حد و مرز تواضع

در کتب اخلاق هنگامی که جایگاه صفات شایسته و ناپسند را بیان می کنند می گویند: بله تکبر و خودبرزگ بینی مذموم و ناپسنداست اما ذلت و خود را بی مقدارانگاشتن نیز ناشایست و نکوهیده است . براین اساس انسان نباید خویش را بزرگ بشمارد و توقع احترام و بزرگ شمردن خویش رااز دیگران داشته باشد و یا خود را حقیر و بی مقدار سازد بلکه باید با مردم مهربان و فروتن باشد حقوق آنان را پاس بدارد و از پذیرش حق دریغ نورزد و در عین حال شخصیت خود را نیز حفظ کند تا به ورطه ذلت نیفتد. برای شناخت مرز تواضع یادآوری نکات ذیل ضروری است :
واژه تواضع نیز همچون بسیاری از مفاهیم اخلاقی از تفسیرهای انحرافی مصون نمانده است تا آن جا که در محاورات مردم و حتی برخی از نوشته ها و آثار منتشره تواضع را به ذلت و سکوت در برابر ظلم و تعدی ظالمان معنی کرده انداز باب نمونه :
واماالتواضع فاحتمال الاذی من کل احد . 24
تواضع و ذلت تواضع تحمل آزار واذیت است از هر کسی !
دراسلام ازاین گونه تواضع ذلت آفرین نهی شده است . دراین مکتب تواضعی مطلوب و شایسته است که برخاسته از آگاهی قدرت واحترام باشد.
تواضع اظهار کوچکی است در عین صلابت و عزت .
امیرالمومنین ( ع ) در ویژگی مومنان می فرماید:
...سهل الخلیقه لین العریکه نفسه اصلب من الصلد و هواذل من
مومن خویی آرام دارد به نرمی راه می پوید. نفس او سختراز سنگ خاراست . و خود خوارتراز عبد.
قرآن مجید نیز براین نکته تاکید دارد که همواره مومنان باید در برابر یکدیگر فروتن و مهربان باشند و در مقابل دشمنان و کافران سرسخت و پرقدرت :
اذله علی المومنین اعزه علی الکافرین . 26
به عبارت دیگر ذلت دو گونه است :
1. ذلت نفس .این نوع از ذلت دارای ارزش و پسندیده است زیرا فرد برای رسیدن به کمالات که نفش سرکش مانع آن است خواری را بر نفس خویش تحمیل کرده است .
2. ذلت در برابر دیگران .این گونه ذلت مذموم و مورد نکوهش است . راغب اصفهانی می نویسد:
والذل متی کان من جهه الانسان نفسه لنفسه فمحمود . 27 .
ذلت و خواری اگر به معنای ذلت و خواری نفس از ناحیه خودانسان باشد پسندیده است .
به همین معنی اشاره می کند رسول اکرم (ص ) آن جا که می فرماید:
طوبی لمن تواضع لله تعالی فی غیر منقصه واذل نفسه فی غیر مسکنه . 28
خوشا به حال کسانی که فروتنی و تواضع کنند برای خداوند تعالی بدون پستی و کاستی و نفس خویش ر در عین قدرت و توانایی به خواری وا دارند.
با نگاهی به سیره و روش پیشوایان دینی در می یابیم که آنان از هرگونه رفتار و عملی که نشانه ذلت و تحقیر شخصیت انسان باشد به شدت منع نموده و با آن برخورد کرده اند. درباره امیرالمومنین ( ع ) نوشته اند: آن گاه که زمام جامعه اسلامی را به دست گرفت بخشنامه ای صادر کرده و در آن چنین فرمود:
[ ای مردم !از هرگونه رفتار ناپسند و مذلت بار که شخصیت شما را پست سازد پرهیز کنید].
و فرمود:
[ از بوسه بر خاک و غیر آن وافتادن در پای رکاب و مانند آن که از رفتار مشرکین است وازاخلاق جباران ستمکاران و متکبرین به شمار می آید پرهیز کنید]. 29

تواضع و حلم
برای روشنتر شدن معنی و حقیقت تواضع به مفهوم و معنای حلم نیز اشاره می کنیم و فرق آن دو را یادآور می شویم . گفتیم که : تواضع حالت نفسانی است که در عمل افتادگی وانکسار آدمی را به نمایش می گذارد. این حالت اگر در درون روح و نفس انسانی رسوخ یافت و ملکه شد در همه حال و در برابر همگان جلوه می کند.
اما حلم غالب در جایی به کار می رود که عملی نابجا و نامناسب از شخصی سر بزند وانسان در برابر آن عمل عکس العمل منطقی و عاقلانه ای از خود بروز دهد واز کنار آن با تدبیر و درایت بزرگوارانه بگذرد. دراین صورت با لجام حلمش افراد چموش و سرکش را رام خواهد ساخت .
به فرموده علی ( ع :
الحلم فدام السفیه 30 .
حلم دهان بند سفیهان است .
و در جای دیگر می فرماید:
حلم و بردباری قوم و عشیره است .
بنابراین حلم به آن عملی اطلاق می شود که از شخص عاقل و مدبر در مقابل برخورد ناشایست افراد نادان و بی منطق انجام گیرد.این حالت از کسی صادر می شود که دارای روح بزرگ و همت والا باشد. امیرالمومنین ( ع ) می فرماید:
الحلم والاناه توامان ینتجهما علوالهمه 32 .
بردباری و خونسردی در برابر حوادث از یک شکم افتادند و هر دواز همت بلند زادند.
واما تواضع رفتار فروتنانه ای است که بدون عمل و رفتاری از طرف متقابل ازانسان سر می زند. گر چه گاهی به عکس العمل در برابر عمل نام معقول و ناپسند نیز تواضع اطلاق می شود.

تواضع و تملق
از آنچه در معنای تواضع گفته شد نبایداینگونه برداشت شود که هرگونه کوچکی را شامل می شود. بلکه اگراظهار کوچکی به این حد برسد که انسان به طمع نان و نام و یا آرزوهای نفسانی دیگر دست به گفتار و رفتاری بزند که شائبه تملق و تمجید و نابجا و مدح قدرتمندان و زراندوزان داشته باشد بی شک از نظراسلام مذموم و ناپسنداست .
پیامبراسلام (ص ) می فرماید:
احثوالتراب ی وجوه المداحین . 33
به صورت ستایشگران چاپلوس خاک بپاشید.
یا:
الا لاتماد حوا واذارایتم المداحین فاحثوا فی وجوههم التراب . 34
هان !از ستایشگران و تملق گویان مباشید و هرگاه مدح کنندگان را یافتید به چهره هایشان خاک بریزید.
بنابراین بین تواضع و تملق تفاوت بسیاراست چرا که تواضع حکایت از رفعت مقام و عظمت روح آدمی دارد و چابلوسی و تملق گویای روح پست ضعیف و آلوده به دنیا و مظاهر فریبنده آن است .

پی نوشت ها:

24. اخلاق محتشمی 290.
25. نهج البلاغه حکمت 33.
26. سوره مائده آیه 54.
27. مفردات راغب ماده ذل .
28. بحارالانوار ج 90.77 میزان الحکمه ج 10.505.
29. اخلاق محتشمی 290.
30. نهج البلاغه حکمت 211.
31. همان مدرک حکمت 418.
32. همان مدرک 460. 33. نهج الفصاحه 16.
34. جامع السعادات 2.367.