واقعیات دیگری از حضرت رب شود. تمام انسان های عالم، داخل در ربوبیت تکوینی خداوند هستند و مشکل انسان های عالم، جدایی از ربوبیت تشریعی پروردگار است.

آیۀ دوم: ﴿وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنين ﴾[11]، در زمين براى اهل يقين نشانه هايى [بر توحيد، ربوبيت و قدرت خدا] ست .

در این آیه بیان می شود که در کرۀ زمین نشانه هایی بر قدرت، ربوبیت، رحمت و ... خداوند است که درک آن برای افراد اهل یقین است. انسان خردمند با یک برگ گیاه ربوبیت را می پذیرد و رب ّهای باطل را دفع می کند.

برگ درختان سبز در نظر هوشیار

هر ورقش دفتری است معرفت کردگار[12]

کردگار در این بیت به معنای «رب» است. انسان خردمند با مشاهدۀ یک برگ درخت به این حقیقت می رسد که هر برگی دارای رگ هایی است و این رگ ها با شاخه ها پیوند دارد که آب و مواد غذایی را می پذیرد و به ریشه اتصال دارد و ریشه هم یکی از قدرتمند ترین دستگاه های انتقال است، در نهایت انسان از یک برگ درخت به ربوبیت پروردگار می رسد.

در این آیه لفظ «آیات» به معنای کل موجودات روی زمین است. به عبارت دیگر انسان می تواند از طریق تمام موجودات به ربوبیت خداوند برسد. به طور مثال انسان می تواند با مشاهدۀ مورچه پی به ربوبیت خداوند ببرد. مورچه هشتاد برابر وزن خودش را حمل می کند و چوپان ماهری است زیرا زمانی که حشرات را می گیرد، با شاخک های خود مقداری سم وارد بدن صید خود می کند به طوری که آن حشره نه از بین برود و نه حرکت قوی داشته باشد. آن حشره را می چراند تا پرورش یابد و آن را در تابستان به لانه می برد و تا اوایل بهار آن را نگه می دارد بدون این که از بین برود و فاسد شود. انسانی که اهل یقین است با دیدن  حالات مورچه پی به ربوبیت خداوند می برد و به آن اقرار می کند و بعد از اقرار،  به آن عمل می کند که همانا معنای وفاداری است.

حال با توجه به این توضیحات معنای آیۀ مورد بحث بهتر روشن می شود: ﴿الَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ﴾[13]، میثاق یعنی دلایل و براهین. به عبارت دیگر این آیه بیان می کند که در عین مستدل بودن عهد، افرادی آن را نقض می کنند. این نوع نقض عهد، گناه عظیمی دارد و شاهد بر پلیدی فرد نیز می باشد.

پس با توجه به آیات قرآن، یکی از روش های بیان فطری و باطنی ربوبیت، تفکر در وجود خود و یا تفکر در دیگر موجودات می باشد.

........................................

[1]. بقره (2) : 27.

[2]. مؤلف : «خداوند در سوره زمر ، آیه شش بیان کرده که نطفه در پشت سه تاریکی پنهان است و این یکی از معجزات قرآن است که مطلبی را بیان کرده که در آن زمان کسی از آن اطلاع نداشته است. «يَخْلُقُكُمْ في بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ في ظُلُماتٍ ثَلاث »، شما را در شكم هاى مادرانتان آفرينشى پس از آفرينشى ديگر در ميان تاريكى هاى سه گانه [شكم و رحم و مشيمه ] به وجود آورد.»

[3]. مؤمنون (22) : 14.

[4]. یونس (10) : 32.

[5]. قیامت (75) : 36.

[6]. کافی : 5/106؛ وافی : 17/153: «عن علي بن أبي حمزة قال: كان لي صديق من كتاب بني أمية فقال لي استأذن لي عن أبي عبد الله7 فاستأذنت له عليه فأذن له فلما أن دخل سلم و جلس ثم قال جعلت فداك إني كنت في ديوان هؤلاء القوم فأصبت من دنياهم مالا كثيرا و أغمضت في مطالبه فقال أبو عبدالله 7 لو لا أن بني أمية وجدوا من يكتب لهم و يجبي لهم الفي ء و يقاتل عنهم و يشهد جماعتهم لما سلبونا حقنا و لو تركهم الناس و ما في أيديهم ما وجدوا شيئا إلا ما وقع في أيديهم قال فقال الفتى جعلت فداك فهل لي مخرج منه قال إن قلت لك تفعل قال أفعل قال له فاخرج من جميع ما اكتسبت في ديوانهم فمن عرفت منهم رددت عليه ماله و من لم تعرف تصدقت به و أنا أضمن لك على الله عز و جل الجنة قال فأطرق الفتى رأسه طويلا ثم قال قد فعلت جعلت فداك ».

[7]. أعراف (7) : 172؛ ﴿وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَني آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قالُوا بَلى شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هذا غافِلينَ﴾.

[8]. ذاریات (51) : 21.

[9]. حافظ.

[10]. طه (20) : 70.

[11]. ذاریات (51) : 20.

[12]. سعدی.

[13]. بقره (2) : 27.