انتخاب این راه، خطر آفرین است

دو خصلت در پیامبران وجود دارد که نشان از آن دارد که انسان مؤمن باید بین این دو خصلت زندگی کند؛ ...در حقیقت راه درست و اعتدال همین است و اگر بنده یک طرف را برگزیند و دیگری را رها سازد خطر آفرین است

می گویند باید در برابر پروردگار، خوف و رجا را توأمان داشته باشیم. پیامبر صلوات الله علیه و امامان علیهم السلام نیز در روایات بسیاری بیان نموده اند که انسان با ایمان، بین خوف و رجا زندگی می کند و هر دو خصلت را به طور مساوی و معادل دارا می باشد.
امام صادق علیه السلام می فرماید: «لایکون العبد مومنا حتی یکون خائفاً راجیاً» (الكافی، ج ۲،ص ۷۱ ،ح11)
عبد خدا به درجه کمال ایمان نمی رسد، مگر اینکه دارای دو خصلت خوف و امید باشد؛ یعنی با خوف از عذاب و خشم الهی ، از گناه و سرکشی حذر کنیم و با امید به بخشش او، لحظه ای خود را از رحمت خداوند دور ندانیم و کسی جز او را رفع کننده ی حاجت خود فرض نکنیم. در واقع نه با خوف تنها می توان زندگی کرد، نه با امید بدون خوف. هر کدام بدون دیگری راهی پر مخاطره بر انسان می گشاید.
قرآن نیز پیامبران را به عنوان بشیر و نذیر معرفی می کند، یعنی از یک سو انسانها را به رحمت الهی و بهشت و پاداش های فراوان نوید می دهند، و از سوی دیگر از خطرِ گناه بر حذر داشته و به عذاب الهی هشدار می دهند.
این دو خصلت پیامبران نشان از آن دارد که انسان مؤمن باید بین خوف و رجا زندگی کند؛ هم به رحمت الهی امیدوار باشد و هم از عظمت الهی خوفناک. راه اعتدال همین است و اگر بنده یک طرف را برگزیند و دیگری را رها سازد خطر آفرین است؛ زیرا اگر فقط امیدوار باشد، مغرور شده و به امید وسعت رحمت الهی، مرتکب هر گناهی می شود. واگر تنها خائف باشد، کار او به یأس و ناامیدی منتهی می شود و چنین حالتی، انسان را افسرده و وامانده می کند و از نشاط، رشد و حرکت محروم می سازد.
مایه تعجب است آن کسی که از عقاب الهی می ترسد، ولی خود را از گناهان کنترل نمی کند، و نیز امید به ثواب و پاداش الهی دارد اما توبه نمی نماید
البته روشن است که خوف راستین آن است که موجب اطاعت و ترک معصیت شود، و نشانه های آن در عمل آشکار گردد، و گرنه خوف کاذب، پوچ و بی اثر خواهد بود.
امام صادق علیه السلام فرمود: «من عرف الله خاف الله، و من خاف الله سخت نفسه عن الدنیا» (الكافی، ج 4، ص 68، ح2)- کسی که خدا را بشناسد، از عظمت او می ترسد و کسی که از خدا بترسد دلبستگی به دنیا نخواهد داشت.
امام باقر علیه السلام فرمود: «لاخوف کخوف حاجز، و لا رجاء کرجاء معین » (تحف العقول، ص 286)-هیچ خوفی، همانند خوفی که بازدارنده از گناه است، ارزش ندارد، و هیچ امیدی مانند امید کمک کننده (به توبه و عوامل نجات) ارجمند نیست.
امیر مومنان علی علیه السلام فرمود: «العجب ممن یخاف العقاب فلم یکف، و رجا الثواب فلم یتب » (بحارالانوار, ج 77, ص 237)-مایه تعجب است آن کسی که از عقاب الهی می ترسد، ولی خود را از گناهان کنترل نمی کند، و نیز امید به ثواب و پاداش الهی دارد اما توبه نمی نماید.
راهی برای جمع بین خوف و رجا
یکی از راه های جمع بین خوف و رجا، در آیه 65 سوره مبارکه فرقان، با ادبیات دعایی از زبان « عباد الرحمن = بندگان خدای مهربان» بیان شده است.
وَ الَّذِینَ یقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذَابَ جَهَنَّمَ * إِنَّ عَذَابَهَا كَانَ غَرَامًا. و كسانى كه گویند: پروردگارا عذاب جهنم را از ما بگردان كه عذاب آن دائم است.
آنچه موجب خوف این افراد می شود، آگاهی از شدت عذاب جهنم است که سنگین و دائمی است. آنچه از خشم خدا سر چشمه می گیرد، قطعا به شدت خوفناک است. آنها این خوفِ ستودنی را با رمز دعا و ارتباط با خدا ، به امید و رجا گِره می زنند.
آنچه موجب امید در این افراد می شود و آنها را عبدِ خدای رحمان می کند، آگاهی از لطف و مهربانی خداوند است که لیاقت و شرف بندگی را به آنها ارزانی نموده است و برای آنها پروردگاری (رَبَّنَا) می کند. آنها با دعا به درگاه پروردگار خویش، خوف خود را ابراز نموده و از خداوند مدد می جویند.
زیبایی این آیه آنجاست که این سخن از زبان کسانی است که با خدای خویش شب را تا به صبح راز و نیاز می کنند. اما با این جمله خشیت و خشوع به خداوند عرضه می دارند. یعنی ما هرگز عبادت خود را در برابر عظمت الهی، چیزی فرض نمی کنیم. بلکه از عذاب الهی به خودِ خدا پناه می بریم. این بندگان خاصّ خداوند ، بیش از آنكه طمع بهشت داشته باشند، از آتش دوزخ خوف دارند و همین خوف، موجب تضرع به درگاه الهی و نهایتاً رسیدن ایشان به بهشت برین خواهد بود.
بندگان خاص الهی با اینكه شبها به یاد خدا هستند و به عبادتش مشغول، و روزها در مسیر انجام وظیفه گام بر مى دارند باز هم قلوبشان مملو از ترس مسئولیت ها است، همان ترسى كه عامل نیرومندى براى حركت به سوى انجام وظیفه بیشتر و بهتر است، همان ترسى كه به سان یک پلیس نیرومند از درون، انسان را كنترل مى كند، و بى آنكه مأمور و مراقبى داشته باشد وظائف خود را به نحو احسن انجام مى دهد و در عین حال خود را در پیشگاه خدا مقصر مى شمرد.
پس حق آن است که از کیفر نافرمانی خدا به شدت هراس داشته و اعتقاد راسخ داشته باشیم که نافرمانی خدا به معنی اطاعت از فرمان شیطان است و چنین کاری موجب عذاب الهی و دخول در دوزخ خواهد شد.
راه اعتدال همین است و اگر بنده یک طرف را برگزیند و دیگری را رها سازد خطر آفرین است؛ زیرا اگر فقط امیدوار باشد، مغرور شده و به امید وسعت رحمت الهی، مرتکب هر گناهی می شود. واگر تنها خائف باشد، کار او به یأس و ناامیدی منتهی می شود و چنین حالتی، انسان را افسرده و وامانده می کند و از نشاط، رشد و حرکت محروم می سازد
اگر چنین اعتقادی در ما رسوخ کند، آن چنان خائف و هراسناک از پیامدهای گناه و عذاب دوزخ می شویم که این حالتِ درونی خود را ابراز نموده و با کمال خضوع دست به دعا برمی داریم و از درگاه خدا می خواهیم که مشمول عذاب سخت دوزخ که برای مجرمان آماده شده نشویم.
خوف و رجا دارای مراتب و درجات مختلفی برای افرادِ متفاوت است که نشان از مقامات آنها دارد. آنان که به خداوند نزدیک ترند، مانند پیامبران، امامان و اولیاء خدا، خوف شدیدتری دارند؛ از این رو آنها در نماز و مناجات هایشان در دل شب از خوف خدا به شدت گریه و ناله می کنند و با قطره های شفاف دیدگانشان، روح و روان خود راشستشو می نمایند، و با اشک شوق و خوف، نهایت تواضع و کمال بندگی خود را آمیخته با احساسات پر شور ابراز می کنند.
این گونه دعا و گریه به قدری ارزشمند است که پیامبر صلوات الله علیه فرمودند: «من ذرفت عیناه من خشیه الله، کان له بکل قطره من دموعه مثل جبل احد یکون فی میزانه فی الاجر» (بحار الأنوار، ج 90 ، ص334، ح 25)-کسی که چشمانش از خوف خدا پر از اشک گردد، هر قطره اشکش در قیامت در ترازوی عملش همچون سنگینی کوه اُحد، سنگینی دارد.
و امیر مومنان علی علیه السلام فرمودند: «البکاء من خشیه الله مفتاح رحمه الله ». (عیون الحکم و المواعظ، ص 62 ، ح 1617)-گریستن از خوف خدا، کلید گشایش رحمت الهی است. این همان ترکیب زیبای خوف از خدا و رجای به رحمت اوست.
کلام آخر:
زیباترین جلوگاه خوف الهی، لحظات دعاست. و همچنین خائف بودن در برابر خداوند آنقدر ارزشمند است که باید رسیدن به آن، جزء دعاهای مؤمنین قرار گیرد. چنان چه امام حسین علیه السلام در فرازی از دعای عرفه به خدا عرض می کند: «اللهم اجعلنی اخشاک کأنّی اراک » خدایا مرا آن چنان هراسناک درگاهت قرار ده که گویی تو را می بینم.خدایا ما را خائف و خاشع به عظمتت و امیدوار به رحمتت قرار بده.
منابع:
تفسیر نمونه
تفسیر نور

لیلا علیخواه