نفوذ، از نگاه امیرالمومنین(ع)

 نفوذ، از نگاه امیرالمومنین(ع)، چهار راهی که دشمن برای نفوذ نرم انتخاب می کند

علی(ع) در بیان یکی از راههای نفوذ شیطان، به باز کردن گره های دین به صورت یک به یک توسط شیطان اشاره می کنند.ایشان در این زمینه می فرمایند: "ان الشیطان..یرید ان یحل دینکم، عقده عقده" با تاملی در نهج البلاغه می توان دریافت که علی(ع) دو نوع نفوذ از سوی دشمن را بیان می کنند. یکی نفوذ فیزیکی که از طریق مرزهای جغرافیایی صورت می گیرد و دیگری نفوذ به صورت پنهان و تدریجی که ازطریق مرزهای فکر و اندیشه رخ می دهد. ذیلا به عنوان نمونه به برخی از موارد دو نوع نفوذ اشاره می شود

الف- نفوذ فیزیکی:
علی(ع) در نامه به یکی از کارگزارانشان از ترسی سخن می گویند که از رخنه در مرزها وجود دارد و می فرمایند تو کسی هستی که "من رخنه مرزی را که بیمی از آن هست بدان بستن توانم[1]

ایشان در خطبه 27 از حمله سپاهیان معاویه به شهر انبار یاد کرده و می فرمایند:

" اینک لشکر معاویه به سرکردگی مرد «غامدی» به «شهر انبار» درآمده و «حسّان بن حسّان» فرماندار مرا کشته و سپاهیان شما را از مرزها گریزانده است. به من خبر رسیده که بعضی از لشکریان دشمن بر زنان مسلمان و دیگر زنانی که در پناه دولت اسلامند، هجوم برده و خلخال و دستبند و گردن بند و گوشواره آنان را به یغما برده اند، و هیچ مردی یاور و مدافع آنها نبوده جز ناله و التماس آنان به دشمن. آنگاه غارتگران باد به غبغب افکنده و بی آنکه کشته و مجروحی بر جای گذارند، باز گشته اند. فریاد از این سستی براستی مردن به از این ماندن."

این نمونه ها و نمونه هایی از این دست را می توان جزو نوع اول نفوذ یعنی نفوذ فیزیکی به مرزهای جغرافیایی به حساب آورد.

ب- نفوذ نرم:
علی(ع) از نوع دیگری از نفوذ سخن می گویند که مهمترین ویژگی آن، پنهان (خقیه) و نرم بودن است. ایشان در در خطبه هفت به این نوع نفوذ اشاره کرده و می فرمایند:

او در درون سینه های آنها تخمگذاری کرد، سپس آن را مبدّل به جوجه نمود.این جوجه های شیطانی از درون سینه های آنها خارج شده، در دامانشان حرکت کرد و پرورش یافت. کارشان به جایی رسید که شیطان با چشم آنها نگاه کرد و با زبانشان سخن گفت.هنگامی که به این جا رسیدند، شیطان «آنها را بر مرکب لغزشها و گناهان سوار کرد (مرکبی که آنها را به سوی انواع معاصی کبیره و کفر و ضلالت می کشاند) و سخنان فاسد و هزل و باطل را در نظر آنان زینت بخشید.اعمال آنها اعمال کسی است که شیطان او را در سلطه خود شریک ساخته و سخنان باطل را بر زبان او نهاده است.

در این نوع نفوذ نه مرز جغرافیایی بلکه اندیشه و روح و قلب آدمی تسخیر می شود و بر خلاف نفوذ نوع اول، که فرد مورد نفوذ، نفوذ کننده را به چشم بیگانه می نگرد و از او نفرت دارد در نفوذ نوع دوم، فرد مورد نفوذ با نفوذ کننده اتحاد می یابد و عملا در خدمت او قرار می گیرد.چشم او چشم شیطان و زبان او زبان شیطان می گردد. «امیرمومنان علی» (علیه السلام) با تحذیر از این نوع نفوذ می فرمایند: "اِحْذَرُوا عَدُوّاً نَفَذَ فِی الصُّدُورِ خَفیاً وَ نَفَثَ فِی الآذانِ نَجیاً; از آن دشمنی بپرهیزید که در سینه ها مخفیانه نفوذ می کند و در گوشها آهسته فوت می کند"

البته باید توجه داشت که نفوذ شیطان در وجود هر انسانی اختیاری است و این انسانها هستند که جواز ورود او را در وجود خویش صادر می کنندو لذا حضرت فرمودند آن ها شیطان را ملاک و اساس کار خود قرار دادند و شیطان نیز آنها را به شراکت گرفت.

راههای نفوذ:
با توجه به اهمیت نفوذ نرم، علی(ع) به تفصیل درباره راههای آن، سخن گفته اند که در زیر به شش راه اشاره می شود:

الف- آسان نشان دادن راه

بی شک نیل به افقهای بلند جز از طریق سخت کوشی به دست نمی آید و بزرگی جز از طریق فراهم آوردن اسباب بزرگی، حاصل نمی شود.علی(ع) در این باره بیان می دارند که لایدرک الحق الا بالجد.حق جز با جدیت به دست نمی آید.ایشان در تعبیر بلندی تصریح می دارند که خداوند استخوان شکسته هیچ ملتی را راست نکرد مگر بعد از آزمایش ها و تحمل سختیها.اما در این میان، شیطان راه های خود را آسان جلوه می دهد(ان الشیطان یسنی لکم طرائقه).به عنوان نمونه علی(ع) فرمودند که انسان ذلیل هیچگاه نمی تواند ظلم را از خود دورکند(لایمنع الضیم الذلیل)و بیان کردند که هرکس جهاد را به خاطر عدم رغبت به جهاد ترک کند خداوند لباس ذلت بر تنشان می پوشاند.

اما در مقابل در ماجرای «صفین» نخست شیطان به آنها القاء کرد که پذیرش حکمیت سهل ترین راه برای رسیدن به صلح و آرامش است.علی (ع) در اشاره به ویژگیهای منافقان یکی از ویژگیها را آسان نشان دادن راه بیان می دارند که البته به هنگام عمل، افراد را در تنگنا قرار می دهند.

ب- سست کردن تدریجی عقائد:

علی(ع) در بیان یکی از راههای نفوذ شیطان، به باز کردن گره های دین به صورت یک به یک توسط شیطان اشاره می کنند.ایشان در این زمینه می فرمایند:

"ان الشیطان..یرید ان یحل دینکم، عقده عقده"

دین در نهج البلاغه از اهمیت بالایی برخوردار است.علی (ع) در تعبیری از دین با عنوان قوی ترین تکیه گاه یاد کرده و می فرمایند:«الدین، اقوی عماد»ایشان معتقدند که دین، حافظ و پناهگاه مردم است و لذا بیان می دارند که «الدین یعصم»

آیت الله جوادی آملی در تعریفی از دین می نویسد: «تعریف ماهوی از دین میسّر نیست، ولی تعریف مفهومی آن ممکن است؛ زیرا تعریف ماهوی شی ء، بیان ماهیات و ذاتیات آن است. تعریف اشیا به جنس و فصل یا جنس و رسم یا به حدّ تامّ یا حدّ ناقص، تعریف ماهوی است؛ اما تعریف دین به این امور امکان پذیر نیست؛ زیرا دین که مجموعه قواعد اعتقادی، اخلاقی، فقهی و حقوقی است، وحدت حقیقی ندارد و هر آنچه که فاقد وحدت حقیقی است، وجود حقیقی ندارد و چیزی که فاقد وجود حقیقی است، ماهیت ندارد و فاقد ماهیت، جنس و فصل ندارد. از این رو، تعریف دین به حدّ تامّ یا ناقص، امکان پذیر نیست. از این رو، در تعریف دین می توان گفت: دین، مجموعه عقاید، قوانین و مقرراتی است که هم به اصول بینشی بشر نظر دارد و هم درباره اصول گرایشی وی سخن می گوید و هم اخلاق و شؤون زندگی او را زیر پوشش دارد. به دیگر سخن، دین مجموعه عقاید، اخلاق و قوانین و مقرراتی است که برای اداره فرد و جامعه انسانی و پرورش انسان ها از طریق وحی و عقل در اختیار آنان قرار دارد."

بر این اساس، دین، حداقل از سه رکن اعتقادی،اخلاقی و عملی تشکیل می گردد.در این میان، رکن اعتقادی از اهمیت برجسته ای برخوردار است چراکه انسان موجودی است که هیچ حرکتی از وی صادر نمی گردد مگر آنکه مسبوق به معرفتی باشد.شیطان در این راه از نفوذ، به صورت تدریجی و یک به یک، گره های ایمان فرد و جامعه را باز می کند.

ج- تفرقه

علی(ع) در بیان یکی از راههای نفوذ شیطان، به ایجاد تفرقه اشاره کرده و می فرمایند:

«ان الشیطان... یُعطِیَکُم بِالجَمَاعَۀِ الفُرقَۀَ»

امیرمومنان بارها در نهج البلاغه بر اهمیت وحدت و جماعت تاکید کرده و در یکی از نمونه ها می فرمایند:

«وَ الْزَمُوا السَّوَادَ الْأَعْظَمَ فَإِنَّ یدَ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ وَ إِیاکمْ وَ الْفُرْقَةَ فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّیطَانِ کمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْبِ أَلَا مَنْ دَعَا إِلَی هَذَا الشِّعَارِ فَاقْتُلُوهُ وَ لَوْ کانَ تَحْتَ عِمَامَتِی هَذِهِ»

با اکثریت همراه شوید، که دست خدا بر سر جماعت است، و از تفرقه و جدایی بپرهیزید، که یکسو شده از مردم بهره شیطان است، چنان که گوسپند دور مانده از گله نصیب گرگ است. آگاه باشید کسی که به این شعار (تفرقه) دعوت کند او را بکشید گرچه زیر عمامه من باشد.

بلاشک محور وحدت، قرآن است. چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می فرمایند:

«واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا»

ایشان در مقام بیان علل پذیرش حکمیت در ماجرای صفین با اشاره به اهمیت قرآن، فرمودند:

هنگامی که شامیان، ما را دعوت کردند تا قر آن را میان خویش داور کنیم، ما گروهی نبودیم که به کتاب خدای سبحان پشت کنیم؛ در حالی که خدای بزرگ فرمود: اگر در چیزی خصومت کردید، آن را به خدا و رسول بازگردانید؛ از این رو، بازگرداندن به خداوند آن است که کتابش را به داوری بپذیریم و بازگرداندن به پیامبر آن است که سنتش را برگزینیم.

بنابراین از جمله مهمترین عوامل ایجاد انسجام، پذیرش داوری قرآن و کنار گذاشتن هواهای نفسانی است و از جمله مهمترین عوامل ایجاد تفرقه،کنار گذاشتن داوری قرآن است.

د- ایجاد فتنه:

علی(ع) یکی از راههای نفوذ شیطان را تبدیل تفرقه به فتنه می دانند. ریشه لغوی کلمه «فـتـنـه»، مـصـدر عـربـی از مـاده فـَتـَن اسـت و در لغـت به معنای «در آتش انداختن» و «گـداخـتـن سـیـم و زر» جـهـت آزمـایـش و جـدا سـاخـتـن مـواد خـالص آن از نـاخـالصی هاست.علی(ع) در باره فتنه می فرمایند:

«ان الفتن اذا اقبلتْ شبَّهت و اذا ادبرت نبَّهتْ. یُنکَرْنَ مقبلاتٍ و یُعْرَفْنَ مدبرات. یَحُمْنَ حَومَ الریاح، یُصِبْنَ بلداً و یُخْطِئْنَ بلداً. اَلا و انَّ اخوفَ الفِتَن عندی علیکم فتنةُ بنی امیة، فإنَّها فتنةٌ عَمیاءٌ مُظلمةً: عمَّتْ خُطَّتُها و خَصَّتْ بَلِیَّتُها، و اصاب البلاء مَن ابصر فیها، و اخطأ البلاءُ من عمِی عنها...»

فتنه ها هنگامی که روی می آورند شبیه حق می باشند و آنگاه که می روند و به پایان می رسند، حقیقت خود را می نمایانند و هوشیار می سازند. ناشناخته می آیند و شناخته شده می روند. همچون گردباد می گردند و شهری را ویران می کنند و شهری را وامی گذارند. آگاه باشید که نزد من بیمناکترین فتنه ها برای شما فتنه نفاق بنی امیه است زیرا که آن، فتنه ای کور و تاریک است. همگان را در برمی گیرد و مصیبتش خاص مؤمنان است و گرفتاریش به کسانی می رسد که از آن آگاهی دارند و بی خبران را آسیبی نمی رساند.» (خطبه 93)

علی(ع) در عبارت «ان الفتن اذا اقبلتْ شبَّهت و اذا ادبرت نبَّهتْ. یُنکَرْنَ مقبلاتٍ و یُعْرَفْنَ مدبرات»تاکید می کنند که فتنه آنگاه که رو می کند مردم را دچار شبهه می کند. شبهه از آن جهت شبهه گفته می شود که شبیه حق است. «وَ اِنَّما سُمِّیَتِ الشُّبْهَةُ شُبْهَةً لاَِنَّها تُشْبِهُ الْحَقَّ»[2] اما وقتی پشت می کند ایجاد تنبه می کند.فتنه به صورت ناشناس رو می کند اما آنگاه که می گذرد، روشن می گردد.

به عبارتی از آن جا که در دوران فتنه حق و باطل ممزوج می گردند و فضای شبهه غلبه دارد، تشخیص بسیار مشکل می شود. علی(ع) در این خصوص می فرمایند:

«انمابَدءُ وقوعِ الفِتَن اهواءٌ تتبع و احکامٌ تُبتَدَع، یُخالف فیها کتاب الله و یتولی علیها رجالٌ رجالاً علی غیر دین الله»

همانا پیدایش فتنه ها هواهایی است که پیروی می شوند و بدعت هایی است که گذارده می شوند. در چنین شرایطی با کتاب خدا مخالفت می شود و مردانی مردان دیگر را پیروی می کنند.به عبارت دیگر، همانا ریشه فتنه ها در آن است که عده ای از هواهای نفسانی خود پیروی می کنند و سپس درجهت توجیه آن بدان لباس شرعی می پوشانند و به اصطلاح شهوت عملی خود را تئوریزه می کنند و موجه جلوه می دهند.

تفرقه که حاصل جدایی از قرآن و عترت است در مرحله بعدی به فتنه منجر می گردد و همین فتنه، زمینه نفوذ شیطان و استیلاء وی را ایجاد می کند.

پی نوشت:

[1] نامه۴۶

[2] خطبه 38

 منبع : جهان نیوز , جهان بین،فرزاد