یار درباریِ امام جواد علیه السلام!

از خود بپرسیم که چه ویژگیهایی در محمد بن اسماعیل و علی بن یقطین و افراد مشابه آنها هست که اهل بیت علیهم السلام نه تنها به حضور آنها در دربار راضی هستند؛ بلکه آنها را بدان تشویق هم می کنند؟
در میان دوستان و شیعیان امام جواد علیه السلام افراد مختلفی حضور داشتند. شهرهای کوفه و قم محل سکونت بسیاری از شیعیان و دوستان ایشان بود، اما برای مناطق مختلف دیگر مثل اهواز و همدان و ری و بصره و بغداد و غیره نیز نمایندگان امام حضور داشتند که به آنها «وکیل» می گفتند.
در شرایطی که حکومت آن دوران به امام جواد علیه السلام سختگیری می کرد و راه های ارتباطی را کنترل می نمود، وجود همین نمایندگان برای شیعیان بسیار کارساز بود تا بتوانند با امام معصوم در ارتباط باقی بمانند.
به جز وکیلان، گاه در مناصب حکومتی هم کسانی پیدا می شدند که به اهل بیت علیهم السلام ایمان داشتند. «محمد بن اسماعیل» یکی از آنان است. او مورد اعتماد حضرت رضا و حضرت جواد علیهما السلام بود و توانست به دربار راه پیدا کند و یکی از وزیران دربار شود. با اینکه او از درباریان بوده، در کتابهایی که شرح حال راویان را نوشته است (کتابهای رجال) نام او آمده و بسیار ستوده شده است.
درباریان؛ سیاه بخت یا روشن بخت
از خود بپرسیم که چه ویژگیهایی در محمد بن اسماعیل و علی بن یقطین و افراد مشابه آنها هست که اهل بیت علیهم السلام نه تنها به حضور آنها در دربار راضی هستند؛ بلکه آنها را بدان تشویق هم می کنند؟
ما شیعیان حق را با امام علی و اولاد او علیهم السلام می دانیم و تنها دولت آنها را دولت حق می دانیم. بنابراین درباری شدن نوعی مخالفت با ائمه معصومین علیهم السلام است. اهل بیت علیهم السلام یاران خود را هشدار می دادند که وارد دستگاه های حکومتی نشوند.
در عین حال نام برخی از شیعیان گرامی را در میان درباریان و حتی وزیران حکومت مشاهده می کنیم. محمد بن اسماعیل نیز یکی از این افراد بود. او در زمان حضرت جواد علیه السلام مقام وزارت داشت. سالها قبل تر در زمان حضرت امام کاظم علیه السلام نیز "علی بن یقطین" مقام وزارت را به عهده داشت.
همکاری با حکومتها از خطوط قرمزی بوده که اهل بیت علیهم السلام برای یاران خود تعیین می نمودند. با این حال، به عده ای از شیعیان اجازه داده اند که در دستگاه های حکومتی وارد شوند و در آنجا به کار خود مشغول باشند اما برای آنها شرطهایی تعیین کرده اند.
محمد بن اسماعیل در زمان حضرت رضا و حضرت جواد علیهماالسلام می زیست و مورد احترام و اعتماد آنان بود. او از حضرت جواد علیه السلام درخواست پیراهنشان را کرد تا آن را به عنوان کفن خود استفاده کند و امام نیز پیراهن را برایش هدیه کرد.
مقام حکومتی او مورد تأیید حضرت رضا علیه السلام بوده است و آن حضرت ایشان را به این کار تشویق نموده است: خدای متعال در دربار ظالمان، کسانی را دارد که نورانیشان کرده و در کشور به آنها جایگاه داده تا بدان وسیله اولیائش را محافظت کنند و امور مسلمین را سامان دهند... . آنان مومنان حقیقی اند و امینان خدا در زمین و نور خدا در میان مردمشان در روز قیامت. قیامت از آنان نور می گیرد. به خدا قسم که برای بهشت خلق شده اند و بهشت برایشان خلق شده است. گوارایش باد هر کدام از شما که به این مقام دست بیابد.
محمد بن اسماعیل از امام رضا علیه السلام پرسید: چرا به این مقام می رسند؟
امام فرمود: بر اثر شادی که برای شیعیان مومن ما ایجاد می کنند. ای محمد جزو آنان باش.(1)
استثنائی ویژه برای افراد خاص
اهل بیت علیهم السلام در موارد فراوانی به شیعیان هشدار داده اند که وارد دستگاه حکومت نشوند و به ظالمان هیچ کمکی نکنند؛ اما در اینجا می بینیم که شخصی مثل محمد بن اسماعیل که از شیعیان مورد اعتماد امام رضا و امام جواد علیهما السلام است جزو وزرای دربار است و توسط خود ائمه علیهم السلام به این کار تشویق شده است.
برای اینکه با حساسیت این موضوع آشنا شویم، کافی است تصور کنیم که در دربار اسرافها و گناه ها و مِی خوارگی ها و حق و ناحق کردنها و حتی قتل و آبروبری های فراوان اتفاق می افتد و درباریان در این ظلمها شریکند. حتی اگر خودشان دخالت مستقیم نداشته باشند، بر اثر اینکه با این گروه دمخور هستند و با روحیات پلید آنها انس می گیرند و به کارهای آنها رضایت می دهند با ظلم آنها شریکند. معصومین علیهم السلام نیز شیعیان را از هرگونه همکاری با دربار و ظالمان نهی می کرده اند.
باید از خود بپرسیم که چه ویژگیهایی در محمد بن اسماعیل و علی بن یقطین و افراد مشابه آنها هست که اهل بیت علیهم السلام نه تنها به حضور آنها در دربار راضی هستند؛ بلکه آنها را بدان تشویق هم می کنند؟
این افراد استثنائی هستند زیرا:
کمک کردن به ظالمان به طور عمومی امری حرام است مگر برای کسانی که بسیار نادر هستند و می توانند تقوا و ایمان خود را در شرایط دربار حفظ کنند و منشأ خیر رسانی نیز بشوند. اینان باید ویژگیهای ممتازی داشته باشند
دین را خوب می شناسند و در اثر مواجه شدن با گناه دیگران و شبهات فکری آنها خود را نمی بازند.
اهل محاسبه نفس و خلوت با خود هستند و پلیدیهایی که هر روز بر آنها می نشیند را تشخیص و با آب توبه می شویند.
تیزهوشی به خرج می دهند که ایمان خود به ائمه اطهار علیهم السلام را به نمایش دشمنان نگذارند.
با فراست خود و با استفاده از موقعیت به دست آمده به شیعیان کمک می کنند.
با برنامه ریزی های خود کارهای عموم مسلمانان را سامان می دهند و اصلاح کننده خرابیهای سایر درباریان هستند.
با اقدامات خود دل مومنان را شاد می کنند.
با تفکر در موارد بالا در می بابیم که اینان در درون انبوهی از ظلمتها و کثافتها قرار دارند اما گوهر وجود خود را پاکیزه نگه می دارند و سبب خیر می شوند.
همکاری با دربار فریبنده؛ آری یا خیر
مقامهای حکومتی بسیار فریبنده هستند. مقام حکومتی به معنای بهره مندی از امکانات مادی و رفاهی و یافتن شخصیت و اعتبار دنیایی در بین مردم است. اینها باعث می شود که خیلی از مردم حتی شیعیان به این مشاغل راغب شوند. لذا ائمه اطهار علیهم السلام عموم شیعیان را از این کار نهی می کردند. بنابراین تعجبی نیست که مثلا امام باقر علیه السلام فرموده اند: حتی در حد کمک کردن در نوشتن هم این کار را برای ظالمان نکنید. هیچکس نیست که در امر دنیا به آنها کمک کند مگر آنکه به همان اندازه در امر دینشان دچار مصیبت خواهند شد.(2) یا امام صادق علیه السلام به یونس بن یعقوب فرمودند: (حتی) در ساخت مسجد هم کمکشان نکن.(3)
با فکر درباره این روایات در می یابیم که کمک کردن به ظالمان به طور عمومی امری حرام است مگر برای کسانی که بسیار نادر هستند و می توانند تقوا و ایمان خود را در شرایط دربار حفظ کنند و منشأ خیر رسانی نیز بشوند. اینان باید ویژگیهای ممتازی داشته باشند و اهل بیت علیهم السلام نیز آنان را می شناخته و به انجام این کار تشویق می نمودند و بقیه مردم را از وارد شدن به دستگاه های حکومتی برحذر می داشتند.
پی نوشت:
1. رجال نجاشی، ص 332
2. کافی، ج5، ص106
3. وسائل الشیعه، ج17، ص 180

روح الله رستگارصفت