مهمترین تکلیف الهی

عقوق والدین عبارت است از به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یکى از آنها نیز موجب عاق شدن می شود. بعد از بررسی آیات و روایات این باب می توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته های آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواست والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد.

پدر و مادر نسبت به فرزند خود واسطه در آفرینش هستند و خداوند به خاطر این كه پدر و مادر باعث به وجود آمدن فرزند می شوند، نیكی و شكرگزاری به آنها را همردیف شكرگزاری خویش قرار داده است.
در روایتی از امام سجاد (علیه السلام) دربار حقّ مادر این چنین بیان شده است: «و اما حق مادرت بر تو، این است كه بدانی او تو را در جایی حمل كرده است كه هیچ كس دیگری را حمل نمی كند، و از میوه دلش به تو داد كه أحدی به دیگری نمی دهد و تو را با تمام أعضایش حفظ كرد و اهمیتی نمی داد كه خود گرسنه باشد، اما تو سیر باشی و خود تشنه باشد اما تو را سیراب كند و خود برهنه باشد اما تو را بپوشاند و خود زیر آفتاب باشد امّا تو را سایه افكند و به خاطر تو خواب را بر خود حرام كند و از گرما و سرما نگاهت دارد، تا تو را داشته باشد و از دست ندهد. بنابراین تو جز با كمك و توفیق الهی، از پس قدردانی او بر نمی آیی.» (محمدی ری شهری، محمد، میزان الحكمه ج14، ص 7095)
حقی كه پدر و مادر بر گردن فرزندان دارند به هیچ وجه برای فرزندان قابل أداء كردن نیست. زیرا حقوق والدین بسیار بیشتر از آن حدّی است كه توسط فرزندان قابل أدا كردن باشد، به همین خاطر در روایات متعدّد داریم كه چون نمی توانید حقوق والدین را اداء كنید به همین خاطر احسان و نیكی به والدین كنید. (مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، ج 3، ص 53)
حقی كه پدر و مادر بر گردن فرزندان دارند به هیچ وجه برای فرزندان قابل أداء كردن نیست. زیرا حقوق والدین بسیار بیشتر از آن حدّی است كه توسط فرزندان قابل أدا كردن باشد، به همین خاطر در روایات متعدّد داریم كه چون نمی توانید حقوق والدین را اداء كنید به همین خاطر احسان و نیكی به والدین كنید
و نیز در روایتی از امام رضا (علیه السلام) داریم: خداوند نافرمانی پدر و مادر را از این جهت حرام فرموده است كه موجب از دست دادن توفیق طاعت خداوند عزوجل و ناسپاسی نعمت و از بین رفتن شكر و سپاسگزاری و كم شدن نسل و قطع شدن آن می شود؛ زیرا نافرمانی والدین سبب می گردد كه به پدر و مادر احترام گذاشته نشود، حقّ و حقوق آنها شناخته نشود، پیوندهای خویشاوندی قطع گردد، پدر و مادر به داشتن فرزند بی رغبت شوند و به علت نیكی نكردن و فرمان نبردن فرزند از پدر و مادر، آنان نیز كار تربیت او را رها سازند.» (میزان الحكمه، ج14، ص7101)
احترام و نیکی به والدین یک امر دو طرفه است:
احترام و نیكی به والدین در اسلام یك اصل دو طرفه است؛ یعنی تنها والدین بر فرزندان خود حقوق لازم و واجب ندارند، بلكه فرزندان هم حقوقی دارند كه پدر و مادر ملزم به رعایت آن می باشند، اسلام اگر فرموده است: «به بزرگانتان احترام بگذارید» در مقابل سفارش كرده است كه كودكانمان را دوست داشته باشیم».[3] و نیز فرموده است حق فرزند بر تو این است كه بدانی خیر و شر او به تو باز می گردد و در مقابل اعمال او مسئولیت داری». (شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ترجمه حاج غلامحسین تبریزی، رساله حقوق امام سجاد، ج 2، ص 378)
پس هم فرزندان موظفند كه به پدر و مادرشان احترام بگذارند و هم پدر و مادر مسئولیت بزرگی در امر تعلیم و تربیت و راهنمایی های خردمندانه فرزندان به عهده دارند.
امّا چرا در مورد والدین بیشتر سفارش شده است؟ فلسفه این مسأله چیست كه این همه درباره رعایت احترام به پدر و مادر تأكید شده است؟
می دانیم كه انسان موجودی است اجتماعی و باید در میان جمع زندگی نماید، بنیان این اجتماع بر همان خانواده كوچك چند نفری بنا نهاده شده كه متشكل از پدر و مادر و فرزند است. در واقع اساس كاخ بلند اجتماع انسانی، خانواده است. اگر خانواده نباشد و یا فرزندی وجود نداشته باشد، اجتماعی به وجود نخواهد آمد و اگر هم اجتماعی به وجود بیاید به صورت موقت خواهد بود؛ ولی در دراز مدت توان بقا و حفظ انسانیت را ندارد.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بزرگترین و مهمترین تکلیف الهی نیکی به پدر و مادر است.

پیامدهای بی احترامی به والدین
در اجتماع خانواده، پدر و مادر حكم ریشه درخت را نسبت به شاخه ها دارند؛ به طور طبیعی و فطری دوستدار فرزندان خویش هستند و در نتیجه فداكاری و محافظت دارند، به همین جهت همه تكالیف و مشكلات فرزندان را بدون هیچ گونه احساس ناراحتی و منت گذاری انجام می دهند. امّا والدین زمانی به فرزندان نیاز جدی پیدا می كنند كه طبیعتاً عمری از ایشان می گذرد. حال اگر فرزندان احترام كامل پدر و مادر را رعایت نكنند و یا خدای نخواسته آنها را مورد آزار و اذیت، زخم زبانها، طعنه و منت گذاری قرار بدهند، این بی احترامی پیامدهای بسیار بدی را دارد كه به دو نمونه اشاره می شود:
الف. بی احترامی به والدین سبب می شود كه اجتماع خانواده فرو بپاشد. اگر بی حرمتی در خانواده به حدی برسد كه ریشه خانواده به اندازه برگی ارزش نداشته باشد، بدون شك انسانهای دیگر به فرزند علاقه و محبتی نخواهند داشت، آن وقت هیچ قانونی جایگزین محبت فطری انسان نمی شود. (طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 7، ص 374)
ب. فرزندان خودمان به ما احترام نمی گذارند؛ بچه ای كه امروز می بیند پدر و مادرش هیچ ارزشی برای پدر و مادر بزرگ قائل نیستند، فردا در دوران پیری پدر و مادر خویش چگونه عمل خواهد كرد؟ با توجه به نقش مهم و حیاتی خانواده در امر تعلیم و تربیت فرزندان، آنان مسلماً همان راهی را در پیش می گیرند كه الگوهای عملی شان (پدر و مادر) رفته بودند، سرانجام درست در آن لحظه ای كه باید دست ما را بگیرند و با ما محترمانه برخورد نمایند، ما را به باد كتك، تحقیر و... خواهند گرفت؛
در غیر معصیت و گناه، اطاعت از دستور والدین واجب است؛ مثل این كه مجتهدان و مراجع تقلید فرموده اند: اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر كنند كه نماز را با جماعت بخواند، در صورتی كه ترك آن موجب عقوقش (اذیت) شود نماز جماعت بر او واجب می شود
نكته ای را كه باید توجه داشته باشید، فرق احترام و اطاعت است. احترام چیزی است و اطاعت چیزی دیگر، قلمرو احترام به والدین بسیار وسیع است، انسان موظف است كه در هر حال با آنها محترمانه رفتار نمایند، امّا اطاعت آن گستره احترام را ندارد، بلكه محدود است و در همه جا و هر كاری اطاعت از والدین لازم نیست.
اطاعت از پدر و مادر در موارد زیر واجب نیست
1- اگر پدر و مادر انسان را از یكتاپرستی باز دارند و به شرك و انحراف از حق بخوانند، باید در برابر خواسته آنان مقاومت نشان داد و نباید عواطف و احساسات بر انسان غلبه نماید. (لقمان/ 15)
2- اطاعت كوركورانه از والدین، نباید باعث زیرپا گذاشتن عدالت و پامال كردن حقوق مظلومی شود و اگر در مسأله ای والدین انسان با كسی دعوا داشته باشند، انسان نباید شهادت ناحق به نفع والدین بدهد، بلكه بر ضد آنها شاهد باشد. (نساء/ 135)
البته باز هم تأكید می كنیم كه در غیر معصیت و گناه، اطاعت از دستور والدین واجب است؛ مثل این كه مجتهدان و مراجع تقلید فرموده اند: اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر كنند كه نماز را با جماعت بخواند، در صورتی كه ترك آن موجب عقوقش (اذیت) شود نماز جماعت بر او واجب می شود. (خویی، ابوالقاسم، توضیح المسایل، مسأله 1415)
بنابراین اطاعت والدین در گناه و معصیت الهی جایز نیست، ولی احترام آنها در همه حال لازم است.
عقوق والدین:
عقوق والدین عبارت است از به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر و البته که آزردن یکى از آنها نیز موجب عاق شدن می شود. بعد از بررسی آیات و روایات این باب می توان چنین نتیجه گرفت که ملاک حقوق واجب والدین عمل به خواسته های آنان است تا حدی که از نظر اخلاقی عدم انجام آن موجب اذیت آنان نشود و از نظر فقهی خواست والدین انجام حرام یا عدم انجام واجبی نباشد.
حسن ختام :
قال امیر المؤمنین علی (علیه السلام): بر الوالدین اکبر فریضة؛ بزرگترین و مهمترین تکلیف الهی نیکی به پدر و مادر است. (میزان الحکمة، ج 10، ص 709)

منابع:
سایت اسلام کوئیست
سایت اندیشه قم
سایت حوزه
میزان الحکمه، ج 10