در خاتمه نام برخى از دانشمندان بزرگ اسلام را در علومى كه تبحر داشتند ذكر مى‌كنيم:
دانشمندان حقوق
در علم حقوق دامنه كاوش‌هاى مسلمين خصوصاً دانشمندان شيعه و ايرانى آنقدر است كه تعداد كتب و شماره مؤلفين اين علم را نمى‌توان در پنج سال رسيدگى كرد. از تأسيس حقوق تطبيقى بيش از يك قرن نگذشته است؛ ولى از تأليف حقوق تطبيقى شيخ طوسى دركتاب «الخلاف» بيش از هزار سال است كه مى‌گذرد. مؤلفين حقوق عبارتند از: شيخ طوسى، شيخ مفيد، علامه حلى، محقق كركى، فخر المحققين، شيخ محمد حسن صاحب جواهر، شهيد اول و شهيد ثانى.
دانشمندان ادبيات
نام همه آنها را نمى‌توان حتى در ده‌ها صفحه ذكر كرد؛ امّا مشهورترين آنها عبارتند از: خليل بن احمد، سيبويه، ابن هشام جامى، عبداللَّه مقفع، ابن مالك و...
دانشمندان تفسير
امين الاسلام طبرسى، فخر رازى، سيد هاشم بحرانى، ابوالفتح رازى، طبرى، فيض كاشانى، ملا فتح اللَّه كاشانى، قتاده، ابن عباس و سعيد بن حبير و...
دانشمندان منطق، فلسفه و كلام
هشام بن حكم، هشام بن الفوطى، صالح ابن ابى صالح، ابراهيم ابن نظام اليسار، ابن رشد، فارابى، ابن مسكويه، سهروردى، ملا عبدالرزاق لاهيجى، كندى، ميبدى، ميرداماد، ملاصدرا، حاج ملاهادى سبزوارى و... تنها در مسئله اتم دانشمندان اسلامى بودند كه اين مسئله بزرگ را به جلو رانده و راه تحقيقات عملى را براى آيندگان باز گذاشتند.
دانشمندان علم رياضى
ابو عبداللَّه محمد بن موسى الخوارزمى (مخترع جبر و مقابله)، ابو جعفر محمد، ابوالعباس الفضل بن‌حاتم، شيخ بهايى، حجاج بن يوسف بن مطر، ابو منصور عبد القاهر، ابو الوفا محمد بن يحيى (كسى كه يكى از حركات ماه را كشف كرد)، ابوعثمان سعيد ابن يعقوب، ابو جعفر الخارن (كه در حل معادلات درجه 3 نظرياتى داده است)، ابوالجود محمد ابن الليث، محمد بن الحسن الحاسب، ابوالحسن على بن احمد (كه كتابى مفيد در لگاريتم تأليف كرد)، محمد بن عبدالباقى، ابوالفتح حجه‌الحق عمر بن ابراهيم خيام نيشابورى و...
دانشمندان علم فيزيك و مكانيك
جابربن حيان ايرانى مؤلف 360 جلد كتاب كه اكثر آنها در كتابخانه‌ها و موزه‌هاى جهان اروپاست از جمله موزه بريتانيا، كتابخانه ملى پاريس، كتابخانه دانشگاه اكسفورد انگلستان، كتابخانه ليون، كتابى به عنوان «رسائل جعفربن محمدالصادق» در هزار صفحه دارد كه دوبار در اروپا چاپ شده است.
دانشمندان شرق و غرب او را پدر فيزيك مى‌دانند.
«پى‌يروسو» مى‌گويد: كتاب او براى اولين بار درباره نور توصيفى صحيح از ساختمان چشم و قسمتهاى مختلف آن از قبيل مخاط خارجى قرنيه، شبكيه، عنبيه و علاوه بر اين، اصول اطاق تاريك را شرح مى‌دهد.
او از شاگردان برجسته امام ششم حضرت صادق عليه السلام است. دانشمندان ديگر:
محمد بن مسعود، حسن بن حسين كمال‌الدين فارسى، ابوالفتح عبدالرحمن، ابواسماعيل على‌بن محمد و ابوالقاسم محمد بن‌احمد.
دانشمندان شيمى
جابربن حيان، محمدبن زكرياى رازى، ابوريحان بيرونى، محمد بن اميل التميمى، ابوالحاكم محمد بن عبدالملك، احمد بن على وحشيه، ابو العباس احمد بن على و ابومحمد عبداللَّه بن‌احمد.
دانشمندان هيئت و نجوم
ابوالحسن اهوازى على طبرى، خالد بن عبد بن عبدالملك، يحيى بن ابى منصور سند بن على، على بن عيسى، ابوعبداللَّه محمدبن جابر بن سنان «پى‌يروسو» مى‌گويد: او اول كسى است كه سينوس را جانشين وتر ساخت كه نتيجه‌اش مثلثات جديد است، محمد بن الحسين شيخ بهايى، ابو عبداللَّه محمد بن عيسى، حسن بن حاسب، ابو عثمان سهل بن بشر، ابو الوفاء بوزجانى،
خواجه نصير الدين طوسى و ابراهيم بن سعيد.
دانشمندان جغرافى
خوارزمى، ابوزيد حسن سيرافى، احمد بن الطيب، ابو المنذر هشام بن الكلبى، احمد بن محمد اسحاق، على بن حسن شيزرى، ابو زيد احمد بن سهل بلخى، ابوالحسن على بن حسين مسعودى، احمد بن فضلان، ابوالفرج قدامة بن جعفر، ابو محمد حسن بن احمد، ناصرخسرو قباديانى، يحيى بن سرفيون و البكرى ابوسعيد عبدالحى.
دانشمندان تاريخ
واقدى، نصر بن مزاحم، ابن عماد، ابن‌اثير، طبرى، مسعودى، ابن‌واضح، مقريزى، ابن حزم، ابوسعيد عبدالحى، ابن‌خلكان، عطاءالملك جوينى، بلاذرى، ابونعيم‌اصفهانى، ذهبى، ابوالحسن على بن محمد، شهرستانى، ابن مسكويه، ابوريحان بيرونى و....
دانشمندان طبيعى
احمد بن داود دينورى، ابو محمد عبداللَّه بن احمد بن بيطار مالقى (اين دانشمند آنچه را كه دانشمندان اسلامى در گياه‌شناسى نوشته بودند در يك كتاب جمع كرد كه در قرن 16 بزرگترين مقام گياه‌شناسى و داروسازى رابه دست آورد.)، ابن‌سيده، منصوربن‌فضل، ابوالعباس احمد بن محمد، عبداللَّه بن صالح ابن‌الادان الاشبيلى (اين دانشمند در كتاب خود ازاقسام خاك‌ها كودها و طريقه زراعت و از 585 نوع درخت ميوه‌دار بحث كرده و همچنين در راه نشان دادن راه‌هاى خوراندن و بحث از عوارض بيمارى‌هاى نباتات و طريق معالجه آنها كاوش و ابتكار فراوانى نموده‌اند).
دانشمندان معدن شناسى
عطارد بن محمد، ابوريحان بيرونى، المنصور بن بعرة الذهبى، خواجه نصيرالدين طوسى، ابوالقاسم عبداللَّه بن على بن محمدبن ابى‌طاهر الكاشانى، حسن بن عربشاه، محمد بن منصور و بيلك القبچقى.
دانشمندان پزشكى و داروسازى
شيخ الرئيس حسين بن عبداللَّه بن سينا، على طبرى، محمد بن زكرياى رازى، حسن احمد بن محمد الطبرى، على بن عباس اهوازى، ابومنصور موفق، ابوالقاسم موصلى، ابوالحسن على بن رضوان، ابوالفرج عبداللَّه الطيب، على بن عيسى، ابو روح محمد بن منصور، جمال‌الدين عبدالرحمن عزالدين ابراهيم، ابن عوض كرمانى، سديدالدين كازرونى، عريب بن سعد و خلاصه «ابن ابى اصيبعه» در كتاب «اخبار العلما باخبار الحكما» از 400 نفر پزشك و داروساز تا سال 962 ذكر كرده‌است.
دانشمندان زيست شناسى
ابوعثمان عمرجاحظ، ابوسعيد، عمادالدين كاتب و...
دانشمندان فنون نظامى
حسن بن رماح، عمربن ابراهيم و...
دانشمندان دائره المعارف نويس
ايوب الرهاوى خوارزمى، جمال‌الدين ابوعبداللَّه، ابويحيى زكريا بن محمد وابوالفصائل اسماعيل.
دانشمندان مترجم علوم و فلسفه
ابوالحسن اهوازى، محمد بن ابراهيم فزارى، ابوالحسن ثابت بن قره، مطهر بن طاهر، عبدالمسيح بن ناعمه، جرجيس بن جبرئيل، حنين بن اسحاق، سابور بن سهل، ابويحيى البطريق، يوحنا الدمشقى، فضل بن نوبخت، محمد بن عبداللَّه بن مقفع و يعقوب بن طارق.
منبع : پایگاه عرفان
