دعاهای قرآنی بنابر ساختار کلی قرآن، در سوره یا بخش خاصی از قرآن گرد نیامده اند. حضور آنها در قرآن به شکل گسترده و پاره پاره و در متن زندگی و تاریخ است؛ مانند روحی که در سراسر کلام وحی جریان دارد.
دعا و نیایش در قرآن و سنت اسلامی نقش اساسی و بنیادین دارد. پیامبر اسلام دعا را مغز و گوهر عبادت برشمرده است. در قرآن خداوند خطاب به انسانها می گوید: «وَ قَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»؛ مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را و کسانی که از پرستش و عبادت من کبر می ورزند بزودی خوار در دوزخ درمی آیند. (سوره غافر، 60)
در جهان نگری قرآن، همه موجودات بنده و فرمانبردار خدا هستند و او را تسبیح و ستایش می کنند. (سوره مریم، 39 و سوره انبیاء، 91) بدین ترتیب دعا و نیایش، عبادت و پرستش و تسبیح و ستایش پروردگار از ارکان عالم هستی اند. در این میان، انسان رابطه ویژه و منحصر به فردی با خدا دارد.
آیه ای در قرآن هست که این ارتباط ویژه را به روشنی نشان می دهد: «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ...»؛ هرگاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می کنم، پس باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند. (سوره بقره، آیه 186)
این تنها آیه ای است که خدا هفت بار به صورت متکلم وحده و بدون بکار بردن ضمیر جمع که شیوه رایجی در زبان قرآن است، با انسان سخن می گوید.
دعاهای قرآنی بنابر ساختار کلی قرآن، در سوره یا بخش خاصی از قرآن گرد نیامده اند. حضور آنها در قرآن به شکل گسترده و پاره پاره و در متن زندگی و تاریخ است؛ مانند روحی که در سراسر کلام وحی جریان دارد.
كدام سوره قرآن دارای بیشترین دعاهای قرآنی است؟
دعا شامل عرض ایمان، نیایش، سپاس از خداوند تبارک و تعالی، تقاضای عفو و بخشش، توكل بر خدا، دعا برای برادران، اقرار به سختی عذاب، درخواست نجات از قوم ظالم، درخواست اولاد صالح، یاری طلبیدن و اقرار به گناه می شود.
سوره های قرآن اغلب دارای دعاهایی قرآنی می باشند اما در بین آنها دو سوره بقره و آل عمران دارای بیشترین دعاها، می باشند. در اینجا به این دو سوره، همراه با آیات مربوط به آن اشاره می شود:
سوره بقره:
آیه 127: (وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا) یعنی «و وقتی كه ابراهیم و اسماعیل دیوارهای خانة مكه را برافراشتند و عرض كردند پروردگارا این خدمت را از ما قبول فرما»
آیه 126: (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الَّثمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ) یعنی «چون ابراهیم عرض كرد پروردگارا این شهر را محل امن و آسایش قرار ده و روزی اهلش را كه به خدا و روز قیامت ایمان آورده َاند، فراوان گردان»
آیه 128: (رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَیْنا). «ابراهیم و اسمعیل عرض كردند پروردگارا اول ما را تسلیم فرمان خود گردان و فرزندان ما را هم به تسلیم و رضای خود بدار و راه پرستش و طاعت را به ما بنما و بر ما (وظیفة بندگی را) سهل و آسان گیر»
آیه 129: (رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِكَ) «پروردگارا، فرزندان ما را شایسته آن گردان كه برانگیزی از میان آنان رسولی كه بر مردم تلاوت آیات تو كنند...»
آیه 201: (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّار) «و بعضی دیگر گویند بار خدایا! ما را از نعمتهای دنیا و آخرت، هردو، بهره مند گردان و از شكنجه آتش دوزخ نگاهدار.»
آیه 250: (قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِینَ) «چون آنها در میدان مبارزة جالوت و جنود او آمدند، از خدا خواستند كه بار پروردگارا به ما صبر و استواری بخش و ما را ثابت قدم دار و ما را بر شكست كافران یاری فرما.»
آیه 285: (...وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا) «... و همه یك زبان و یك دل (در قول و عمل) گفتند) فرمان خدا را شنیده و اطاعت كردیم. پروردگارا! ما آمرزش تو را می خواهیم...»
آیه 286: (رَبَّنا لا تُواخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً كَما حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِینَ). «... بار پروردگارا! ما را بر آنچه به فراموشی یا به خطا كرده ایم، مواخذه مكن، بار پروردگارا! تكلیف گران و طاقت فرسا، چنان كه بر پیشینیان نهادی، بر ما مگذار، بار پروردگارا! بار تكلیفی فوق طاقت ما را بدوش منه و بیامرز و ببخش گناه ما را و بر ما رحمت فرما، تنها سلطان ما و یاور ما توئی، ما را بر (مغلوب كردن) گروه كافران یاری فرما.»
سوره آل عمران: موارد دعا در سوره آل عمران 14 مورد می باشد كه ما به 10 مورد بسنده كردیم:
آیه 8: (رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ) «بار پروردگارا! ما را بباطل میل مده پس از آنكه بحق هدایت فرمودی و بما از لطف خویش رحمتی عطا فرما، كه همانا توئی بخشندة بی َعوض و منّت»
آیه 16: (الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ) «آنان كه به درگاه عزّ الهی عرضه دارند، پروردگارا! به كرم خود گناهان ما ببخش و ما را از عذاب آتش جهنّم نگاهدار.»
آیه 35: (إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّی نَذَرْتُ لَكَ ما فِی بَطْنِی مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّی) «یاد كن آنگاه كه زن عمران گفت: پروردگارا! من عهد كردم فرزندی كه در رحم دارم از فرزندی خود، در راه خدمت تو آزاد گردانم، این عهد من بپذیر...»
آیه 38: (هُنالِكَ دَعا زَكَرِیَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّكَ سَمِیعُ الدُّعاءِ) «در آن هنگام كه زكریا، كرامت مریم را مشاهده نمود، عرض كرد: پروردگارا! مرا بلطف خویش، فرزندانی پاك سرشت عطا فرما كه همانا توئی مستجاب كنندۀ دعا.»
آیه 41: (قالَ رَبِّ اجْعَلْ لِی آیَةً...) «زكریا عرض كرد: پروردگارا! برای من به شكرانۀ این نعمت، آیت و عبادتی مقرّر فرما...».
هرگاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می کنم، پس باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند.
آیه 53: (رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ) «پروردگارا! ما به كتابی كه فرستادی ایمان آورده و از رسول تو پیروی كردیم، نام ما را در صحیفۀ اهل یقین ثبت فرما.»
آیه 147: (رَبَّنا إغْفِرْلنا ذُنُوبنا و اشرافنا فی اَمرِنا و ثبت اَقْدامَنا و اَنْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الكافِرین) «... بار پروردگارا! به كرم خود از گناه و ستمی كه ما دربارۀ خود كرده ایم درگذر و ما را ثابت قدم بدار و ما را بر محو كافران مظفّر و منصور گردان».
آیه 191: (...رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ) «... گویند پروردگارا! این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریده ای، پاك و منزّهی، ما را به لطف خود از عذاب آتش دوزخ نگاهدار».
آیات 193 و 194: (رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَ آمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ) (رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى رُسُلِكَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّكَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ) «پروردگارا! ما چون صدای منادیی كه خلق را به ایمان می خواند شنیدیم اجابت كردیم و ایمان آوردیم. پروردگارا! از گناهان ما درگذر و زشتی كردار ما را بپوشان و هنگام جان سپردن ما را با نیكان محشور گردان» «پروردگارا! ما را از آنچه به رسولان خود وعده دادی، نصیب فرما و محروم مگردان كه وعدة تو هرگز تخلّف نخواهد كرد.»
همچنین سوره اعراف با 10 مورد دعا (آیات 23، 43، 47، 89، 126، 143، 151، 155، 156، 196) و سوره مومنون با 8 مورد دعا (آیات 28، 29، 93، 94، 97، 98، 109، 118) و سوره ابراهیم با 6 مورد دعا (آیات 35، 37، 38، 39، 40، 41) در رتبه های بعدی قرار دارند.
در ضمن، دعا شامل عرض ایمان، نیایش، سپاس از خداوند تبارک و تعالی، تقاضای عفو و بخشش، توكل بر خدا، دعا برای برادران، اقرار به سختی عذاب، درخواست نجات از قوم ظالم، درخواست اولاد صالح، یاری طلبیدن و اقرار به گناه می شود.
منابع:
سایت اندیشه قم
دانشنامه اسلامی
فرآوری: آمنه اسفندیاری
منبع : اندیشه قم
