گریز از مناطق ممنوعه!

یکی از مهم ترین و زیباترین صفات و فضائل اخلاقی که بایسته هر انسان و زیبنده هر جامعه ای به شمار می آید، جوانمردی و فتوت است. شاخص ارزشمندی که فقدان آن در صفات و رفتار هر شخصی کاستی و ضعفی بزرگ به شمار می آید. فضیلتی زیبا، ارزشمند و قابل توصیف و در عین حال در مواردی به فراموشی سپرده شده که جای خالی آن بسیار آزار دهنده و نگران کننده است. چرا که هرگاه جای خالی این چنین فضائل نیکویی در افراد و جامعه نمایان گردد، پستی، لئامت، معصیت، خود را آشکار می سازد.
مفهوم شناسی فتوت و جوانمردی
فتوّت در لغت به معنای جوانمردی و سخاوت همراه با بزرگواری و بزرگ منشی است.[1] علامه دهخدا در خصوص معنای لغوی این واژه می نویسد این کلمه از ریشه «مرء» گرفته شده است که به معنای «مرد» است معادل مردی و مردانگی است[2] و مراد از آن، شخصیت انسانی و انسانیت است.[3]
در حقیقت، مروت صفتی است نفسانی که انسان را به کسب اخلاق پسندیده و ترک اخلاق فاسد و پست، وادار می کند. معادلهایی که برای این واژه نقل شده است، بسیار است. از آن جمله جوانمردی، بزرگواری، انصاف، عیّاری، رجولیت و فتوت است.[4] جوانمرد به انسان بخشنده، بزرگوار، صاحب همّت و فتوت گفته می شود.[5]
در بعضی از تفاسیر در ذیل آیه 9 و 10 سوره مبارکه کهف آمده است: «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحابَ الْكَهْفِ وَ الرَّقیمِ كانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً إِذْ أَوَى الْفِتْیَةُ إِلَى الْكَهْف؛[سوره کهف، آیات 10 و 9] یعنى داستان ایشان نسبت به آیات قدرت ما چندان شگفت نیست آنگاه كه آن جوانمردان به غار پناه بردند».
سلیمان بن جعفر نهدى می گوید امام صادق علیه السلام به من فرمود: «یا سلیمانُ، مَنِ الفَتى؟... ؛[6] اى سلیمان! فَتى كیست؟: عرض كردم: ما به جوان، فتى مى گوییم. حضرت فرمود: مگر نمى دانى كه اصحاب كهف همگى میان سال بودند، اما خداوند به سبب ایمانشان آنان را فتیه (جوانان) نامید؟ اى سلیمان! هر كه به خدا ایمان آورد و با تقوا باشد، او فتى (جوان، جوانمرد) است.
مفهوم و مؤلفه های جوانمردی در فرهنگ اسلام
با دقت در جوامع روایی این چنین به نظر می رسد که فضیلت فتوت و جوانمردی به هم آمیخته با فضایل اخلاقی دیگر است. چرا که در فرهنگ اسلامی به کسی صاحب فتوت و جوانمرد اطلاق می شود که در او فضائل اخلاقی همچون، عفو و گذشت، بزرگواری، ایثار، صبر، خویشتن دارى و پارسائى، دوری از پستی و معصیت رونق یافته باشد.
سه چیز همۀ مردانگى است: عطا کردن بدون درخواست از مقابل، وفادارى بى آنكه پیمانى بسته شده باشد و بخشش با وجود تنگدستى
در اهمیت و ارزش این شاخص اخلاقی از امام علی (علیه السلام) این چنین نقل شده است: « مَا تَزَیَّنَ الْإِنْسَانُ بِزِینَةٍ أَجْمَلَ مِنَ الْفُتُوَّةِ؛[7] آرایش نیافته آدمى بزینتى زیباتر از جوانمردى».
بر اساس روایات اسلامی صفت اخلاقی مروت و جوانمردی انسان را از ورود در مناطق ممنوع اخلاقی باز می دارد و به او اجازه آلودگی در رذایل اخلاقی را نمی دهد، کما اینکه در این خصوص از امام علی(علیه السلام) نقل شده است: «اَلمُروءَةُ اجتِنابُ الرَّجُلِ ما یَشینُهُ و َاكتِسابُهُ ما یُزَیِّنُهُ؛ [8]مردانگى، دورى كردن انسان است از آنچه مایه ننگ اوست و به دست آوردن آنچه كه باعث آراستگى اوست». و در نهایت اسم زیبایی که امام علی(علیه السلام) در معرفی این صفت اخلاقی می فرمایند قابل دقت است: «اَلمُروءَةَ اسمٌ جامِعٌ لِسائِرِ الفَضائِلِ و المَحاسِنِ؛[9] مردانگى، نامى است كه همه بزرگواریها و خوبیها را در بر مى گیرد».
شاخص های ممتاز انسانهای جوانمرد و با مروت
بعد از بیان نکاتی در خصوص معنا و مفهوم واژه فتوت و جوانمردی در منابع اسلامی این سؤال مطرح می شود انسانهای جوانمرد در فرهنگ اسلامی دارای چه خصوصیات و ویژگی های می باشند؟
جواب این سوال را ائمه اطهار(علیهم السلام) به زیبایی بیان فرموده اند: برای نمونه از امام صادق(علیه السلام) سوال شد: « مَا الْمُرُوَّة؛[10] جوانمرد کیست؟ مروت چیست؟ حضرت در معرفی این اشخاص ویژگی اطاعت پذیری ایشان را مورد توجه قرار می دهند.
1- اطاعت محض از خدا و عدم ورود در منطقه ممنوعه الهی!
« لَا یَرَاكَ اللَّهُ حَیْثُ نَهَاكَ وَ لَا یَفْقِدُكَ مِنْ حَیْثُ أَمَرَكَ؛[11] [این است كه ] خدا تو را در آنجا كه بازداشته، نبیند و از آنجا كه امر نموده، تو را غایب نبیند».
در فرهنگ اسلامی جوانمرد به کسی اطلاق می شود که خود را در برابر اوامر الهی مسئول ببیند و پا از حدود الهی فراتر ننهد. از آنجایی که انسان جوانمرد خود را بر سر سفره لطف کرم الهی می بیند شرم و حیا می کند از اینکه از اوامر الهی چشم بپوشد و خود را آلودۀ خبائث و زشتی های اخلاقی و اعتقادی نماید.
از امام علی (علیه السلام) در عبارتی دیگر این چنین نقل شده است: «مِن شَرائطِ المُروءَةِ التَّنَزُّهُ عَنِ الحَرامِ؛[12]خوددارى از حرام، از شرایط مردانگى است».
2- مروت، گذشت در عین قدرت و داشتن حس همدردی!
«المُروءَةُ العَدلُ فی الإمرَةِ، و العَفوُ مَع القُدرَةِ، و المُواساةُ فی العِشرَةِ؛[13]مردانگى، دادگرى در حكومت است و گذشت در عین داشتن توانایى [بر انتقام] و داشتن حسّ همدردى در زندگى».
نمونه بارز جوانمردی را می توان در سیره و اخلاق امام علی (علیه السلام) مشاهده کرد، برای نمونه در جنگ جمل با وجود آمار بالای شهدا و کشته شدگان این جنگ، حضرت، عایشه زن پیامبر (صلی الله علیه و اله) که خود از بانیان آن همه کشتار بود را با عده ای از زنان بصره، که به دستور حضرت لباس مردان پوشیده بودند، با عده ای از لشکریان خود، همراه محمد (یا عبدالرحمن ) بن ابی بکر، با احترام و مشایعت، روانه مدینه کرد.[14]
3- صداقت و وفاداری کمال مروت و جوانمردی!
«امام على علیه السلام: بالصِّدقِ و الوَفاءِ تَكمُلُ المُروءَةُ لأهلِها؛[15] با صداقت و وفادارى است كه مردانگى براى ارباب مروّت به كمال مى رسد».
اسم زیبایی که امام علی (علیه السلام) درمعرفی این صفت اخلاقی می فرمایند قابل دقت است: «اَلمُروءَةَ اسمٌ جامِعٌ لِسائِرِ الفَضائِلِ و المَحاسِنِ؛[9]مردانگى، نامى است كه همه بزرگواریها و خوبیها را در بر مى گیرد».
صداقت و راستگویی عصاره جمیع فضائل اخلاقی، میزان ارزیابی کارهای نیک و نشانه بارز شخصیت و برجسته ترین صفت مؤمنان و پرهیزکاران است. دست یابی به بسیاری از خلق های پسندیده همچون، اخلاص، دوری از طمع، پرهیز از حب و بغض های شخصی و افراطی به مدد صداقت میسر می گردد.[16]
خداوند متعال در توصیف صادقین می فرماید: «قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ؛[مائده، آیه119] خداوند می گوید: «امروز، روزی است که راستی راستگویان، به آنها سود می بخشد برای آنها باغهایی از بهشت است که نهرها از زیر (درختان) آن می گذرد و تا ابد، جاودانه در آن می مانند هم خداوند از آنها خشنود است و هم آنها از خدا خشنودند این، رستگاری بزرگ است!»
4-داشتن حیا، نجابت و غیرتمندی!
«یُستَدَلُّ علَى المُروءَةِ بِكَثرَةِ الحَیاءِ، و بَذلِ النَّدى، و كَفِّ الأذى؛[17] با حیایى بسیار، و داد و دِهش و خویشتندارى از آزار رسانى، نشانگر مردانگى است».
در فرهنگ واژگان اخلاقی حیا یکی از مهمترین صفات برجسته اخلاقی است که از عزت نفس و کرامت و بزرگورای نشأت می گیرد و با قدرت بازدارندگی که دارد افراد را از ارتکاب خلاف عفت و کارهای زشت و امور ناپسند باز می دارد.[18]
5- دستگیری مالی از مستمندان و نیازمندان!
« أفضَلُ المُروءَةِ مُواساةُ الإخوانِ بالأموالِ ، و مُساواتُهُم فی الأحوالِ؛[19] برترین مردانگى، سهیم كردن برادران در دارایى خود و برابر نمودن خود با حال و روز آنان است». «ثلاثٌ هُنَّ جِماعُ المُروءَةِ : عَطاءٌ مِن غَیرِ مَسألَةٍ ، و وَفاءٌ مِن غَیرِ عَهدٍ ، وجُودٌ مَع إقلالٍ؛[20] سه چیز همه مردانگى است: عطا کردن بدون درخواست از مقابل، وفادارى بى آنكه پیمانى بسته شده باشد و بخشش با وجود تنگدستى».
جمع بندی و نتیجه گیری
از مجموع روایاتی که در منابع روایی پیرامون شاخص اخلاقی فتوت و جوانمردی وجود دارد، این چنین بدست می آید که جوانمردی و فتوت مجموعه ای از فضائل اخلاقی همچون، دستگیری از مستمندان، اطاعت پذیری از خداوند متعال، حیا و پاکدامنی، صداقت و وفاداری و ....است که افراد با پرورش این فضائل می توانند به مقام جوانمردی نائل آیند.
پی نوشت ها:
[1]. جبران مسعود، الرائد، ص1103.
[2]. لغت نامه دهخدا، واژه «مروّت».
[3]. معارف و معاریف، دشتی، واژه «مروّت».
[4]. لغت نامه دهخدا، واژه «مروّت».
[5]. فرهنگ عمید، عمید، حسن، ص462.
[6]. تفسیر نور الثقلین، ج 3، ص244.
[7]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم: ص259، ح5532.
[8] همان، ص 258 ، ح 5491
[9].همان، ص258 ، ح5477
[10]. تحف العقول: ص 359.
[11]. همان.
[12]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم: ص259، ح5517.
[13]. همان: ص258، ح5492.
[14]. مسعودی ، ج ۳، ص ۱۱۳۱۱۴.
[15]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم: ص219، ح4343.
[16]. فرهنگ صفات، عباس اسماعیلی یزدی: ص195.
[17]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم: ص259، ح5523.
[18]. فرهنگ صفات، عباس اسماعیلی یزدی: ص229.
[19]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم: ص258، ح5504.
[20]. همان، ح5507.