راههای کسب بینش صحیح از منظر امام علی(علیه السلام)

زندگی در جامعه ای که پوشیده از نیرنگ ها و دسیسه هاست نیازمند بینش و آگاهی صحیح است. بینشی برخاسته از حق و حقیقت که جان آدمی را قوام بخشد و روحش را جلا دهد. اگر چنین بینشی در انسان به وجود نیاید امکان خطا و لغزش در کوچک ترین امور زندگی نیز وجود دارد.

بینش امام علی علیه السلام
نوع تفکر و بینش هر انسانی تعیین کننده نوع زندگی و آینده دنیوی و اخروی او خواهد بود. آگاهی درست انسان در هر کاری، حتی عبادات و افعال فردی، تأثیری انکار ناپذیر در زندگی فرد داشته و از سستی های احتمالی، جلوگیری می کند.
امام علی (علیه السلام) در این باره فرموده اند: "چه بسا روزه دارى كه بهره اى جز گرسنگى و تشنگى از روزه دارى خود ندارد و چه بسا شب زنده دارى كه از شب زنده دارى چیزى جز رنج و بى خوابى به دست نیاورد! خوشا خواب زیركان، و افطارشان!" (نهج البلاغة، ترجمه دشتى، ص 659)
حال باید دید چگونه می توان در شمار زیرکان قرار گرفت و آگاهی و بینشی صحیح به دست آورد؟ آنچه در این مجال مورد توجه قرار می گیرد برخی از مهم ترین راهکار هایی است که در کتاب شریف نهج البلاغه در این زمینه ارائه شده است.
یاد خدا
وابستگی ها و تعلقات دنیایی از جمله عواملی هستند که آدمی را از دستیابی به بینش صحیح بازمی دارند. انسانی که بیش از حد به دنیا چشم دوخته است تمام تلاش خویش را نیز برای به دست آوردن هر چه بیشتر مطاع دنیایی به کار می گیرد و همین امر موجب می گردد چشمش توان دیدن و گوشش قدرت شنیدن حقایق را نداشته باشد
از منظر امام علی(علیه السلام) برای به دست آوردن بینش و آگاهی درست، اولین و ابتدایی ترین راه، بهره گیری از یاد خداست. انسانی که چراغ یاد حق را در دل خویش همواره روشن نگاه دارد، خداوند نیز اسباب هدایت را پیش رویش قرار داده و آگاهی صحیح از زندگی را نصیبش می گرداند. در کلامی زیبا از آن امام همام آمده است: "همانا خداى سبحان و بزرگ، یاد خود را روشنى بخش دل ها قرار داد، تا گوش پس از ناشنوایى بشنود، و چشم پس از كم نورى بنگرد، و انسان پس از دشمنى رام گردد، خداوند كه نعمت هاى او گران قدر است، در دوران هاى مختلف روزگار، و در دوران جدایى از رسالت «تا آمدن پیامبرى پس از پیامبرى دیگر» بندگانى داشته كه با آنان در گوش جانشان زمزمه مى كرد، و در درون عقلشان با آنان سخن مى گفت. آنان چراغ هدایت را با نور بیدارى در گوش ها و دیده ها و دل ها بر مى افروختند، روزهاى خدایى را به یاد مى آورند و مردم را از جلال و بزرگى خدا مى ترساندند". (همان، ص455)
چنین انسانی نه تنها برای خود، بلکه برای دیگر مردمان نیز مای نجات و رستگاری خواهد بود.
خودسازی
نکته دیگری که از سخنان گهربار مولا علی (علیه السلام) در نهج البلاغه می توان به دست آورد این است که از منظر ایشان خودسازی و تلاش برای اصلاح خود، از جمله ابزار و عواملی است که موجبات دستیابی به آگاهی و بینش صحیح را فراهم می آورد: "اى بندگان خدا! همانا بهترین و محبوب ترین بنده نزد خدا، بنده اى است كه خدا او را در پیكار با نفس یارى داده است، آن كس كه جامه ی زیرین او اندوه و لباس رویین او ترس از خداست، چراغ هدایت در قلبش روشن شده و وسائل لازم براى روزى او فراهم آمده و دورى ها و دشوارى ها را بر خود نزدیك و آسان ساخته است. حقایق دنیا را با چشم دل نگریسته، همواره به یاد خدا بوده و اعمال نیكو، فراوان انجام داده است ... ". (همان، ص147)
نفی وابستگی مادی
وابستگی ها و تعلقات دنیایی از جمله عواملی هستند که آدمی را از دستیابی به بینش صحیح بازمی دارند. انسانی که بیش از حد به دنیا چشم دوخته است تمام تلاش خویش را نیز برای به دست آوردن هر چه بیشتر مطاع دنیایی به کار می گیرد و همین امر موجب می گردد چشمش توان دیدن و گوشش قدرت شنیدن حقایق را نداشته باشد.
همچنانکه در کلام زیبای مولای عارفان (علیه السلام) می خوانیم: "(از حرام دنیا چشم پوش، تا خدا زشتى هاى آن را به تو نمایاند، و غافل مباش كه لحظه اى از تو غفلت نشود". (همان، ص 725)
در جایی دیگر گزارش شده است: "آگاه باشید، در دنیا چیزى نیست مگر آن كه صاحبش به زودى از آن سیر و از داشتن آن دلگیر مى شود جز ادامه زندگى، زیرا در مرگ آسایشى نمى نگرند. حیات و زندگى چونان حكمت و دانش است كه حیات دل مرده، و بینایى چشم هاى نابیناست و مایه شنوایى براى گوش هاى كر و آبى گوارا براى تشنگان مى باشد كه همه در آن سالم و بى نیازند". (همان، ص 253)
تلاوت قرآن
یکی از بهترین و در دسترس ترین راه ها برای به دست آوردن بینش صحیح استفاده از قرآن است. در روایات تأکید فراوان بر تلاوت قرآن شده است. تلاوتی که همراه با تدبر در معانی و الفاظ قرآن باشد. اگر انسان برای دستیابی به حقیقت و بدون در نظر گرفتن مصالح شخصی و عقاید فردی، منصفانه و بی طرف، این کتاب آسمانی را تلاوت نماید، بی شک خداوند متعال پرده از حقایق برداشته و بینش صحیح را به او ارزانی می دارد. امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این زمینه می فرمایند: "این قرآن است كه با آن مى توانید راه حق را بنگرید و با آن سخن بگویید و به وسیله آن بشنوید. بعضى از قرآن از بعضى دیگر سخن مى گوید، و برخى بر برخى دیگر گواهى مى دهد، آیاتش در شناساندن خدا اختلافى نداشته، و كسى را كه همراهش شد از خدا جدا نمى سازد". (همان، ص253)
استفاده از ابزار شناخت
اگر به گوشه گوشه جهان هستی نیک بنگریم خواهیم دید خالق هستی، ابزارهای گوناگونی را در جهت دستیابی به حقیقت پیش رویمان قرار داده است فقط بایستی زمینه های لازم برای بهره گیری از این ابزار را در وجود خود تقویت نماییم. همچنانکه مولا علی (علیه السلام) فرموده اند: "كسى كه از خود حساب كشد، سود مى برد، و آن كه از خود غفلت كند زیان مى بیند، و كسى كه از خدا بترسد ایمن باشد، و كسى كه عبرت آموزد آگاهى یابد، و آن كه آگاهى یابد مى فهمد، و آن كه بفهمد دانش آموخته است!" (همان، ص 673)
امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این زمینه می فرمایند: "این قرآن است كه با آن مى توانید راه حق را بنگرید و با آن سخن بگویید و به وسیله آن بشنوید. بعضى از قرآن از بعضى دیگر سخن مى گوید، و برخى بر برخى دیگر گواهى مى دهد، آیاتش در شناساندن خدا اختلافى نداشته، و كسى را كه همراهش شد از خدا جدا نمى سازد"
آری: "اگر چشم بینا داشته باشید، حقیقت را نشانتان داده اند، اگر هدایت مى طلبید شما را هدایت كردند، اگر گوش شنوا دارید، حق را به گوشتان خواندند". (همان، ص 665)
ایشان در بخشی از نامه گهربار خویش به امام حسن (علیه السلام) چنین نوشته اند: "پسرم! ... دلت را با اندرز نیكو زنده كن، هواى نفس را با بى اعتنایى به حرام بمیران، جان را با یقین نیرومند كن، و با نور حكمت روشنائى بخش، و با یاد مرگ آرام كن، به نابودى از او اعتراف گیر، و با بررسى تحولات ناگوار دنیا به او آگاهى بخش، و از دگرگونى روزگار، و زشتى هاى گردش شب و روز او را بترسان، تاریخ گذشتگان را بر او بنما، و آنچه كه بر سر پیشینیان آمده است به یادش آور. در دیار و آثار ویران رفتگان گردش كن، و بیندیش كه آنها چه كردند؟ ... اگر مردم در عظمت قدرت خدا، و بزرگى نعمت هاى او مى اندیشیدند، به راه راست باز مى گشتند، و از آتش سوزان مى ترسیدند، اما دل ها بیمار، و چشم ها معیوب است. آیا به مخلوقات كوچك خدا نمى نگرند؟ كه چگونه آفرینش آن را استحكام بخشید؟ ... ". (همان، ص 521)
نتیجه
زندگی در جامعه ای که پوشیده از نیرنگ ها و دسیسه هاست نیازمند بینش و آگاهی صحیح است. بینشی برخاسته از حق و حقیقت که جان آدمی را قوام بخشد و روحش را جلا دهد. اگر چنین بینشی در انسان به وجود نیاید امکان خطا و لغزش در کوچک ترین امور زندگی نیز وجود دارد.
بررسی کلمات گهربار امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه به خوبی نشان می دهد که آن بزرگوار نسبت به این مهم حساسیت ویژه ای داشته و راهکارهایی را برای دستیابی به بینش صحیح به شیعیان خود ارائه داده اند که از آن جمله می توان به یاد خدا، خودسازی، نفی وابستگی مادی، تلاوت قرآن و استفاده از ابزار شناخت اشاره نمود.

زینب مجلسی راد