پرتوی از خورشید سامرّا

گاهی آدمی با دیدن یک حقیقت، آن چنان شیفته و شیدا می شود که ناگزیر از راه و رسم و باورهای قبلی خویش دست می کشد و به آن حقیقتی که قلبش را تسخیر کرده، دل و جان می سپارد.

به عبارت دیگر، حلول آنی یک حقیقت، تأثیر شگرف در جسم و جان آدمی می گذارد و تا مرحله انقلاب «قلبی» و «درونی»، او را به پیش می برد. و این، خواه ناخواه، تحوّل عظیمی در زندگی فردی و اجتماعی انسان ایجاد می کند.

شایسته است برای سنجش حدّ و مرز این دگرگونی، به نکات زیر توجّه کنیم:

1. تغییردهنده و تسخیر کننده اصلی قلب های مردم، خداست. بدون اذن و اراده پروردگار، هیچ دلی شکافته نمی شود و هیچ قلبی رنگ حقیقت به خود نمی گیرد.

2. ممکن است اولیاءاللّه و بعضی از بندگان صالح خدا نیز با «ریاضت روحی و معنوی» و «ساختن درون خویش»، به مقام والای «تسخیرکنندگی» دست یازند؛ اما این دگرگون سازی آنها، نه ذاتی و حقیقی، که عرضی و اعتباری است. آنان هرچه به خدا نزدیک تر شوند، رفتار، کردار، نفوذ کلام و سیمای نورانی شان، موجب تغییر و انقلاب عمیق تر و ماندگارتر می شود.

بر همین اساس، می توان گفت: امامان معصوم علیهم السلام تحوّل سازان و تسخیرکنندگانی هستند که به اذن الهی، بیشترین و ماندگارترین تأثیر روحی و فکری را در دیگران ایجاد می کنند.

3. نکته دیگر اینکه، به صورت واقعی افرادی قدرت تغییر، تسخیر و دگرگون سازی روح و روان و تصرّف وجود دیگران را دارند که خود، بر اثر جذبه «ایمان» و درک عمیق «وحدانیّت»، متغیّر شده و چشم دل شان به جمال زیبای «حقیقت» روشن شده باشد.

حال با این نگاه، به سراغ امام حسن عسکری علیه السلام می رویم و از این منظر، به نظاره تسخیرها، هدایت ها و میزان نفوذ و تصرّف دل و جان دیگران توسط حضرتش می نشینیم.

طاغوت های معاصر امام حسن عسکری علیه السلام ، در مدّت زندگی آن امام همام، از هیچ گونه ظلم و جفا دریغ نکردند و هریک، به نوعی به آزار و اذیّت آن حضرت پرداختند. در این میان، معتمد عبّاسی، گوی سبقت را از همگنان خویش ربوده بود. او پیوسته با آن وارسته روزگار، بدرفتاری می کرد و در حقّش ستم روا می داشت. او برای زجر و آزار بیشتر امام حسن عسکری علیه السلام بدترین، شرورترین و پلیدترین یاران خویش را مأمور و نگهبان آن حضرت قرار می داد. امام علیه السلام در همان زندان ها نیز، به تبلیغ و هدایت فریب خوردگان می پرداخت و با خَلْق جلوه های عملی، عبادی و عرفانی خویش، راهبری و تربیت آنان را به عهده داشت.

1. دگرگونی زندان بانان

صالح بن وصیف از کسانی است که مسئولیت حفاظت و مراقبت از امام حسن عسکری علیه السلام را عهده دار بود. او بدترین کارها را نسبت به آن امام همام روا داشته و بدترین افراد را برای آزار و اذیّت آن حضرت به کار گماشته و چه رنج ها و آزارها که بر آن امام وارد نساخت! در همین راستا آورده اند که:

روزی جمعی از درباریان عبّاسی، نزد وی آمده و درباره نتایج شکنجه های روحی و جسمی امام حسن عسکری علیه السلام به گفت و گو نشستند. وقتی دانستند که حربه هایشان در مورد حضرت کارساز نبوده، خطاب به صالح بن وصیف گفتند:

ـ بر حسن بن علی سخت گرفته، او را در تنگنای شدیدتری قرار بده!

صالح که بارها امام را آزموده و برای عذاب آن حضرت، از انواع و اقسام شکنجه های روحی و جسمی بهره برده بود؛ به خشم آمد و با عصبانیت گفت:

ـ می گویید چه کنم؟ دو نفر از شرورترین افراد را به عنوان نگهبانان مخصوص، نزد او فرستادم؛ متأسّفانه آنها چنان تحت تأثیر رفتار و کردار او قرار گرفتند که اینک، پیوسته به عبادت، نماز و روزه اشتغال دارند. اگر باور ندارید، منتظر بمانید و از زبان خودشان بشنوید.

آنگاه دستور داد تا آن دو نفر را حاضر کنند. وقتی آمدند، درباریان عبّاسی از آنان پرسیدند:

ـ وای بر شما! کارتان با این مرد (امام حسن عسکری علیه السلام ) به کجا کشید؟

آنها با اینکه لبه تیغ ستم را به جان خویش احساس می نمودند، زبان از حقیقت فرونبسته، حقیقت را چنین بازگو کردند:

ـ چه می گویید در مورد مردی که روزها روزه می گیرد و شب ها تا پایان شب، مشغول عبادت و مناجات است؟ او به غیر از عبادت، به چیزی اشتغال ندارد و به هیچ عنوان با ما هم سخن نمی شود. هرگاه چهره او را می دیدیم، از هیبتش به لرزه می افتادیم و آن چنان تحوّل و دگرگونی در جسم و جانمان ایجاد می شد که گذشته خویش را کاملاً فراموش می کردیم و گویا مالک جان خویش نبوده و هیچ اراده و قدرتی از خود نداریم.

درباریان عبّاسی با شنیدن سخنان ندامت انگیز شروران اردوگاه، لب فروبستند و با سرافکندگی، مجلس را ترک نمودند.1

2. علی بن جرین

او نیز از دیگر زندان بانانی است که مدّت ها وظیفه شکنجه و نگهبانی از امام حسن عسکری علیه السلام را به عهده داشت. هرچندگاهی، فرعون عبّاسی او را نزد خود فرا می خواند و از حالات امام حسن عسکری علیه السلام پرس و جو می کرد. او نیز متناسب با پرسش های خلیفه پاسخ می داد.

طولی نکشید که علی بن جرین نیز تحت تأثیر عبادات و سجده های آن بنده خائف خدا قرار گرفت و دل سنگی اش متحوّل و دگرگون شد. به همین جهت در بیشتر گزارش های خود، از بیان حقیقت دم فرو نبسته است. او در حضور معتمّد عبّاسی، چنین به مقام والای امام عسکری علیه السلام اعتراف کرده است:

ـ انّه یَصُومُ النّهارَ وَ یُصَلِّی اللَّیلَ؛ همانا او همواره روزها، روزه دار است و شب ها را با نماز و عبادت سپری می کند.2*

3. وحشت خلیفه

یکی از زندان بانان خشن و سنگدل امام حسن عسکری علیه السلام شخصی به نام «نحریر بن عبیداللّه» بود. او آن امام بزرگوار را بسیار مورد اذیّت و آزار قرار داده و همواره تلاش می کرد تا عرصه را بر آن حضرت تنگ و دشوار سازد. آوازه شکنجه های او بالا گرفته و حتی به گوش همسرش نیز رسیده بود. همسر او که از وجدان سالم برخوردار بود، به انتقاد از شوهرش پرداخت و او را از عاقبت شوم کارش برحذر داشت. روزی پرخاش کنان، خطاب به شوهرش گفت:

ـ ای مرد! از خدا بترس، مگر نمی دانی چه شخصیّت عالی قدری را زندانی کرده ای؟

آنگاه لب به حقایق گشود و گوشه هایی از سیمای عبادی، اخلاقی و عرفانی آن امام همام را برای وی بازگو کرد.

نحریر نه تنها سخنان همسرش به گوشش فرو نرفت که با خشم و لجاجت، فریاد برآورد:

ـ حال که چنین می گویی، از خلیفه اجازه می گیرم و حسن بن علی را در میان شیران درّنده می اندازم تا همه از شرّش خلاص شوند.

وی نزد خلیفه رفته و با جلب موافقت او، امام حسن عسکری علیه السلام را به باغ وحشی که در کنار زندان بود، انتقال داد. طولی نکشید که حضرت را در قفس شیران درّنده و گرسنه انداخت. هنوز زمانی نگذشته بود که خلیفه و اطرافیانش با شادمانی برای تماشای تکّه تکّه شدن بدن پیشوای یازدهم، در پیرامون آن محل اجتماع کردند تا به قول خودشان لحظاتی را به شادی و تفریح بگذرانند.

گردن ها افراشته شد. نگاه ها به داخل قفس های شیران حریص و گرسنه دوخته شد. در آن لحظات وحشت زا و هراس آور، با کمال بُهت و حیرت، دیدند که امام حسن عسکری علیه السلام در بین درّندگان ایستاده و با آرامش خاطر، مشغول نماز و عبادت است و شیران درّنده با احترام عجیب، در اطرافش ایستاده اند و گویا از آن برگزیده خدا مراقبت می کنند.

دیدن این منظره شگفت، چنان آتشی در جسم و جان تماشاگران ایجاد کرد و آسمان دل و دیده آنها را بارانی و فضای وجودشان را درهم ریخت که به ناچار لب فرو بستند و سر به زیر افکندند. در این میان، معتمد عبّاسی نیز وحشت زده از امام حسن عسکری علیه السلام تقاضا کرد تا برایش دعا کند.

آنگاه در حالی که از شور و شوق حضّار، به خود فرورفته بود، دستور داد فوراً امام را از قفس شیران درّنده خارج کنند تا مبادا بر تعداد ارادتمندانش افزوده شود.3

عامل اصلی تحوّل

راستی! سرمنشأ ایجاد این تحوّلات کجاست و رمز و رموز این «حماسه آفرینی» در چیست؟

این سؤال، پاسخ های زیادی می تواند داشته باشد؛ از مهم ترین آنها «خداترسی» و «خدا محوری» کسی است که می خواهد در روح و روان دیگران دگرگونی ایجاد کند. امام حسن عسکری علیه السلام لحظه ای از مقام لایزال کردگار غافل نمی شد و جسم و روحش با دیدن مناظر قدرت الهی به لرزه می افتاد. نمونه زیر، شاهکاری است از خداترسی و بندگی آن بزرگوار که در صفحه تاریخ به ثبت رسیده است.

یکی از هم عصران آن حضرت می گوید:

روزی حسن بن علی علیه السلام را که در سنّ کودکی بود، مشاهده کردم. او در کنار عدّه ای از کودکان دیگر که مشغول بازی بودند، ایستاده بود و داشت گریه می کرد. فکر کردم که علّت گریه اش نداشتن اسباب بازی است. به همین جهت، ناراحت شدم و به او گفتم:

ـ ناراحت نباش! من برایت اسباب بازی می خرم.

چهره، درهم نمود و با اندوه و افسردگی فرمود:

«یا قَلیلَ الْعَقْلِ! ما لِلَّعْبِ خُلِقْنا؛ ای کم عقل! ما برای بازی آفریده نشده ایم.

با تعجّب پرسیدم:

ـ پس برای چه خلق شده ایم؟

ـ برای دانش و پرستش.

ـ از کجا این را می گویی؟

ـ از آنجا که خداوند می فرماید: «اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ اَنَّکُمْ اِلَیْنا لاتُرْجَعُونَ»4؛ آیا گمان می کنید که شما را بیهوده (و برای بازی) آفریده ایم و شما به سوی ما بازگشت نمی کنید؟

از پاسخ صریح و منطقی آن حضرت، شگفت زده شدم و به اندیشه فرو رفتم. بار دیگر به سیمای نورانی اش چشم دوختم. از چهره تابناکش آن حالت دگرگونی و انقلابی که در درونش ایجاد شده بود، قابل تشخیص بود. لحظه ای به فکر فرو رفتم و سپس با لحن آرام و دلسوزانه گفتم:

ـ شما با آنکه هنوز کودک هستی و گناهی انجام نداده ای؛ چرا این گونه منقلبی و از خدا می ترسی؟

ـ مادرم را دیدم که می خواست هیزم های بزرگ را روشن کند؛ روشن نمی شد. مقداری هیزم کوچک فراهم کرده و آتش را شعله ور ساخت. حال، من از این می ترسم که با این هیزم های کوچک (گناه) به دوزخ بروم!

«مادرم...، هیزم...، آتش...، دوزخ و...» واژه هایی بود که مرا به فکر فرو برد. بغضی در گلویم ایجاد شده بود. بیشتر از آینده خودم ترسیده بودم. از آن کودک دانشور و خائف از عذاب قیامت، خواهش کردم تا موعظه و نصیحتم نماید!

فرزند خردسال خاندان عترت، اشعار زیبایی قرائت کرد که حاکی از بی وفایی و ناپایداری خوشی های دنیا و استمرار گناهان آن بود. شعری که هنوز هم من را در پنجه اسارت خویش دارد:

«دنیا را می بینم که گویا پاچه هایش را بالازده و با سرعت در حال دویدن است.

دنیا برای هیچ جانداری باقی نخواهد ماند و به کسی وفا نخواهد نمود.

گویا مرگ و حوادث ناگوار، سوار بر اسبی تیزرو برای گرفتن جان آدمی می دود.

پس ای دلباخته دنیا! لحظه ای درنگ کن و برای سفرِ بی بازگشت آخرت، توشه ای برگیر.»5

بر شیعیان و رهپویان امام حسن عسکری علیه السلام ، زیبنده است که «خدا محوری» را در تمام فراز و نشیب های زندگی فردی و اجتماعی خویش مدّ نظر داشته باشند و با رفتار پسندیده خویش، باعث افتخار و سربلندی خاندان عترت علیهم السلام باشند.

در فراز یکی از وصایای ارزشمند امام حسن عسکری علیه السلام این مطلب چنین انعکاس یافته است:

«... اتَّقُوا اللّه و کُونُوا زَیْناً وَ لا تَکُونُوا شَیْناً؛ (شما شیعیان) پرهیزکار باشید و از عذاب الهی بترسید و زینت ما باشید نه مایه ننگ ما.»6

در فرجام این گفتار، شایسته است که دست نیاز به سوی کردگار بی نیاز بلند کرده، استمداد بجوییم تا به ما نیز قلبی خاشع و چشمی گریان عنایت فرماید.

اَللّهمَّ غَیِّرْ سُوءَ حالِنا بِحُسْنِ حالِک.

پی نوشت ها:

1. بحارالانوار، ج 50، ص 308 و 309.

2. همان، ص 313 و 314.

* همچنین برای علی بن اوتاش (اوتامش، نارمش) ـ یکی دیگر از زندان بانان ـ تحوّل عمیق و ماندگاری ایجاد شده است. (همان، ص 307.)

3. همان، ص 309؛ الارشاد، شیخ مفید، کنگره شیخ مفید، قم، 1413 ق، ج 2، ص 334 و 335.

4. مؤمنون / 115.

5. کرامات و مقامات عرفانی امام حسن عسکری(ع)، سید علی حسینی، ص 22، به نقل از: احقاق الحق، ج 12، ص 473.

6. تحف العقول، حسن بن شعبه حرّانی، جامعه مدرّسین، قم، 1404 ق، ص 487 و 488؛ بحارالانوار،