چگونه باید با نفس جهاد کرد؟

در خودسازى و جهاد با نفس به چند نکته اساسى باید توجه نمود:
1 - همان گونه که در تربیت و سلامت بدن، ریاضت و ورزش لازم است، در خود سازى و تهذیب نفس نیز ریاضت و مبارزه و جهاد با نفس ضرورت دارد.
2 - همان گونه که در پرورش اندام، از نرمش و فعالیت هاى ساده و اندک آغاز مى شود و به تدریج به ورزش هاى سنگین تر وارد مى شوند، در تربیت روح نیز باید از اندک شروع کرد و به تدریج به مراحل بالاتر رسید.
3 - همان طور که در ورزش بدنى، تداوم واستمرار لازم است، در ریاضت نفسانى نیز تداوم، شرط رسیدن به مقصد است. قرآن مى فرماید: "به یقین کسانى که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت کردند، فرشتگان بر آنان نازل مى شوند که نترسید و غمگین مباشید".على(ع) مى فرماید: "قلیلٌ مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه؛ عمل اندکى که پیوسته باشد، بهتر است از بسیارى که تو را خسته و وامانده سازد".
در حدیث دیگرى امام باقر(ع) مى فرماید: "احب الاعمال الى اللَّه عز وجل ماداوم علیه العبد و ان قل؛ محبوب ترین کار نزد خدا، آن است که انسان بر آن مداومت کند هر چند اندک و ناچیز باشد".
4 - چنان که در سلامت جسم، فعل و ترک (دارو و پرهیز) هر دو با هم مؤثر است، در سلامت و تهذیب روح نیز فعل و ترک هر دو لازم است، مانند اداى واجبات و ترک گناهان و محرمات و تولى و تبرى.
5 - مهم ترین چیزى که درجمیع مراحل باید رعایت شود، نیت و حضور قلب و اخلاص است. خداوند در قرآن بر این نکته تأکید دارد که در مسیر دین و پرستش بایستى اخلاص داشته باشید: "به آن ها دستورى داده نشده بود جز این که خدا را با کمال اخلاص پرستش کنند".
4 - یکى از مشکل‌ترین کارها تهذیب نفس و خود سازى است. به تغبیر قرآن: راه فلاح و رستگارى همین‌است. "‌قد افلح من تزکّی؛ هر کس خود را تزکیه کرد، رستگار شد" و "‌قد أفلح من زکّاها و قد خاب من دسّاها؛‌همانا رستگار شد کسى که خود را تزکیه و زیان کرد کسى که فریب نفس خود را خورد".
‌عالمان علم اخلاق می‌گویند: براى خودسازى ابتدا باید رذائل اخلاقى و اخلاق بد را از خود دور کرد، سپس‌درخت پاکى نشاند. بدیهى است با وجود صفاتى مانند حسد وکبر و خودپسندی و خودخواهى و شهوت رانی،‌دست‌رسى به صفات پسندیده و انجام اعمال خیر بسیار مشکل خواهد بود. اخلاق بد در وجود انسان به منزله بیماریى است که مفاسدى به دنبال دارد.مرحوم نراقى می‌گوید: "‌زنهار اى جان برادر! تا حدیث بیمارى روح را سهل نگیرى و معالجه آن را بازیچه‌نشمارى و مفاسد اخلاق را اندک ندانی...‌و مسامحه در معالجه آنها آدمی را به هلاکت دائم و شقاوت ابدی‌می‌رساند و صحت روح و اتصاف آن به محاسن اخلاق باعث زندگانى ابدى و حیات حقیقى می‌شود و بعد از آن‌که ساحت نفس از اخلاق ناپسند پاک و آراسته گردد، مستعد قبول فیض‌هاى الهى می‌گردد". در روایت آمده‌است که پیامبر(ص) فرمود: "‌لا تدخل الملائکه بیتاً فیه کلب؛ملائکه داخل خانه‌اى که در آن سگ باشد‌نمی‌شوند". پس هر گاه خانه مملوّ از صفات رذیله که سگان درنده هستند باشد، چگونه ملائکه در آن داخل‌شوند؟!
‌5 - نکته دیگرى که در خودسازى لازم است، محاسبه اعمال و کردار خود است. هر کسى که در این راه قدم‌برمی‌دارد، باید در اعمال و رفتار خود دقت کند و مراقب آن‌ها باشد و اگر دچار گناهى شد، توبه کند. در روایت‌آمده است: "‌حاسبوا أعمالکم قبل أن تحاسبوا؛ به اعمالتان رسیدگى کنید، قبل از این که در روز قیامت به آن‌رسیدگى شود".
6 - عادت دادن نفس بر عادات خوب و پسندیده، گر چه بر نفس انسانى شاید مشکل باشد، ولی‌چاره‌اى از آن نیست. عادات خوب مانند: خواندن نماز در اول وقت و با جماعت، خواندن مناجات و راز و نیاز با‌خدا، قرائت قرآن، خواندن نماز شب، کمک و دلسوزی نسبت به مستضعفان و بینوایان احترام به بزرگان، امر به‌معروف و نهى از منکر.تصمیم و اراده بر ترک عادات زشت و کارهایى که گناه است، از صفات نیک است. این صفت نتیجه بزرگى و‌شجاعت نفس است. کسى که بتواند تصمیم بر ترک گناه بگیرد، می‌توان او را مجاهد در راه خدا دانست. تهذیب‌اخلاق جهادى است که مشکل‌تر از جنگیدن با کفّار است. فرمود: "‌أشجع الناس من غلب هواه؛ شجاع‌ترین و‌قدرتمندترین مردم کسى است که بر هواهاى نفسانی‌اش غالب آید".‌