سلوک یک ساله در محضر حسین بن علی (ع)

مجله: خیمه -  شماره 49 و 50


پیشگفتار
بر اساس دیدگاه صدرالمتألهین در حکمت متعالیه که مبتکر این نظریه نیز خود ایشان است، جهان هستی و ذرات عالم در حال حرکت هستند؛ حرکتی از مادون به مافوق و اعلاء یعنی دارای حرکتی به سمت خدا است «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالأَرْضُ وَ مَن فِیهِنَّ وَ إِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدَهِ وَلَـکِن لاَّتَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا» (17/44)

انسان طبق نظر فلسفی حرکت جوهری، موجودی پویا و دارای حرکت و تغییر و تحول است که این تحولات درونی و بیرونی یا رو به انحطاط و تباهی است و یا مسیر تعالی و سعادت را طی می کند. این حرکت رو به جلو را می توان از نگاه عرفا، سلوک معنوی و طی طریق خواند و یا در نظر فقها سیری متشرعان را پیمود.

از آنجایی که یک سالک نیازمند برنامه است تا سلوک خویش را در قالب یک دوره و فرایند زمانیِ خاص انجام دهد، بسیاری از فقیهان عارف شیعی که در فقه آل محمد(ص) آشنا به بیان و مذاق شارع مقدس شده اند، کتاب هایی را اختصاص به بیان برخی اعمال و ادعیه داده اند.

در این میان عده ای از مقلدین غیر عالِم در هنگام مواجهه با برخی مسلک های غیر دینی و شیعی، کمبودی در آیین های نیایشی یا سلوکانة مذهب خود (تشیع) احساس کردند که همین امر موجب ورود برخی اعمال غیر دینی در اسلام شد.همان گونه که تذکر داده شد، کار عارفانی که در درجة نخست، فقیهانی چیره دست، متعبد و متشرع بودند، زدودن این گونه خرافات، اذکار، اوراد و آیین های غیر دینی از سلوک معنوی مسلمانان بود. به همین علت کتاب های ادعیه فراوانی در این زمینه نگاشته اند.

امروزه افراد مختلفی را می بینیم که خود را پیرطریقت معرفی کرده، ولی مردم را به طریقی غیر از صراط مستقیم می خوانند که جز تباهی و یأس ثمره ای برای مریدان خویش ندارند. کمی به جملات رایج در این مسلک ها دقت کنید:

«امّا گاه سخن دربارة سلوک دیگری است که «اویسی» نامیده می شود که سلوکی بی وجود پیر و امام است. این نوع سلوک ویژة انگشت شماری از اولیای خداست که پیشاپیش به مدارجی عالی از تقوا رسیده اند و در مسیر زندگی در جست وجوی یک آموزگار روحانی، ناکام مانده اند و بنابراین خداوند آنان را به واسطة رویاها و از نزد خودش هدایت می کند؛ درست مثل خود اویس قرنی که در عالم رؤیا حضرت رسول اکرم(ص) را دیدار نمود و در ارادت وی قرار گرفت.»

نکتة مهم این انحراف، دوری از شریعت و بدون توجه به دستورات دین قدم نهادن در طریقت بدعت آلود است.

با توجه به این مقدمة به نسبت طولانی، در این نوشته برآنیم تا سلوک یک سالة یک انسان مسلمان شیعی را با استفاده از کتب ادعیة معتبره با محوریت وجود مقدس امام حسین (ع) بیان کنیم.

در ابتدا، برخی کتب ادعیة معتبره را برشمرده تا مؤمنان با منابع ادعیة شیعه آشنا شوند.

در ادامه زیارت ها و ادعیه ای که ورود آنها دربارة امام حسین (ع) است، مانند زیارت عاشورا معرفی می شوند.

در بخش بعدی، ایامی که در طول سال ارتباطی به آن حضرت دارند، معرفی می شوند؛ چه به لحاظ زیارت آن یا اتفاق خاص دیگر در مورد آن حضرت معرفی می شوند.

در پایان، ادعیه یا اذکاری که از محضر آن امام به ما رسیده، مرور می کنیم.

جوامع روایی ادعیه و زیارات
از بین علمایی که فراوان در عرصة موسوعه نویسی ادعیه کار کرده اند می توان از سید بن طاووس، ابن فهد حلی، شیخ کفعمی، علامه مجلسی، شیخ بهایی، شیخ طوسی و ابن قولویه و در قرن اخیر شیخ عباس قمی(رحمه ا...) نام برد.

کتاب های معروف این بزرگواران به ترتیب عبارتند از:

اقبال الاعمال، عُدّه الدّاعی و نجاح الساعی، البلد الأمین و الدّرع الحصین من الادعیه و الاعمال و الاوراد و الاذکار، زاد المعاد، مفاتیح الفلاح ، مصباح المتهجد،کامل الزیارت و مفاتیح الجنان.

1. معرفی زیارات و ادعیه وارده در خصوص امام حسین (ع)
1-1 زیارت عاشورا
صفوان که از یاران امام باقر(ع) و امام صادق (ع) است، می گوید: «من روز عاشورا در خدمت امام باقر (ع) بودم که این زیارت را قرائت فرمودند.»1

همچنین می گوید: «امام صادق (ع) پس از زیارت امیرالمؤمنین (ع) به طرف کربلا اشاره کردند و این زیارت را قرائت کردند، اما در واقع این زیارت از ناحیة خود خداوند متعال نازل شده و از احادیث قدسی است. از امام صادق (ع) نقل شده است: آن حضرت از پدر بزرگوارش و ایشان از اجداد طاهرینش و آنان از پیامبر اکرم(ص) و آن حضرت از جبرئیل و جبرئیل از خداوند متعال نقل می کنند که حضرت احدیت به ذات مقدس خود قسم خورده که هر کس امام حسین (ع) را با این زیارت، از دور یا نزدیک زیارت کند، زیارت او را می پذیرم، خواهش و حاجت او را برآورده می کنم، فوز بهشت و آزادی از جهنم را به او عطا می کنم و شفاعت او را در حق هر کس که بخواهد، قبول می کنم.» 2

در مورد زیارت عاشورا شرح های فراوانی از علمای بزرگ نگاشته شده که پرداختن به آنها یا بحث های سندی3 این زیارت شریف مجال دیگری می طلبد.

2-1 زیارت وارث
این زیارت معتبر و پُرمحتوا، ابراز علاقه و همبستگی با سیدالشهداء و شهدای دیگر کربلاست و سلسلة نورانی نیاکان امام حسین (ع) و دودمان رسالت را به یاد می آورد و پیوند زائر را با اهل بیت (ع) عصمت تحکیم می کند. یکی از زیارت های سیدالشهداء (ع)که آن حضرت را به عنوان وارث آدم (ع)، نوح (ع)، ابراهیم (ع)، موسی (ع)، عیسی (ع)، محمد (ص)، علی (ع)، فاطمه زهرا (س) و خدیجه کبری (س) خطاب می کند. زیارت وارث از امام صادق (ع ) روایت شده و همراه آداب خاصی است و فضیلت بسیار دارد.

«زیارت وارث به زائر می آموزد که اسلام، رسالت تاریخی ادیان توحیدی را بر دوش دارد و به همین دلیل، خاتم ادیان و پیامبرش خاتم الانبیاء است و در اینجاست که معنای امامت را می یابد. زائر در این زیارت، رسالت همة پیامبران بزرگ تاریخ را بر دوش امام حسین (ع ) می یابد و چنین می فهمد که گویی عاشورا نقطة اوج نبرد همة توحید تاریخی با همة شرک تاریخی است. » 4

3-1- زیارت ناحیة مقدسه
زیارت نامه ای است که به امام زمان (ع ) نسبت داده شده و شیخ طوسی با سندهای خود آن را روایت کرده است. به این صورت که در سال 252 هجری از ناحیة مقدس حضرت حجت (ع) این روایت به دست شیخ محمد بن غالب اصفهانی صادر شده است. متن زیارت خطاب به سیدالشهداء و شهدای کربلاست و نام یکایک آنان، اغلب با ذکر اوصاف و خصوصیاتشان، همین طور اسامی قاتلان آن شهداء در آن آمده است. آغاز زیارت این گونه است: «السلام علیک یا اول قتیل من نسل خیر سلیل...». متن زیارت در کتاب اقبال سید بن طاووس، ص 573 و نیز در بحارالانوار، ج 98، ص 269 نقل شده است. زیارت رجبیه نیز مشتمل بر اسماء شهداست که در بحار (ج 98، ص 340) ذکر شده است. در این زیارت به برخی حوادث پس از شهادت امام حسین (ع ) و اوضاع کربلا و اهل بیت (ع) و ذوالجناح و سراسیمه شدن عترت پیغمبر در آن صحرا نیز اشاره شده است.5

4-1- زیارت رجبیه
زیارت نامه ای که با کیفیت خاص خطاب به حسین بن علی (ع ) و شهدای کربلا در روز اول ماه رجب و نیمة شعبان خوانده می شود و متن آن در کتب دعا و زیارت آمده است. در ادامة این زیارت نامه، متنی خطاب به شهدای کربلا با ذکر نام آنها آمده است و شامل 75 اسم است. منبع این زیارت، «اقبال » سید بن طاووس است و با زیارت ناحیة مقدسه که آن هم مشتمل بر اسامی شهدای کربلاست، نقاط مشترک و اسامی متفاوت دارد.

در پایان این زیارت نامه، تعبیرهایی چون ربانیون، برگزیدگان خدا، ویژگان الهی، شهدای در راه دعوت به حق، یاوران وفادار و جان نثار، سعادتمندان کامیاب و شرافتمندان آخرت دربارة اصحاب امام حسین (ع ) به کار رفته است. این زیارت و زیارت ناحیة مقدسه از منابع شناسایی نام آن اصحاب شهید به شمار می آیند. 6

5-1- زیارت اربعین
امام حسن عسکری (ع ) در حدیثی علامت های «مؤمن » را پنج چیز شمرده است: نماز 51 رکعتی، زیارت اربعین، انگشتر کردن در دست راست، پیشانی بر خاک نهادن و «بسم ا...» را در نماز آشکارا گفتن: «علامات المؤمن خمس: صلاه احدی و خمسین و زیارة الاربعین...»7 زیارت اربعین که در این روز مستحب است، در کتب دعا آمده است و این گونه شروع می شود: «السلام علی ولی ا... و حبیبه...»که این متن از طریق صفوان جمال از امام صادق (ع ) روایت شده است. زیارت دیگر آن است که جابر بن عبدا... انصاری در این روز خوانده است و متن زیارت به عنوان زیارت نامه آن امام در نیمة ماه رجب نقل شده و با جملة «السلام علیکم یا آل الله...» شروع می شود. 8

برخی زیارت های دیگر نیز برای وجود مقدس امام حسین (ع) در مجامع دعایی ذکر شده اند که ورود آنها مخصوص همان زمان خاص است، از جمله: زیارت مخصوصة امام حسین (ع)، زیارت امام حسین (ع) در اوّل رجب، زیارت امام حسین (ع) در شب های قدر، زیارت امام حسین (ع) در عید فطر و عید قربان، زیارت امام حسین (ع) در روز عرفه و زیارت عاشورای غیرمعروفه.

2- اوقات زیارتی امام حسین (ع)
اوقات زیارتی به این علت آورده شد تا شامل شب و روز نیز شود.

نکتة دوم اینکه، برخی اعمال و زیارت های روزانه یا به صورت هفتگی در طول سال تکرار می شود و ارتباطی به ماه خاصی ندارند.

اما برخی زیارت ها، زمانی خاص و در ماهی خاص وارد شده اند که به فراخور آن زمان، نوع زیارت نیز خاص و ویژه روایت شده است.

از جمله زیارت هایی که هفتگی در طول سال قابل انجام است:

1-2- زیارت حضرت امام حسین (ع) در روز دوشنبه
فرازی از این زیارت:

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ رَسُولِ اللّهِ اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ اَمیرِالْمُؤْمِنینَ اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یَابْنَ سَیِّدَةِ نِساَّءِ الْعالَمینَ اَشْهَدُ اَنَّکَ اَقَمْتَ الصَّلوةَ وَ آتَیْتَ الزَّکوةَ وَ اَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ عَبَدْتَ اللّهَ مُخْلِصاً وَ جاهَدْتَ فِی اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ حَتّی اَتیکَ الْیَقینُ.

به لحاظ تقسیم بندی زمانی، بیشتر کتب ادعیه از جمله اقبال سید و مفاتیح محدث قمی بر اساس ماه های قمری اعمال هر ماه را جداگانه ذکر کرده اند.

در اینجا به دلیل اینکه سال قمری با ماه محرم آغاز می شود.

2-2- اعمال ماه محرّم
اعمال شب و روز عاشورا

3-2- ماه صَفَر
اعمال روز اربعین

4-2- ماه رجب
شب اوّل رجب

روز اوّل رجب

روز سیزدهم

اعمال شب نیمة ماه رجب

اعمال روز نیمة رجب

5-2-ماه شعبان
روز سوّم

شب نیمة شعبان

6-2- ماه رمضان
اعمال مشترکه شب های قدر

7-2- ماه شَوّال
اعمال شب عید فطر

اعمال روز عید فطر

8-2- ماه ذی الحجه
اعمال شب عرفه(هشتم ذی الحجه)

اعمال روز عرفه (نهم ذی الحجه)

اعمال شب و روز عید قربان (دهم ذی الحجه)

اعمال و دعای روز مباهله (24 ذی الحجه)

3- ادعیة مروی از امام حسین (ع)
امام حسین (ع) در اهمیت دعا و ذکر می فرمایند: اعجز النّاس من عجز عن الدّعا؛ ناتوان ترین انسان ها کسی است که از دعا کردن ناتوان است.9

1-3- دعای عرفه
بشر و بشیر پسران غالب اسدی روایت کرده‎اند که عصر روز عرفه در عرفات در خدمت امام حسین (ع) بودیم که آن حضرت با گروهی از خاندان، فرزندان و شیعیان خود از خیمه بیرون آمدند و با کمال تضرع و خشوع به دامنی کوه رحمت روی آوردند و در سمت چپ کوه ایستادند و به جانب کعبه روی گردانیدند و دست‎ها را مقابل صورت مبارک برداشتند و این دعا را خواندند.

دعای عرفه از مشهورترین دعاهاست که شامل مضامین عارفانه‎ای چون شناخت پروردگار و تضرع به درگاه لایزال اوست.

راویان10 گویند: در پایان دعا و ذکر یا رب یا رب آن حضرت، چنان حاضران تحت تأثیر قرار گرفتند که از دعا کردن برای خودشان به آمین گفتن به دعای امام حسین (ع) بسنده کردند و صدای گریه مردم صحرای عرفات را پر کرده بود تا این که آفتاب غروب کرد و به سوی مشعرالحرام رفتند.

در روایت کفعمی11 دعای عرفه با جمله: و أنت علی کل شیء قدیر. یا رب یا رب یا رب پایان یافته است. اما به نقل از سید بن طاووس در اقبال 12، دعای عرفه پس از آن با جمله: الهی أنا الفقیر فی غنای فکیف لا اکون فقیراً فی فقری، ادامه می‎یابد. پایان دعا چنین است: و أنت الرقیب الحاضر انک علی کل شیء قدیر و الحمدلله وحده.13

2-3- دعای هنگام پوشیدن لباس نو
شیخ طوسی(ره) در کتاب امالی دیثی نقل می کند تا به دعبل خزاعی و در ادامه به امام رضا (ع) تا سند را به امام حسین (ع) می رساند، بدین مضمون که:

روزی امیرالمؤمنین علی (ع) پیراهنی را از پیرمردی به سه درهم خریداری کرد و در همان هنگام، پیراهن را پوشیده، در مسجد دو رکعت نماز در لباس نو خواند و بعد از نماز این گونه دعا کردند:

«الحمدلله الذی رزقنی من الریاش ما أتجمل به فی الناس، و أؤدّی فیه فریضتی و استربه عورتی.» ترجمه: سپاس آن خدایی را سزاست که لباس زیبا و تمیزی را روزی ام ساخت تا در او در میان مردم نیکو بزیم و در آن واجباتم را انجام دهم و خود را نیز با آن بپوشانم.14

3-3- دعای حضرت در قنوت نماز وتر
اللهم انک تری ولاتری، و انت بالمنظر الاعلی، و انّ الیک الرجعی، و انّ لک الاخره و الاولی، اللهم انا نعوذبک من ان نذل و نخزی: بار الها! یقیناً تو می بینی [همه موجودات را] ولی دیده نمی شوی و تو در چشم انداز دست نیافتنی هستی و بازگشت همه به سوی توست و آخرت و دنیا از آن توست خدایا! ازخواری و رسوایی [دنیوی و اخروی] به تو پناه می بریم.15

4-3- دعای حضرت برای طلب باران
«اللهم اسقنا سقیا واسعه وادعه، عامه، نافعه، غیرضاره، تعم بها حاضرنا و بادینا، و تزید بها فی رزقنا و شکرنا، اللهم اجعله رزق ایمان، و عطاء ایمان، ان عطاءک لم یکن محظورا، اللهم انزل علینا فی ارضنا سکنها، و انبت فیها زیتها و مرعاها»16

و بسیاری ادعیه دیگر از جمله: دعای عشرات17 و دعای صباح و دیگر ادعیه که به علت اینکه در مقام بیان همه نیستیم عزیزان را به کتاب موسوعه کلمات امام حسین (ع) بخش ادعیه ماثور از حضرت ارجاع می دهیم.

جمع بندی
در آخر تذکر این نکته ضروری است که سلوک و تربیت دینی جز با تمسک به الگوهای کامل دینی میسر نیست. شیعه با اصطلاحات و عناوین مشکلی ندارد. مشکل اساسی در دوری از سرچشمه حیات معنوی است که همان انسان های کامل هستند که شیعه از آنها با نام معصومین و تالی تلو معصوم یاد می کند.

پی نوشت:
1. بحارالأنوار ، علامه مجلسی(ره)، ج 98، ص300

2. مصباح المتهجد، ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، متوفی 460 ه . ق، طبق نقل بحارالانوار، ج 101، صص 299 و 300

3. برای آشنایی بیشتر با مباحث رجالی سند زیارت عاشورا، به دو کتاب ارزشمند «شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور» تألیف آیت ا... میرزا ابوالفضل تهرانی«قدس سره» که از شاگردان میرزای شیرازی بود و نیز «اللؤلؤ النضید فی شرح زیاره مولینا ابی عبدالله الشهید» نگارش آیت ا... شیخ نصرا... شبستری مراجعه فرمایید.

4. دانشنامة حوزه، موضوع زیارت

5. همان ، برای تحقیق پیرامون سند این زیارت و صحت آن، ر.ک: «انصار الحسین »، ص 146 تا 162. در ضمن در ج 45، بحارالانوار، ص 65 نیز این زیارت آمده است.

6. همان، کامل الزیارات، ابن قولویه،ص 174، المزار، شیخ مفید، ص 52

7. بحارالانوار، علامه مجلسی (ره) ، ج 98، ص 329، چاپ بیروت

8. مفاتیح الجنان،شیخ عباس قمی (ره)، زیارت اربعین، ص776

9. بحارالانوار، علامه مجلسی(ره)، ج93، ص294، حدیث 23

10. زاد المعاد، علامه مجلسی(ره)، ص146

11. بلدالامین، کفعمی (ره)، ص251

12. اقبال الاعمال، سیدبن طاووس(ره)، ص 339

13. دایرة المعارف تشیع، جلد هفتم، صص 529 و 530

14. موسوعة کلمات الامام الحسین (ع)،ص718

15. کنزالعمال،ج8،ص82، حدیث 21992

16. عیون الاخبار، دینوری، ج2، ص 278

17. بحارالانوار، علامه مجلسی(ره)، ج86، ص313، حدیث 65؛ مهج الدعوات، سید بن طاووس(ره)، ص157؛ مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی(ره)، ص 123