نقش و تاریخ زنان در بقیع

مجله: موعود - شماره 99

اشاره:

در مقالة پیش رو، نویسنده به نقش و تاریخ زنان در بقیع می پردازد.

دربارة نقش و تاریخ زنان در بقیع، با موارد بسیاری روبه رو می شویم که نشان دهندة حضور مثبت و ماندگاری نام و یاد آنان است. در این نوشتار، نمونه هایی ارائه می شود.

حضور همیشگی در بقیع
عالمان دین، زیارت قبور را مستحق می شمارند. این استحباب، ریشه در رفتار پیامبر(ص) و نیز رفتار عملی فاطمه(س) دارد و زن و مرد را شامل می شود. رسول خدا(ص)، به همراه تعدادی از یاران خود، هر شب جمعه به بقیع می آمد و سه بار می فرمود: «السلام علیکم یا اهل الدّیار».1

چرا خبرم نکردید؟
زید بن ثابت می گوید: به همراه رسول خدا(ص) حرکت می کردیم تا که به بقیع رسیدیم. در آنجا قبر جدیدی را یافتیم. رسول خدا(ص) پرسید: «این قبر کیست؟» گفتند: فلان زن. پیامبر او را شناخت و فرمود: «چرا به من خبر ندادید؟» گفتند: شما روزه بودید و استراحت می کردید و نمی خواستیم شما را بیازاریم. فرمود: «این کار را نکنید؛ هر کس بمیرد، خبرم بدهید که نماز من بر او، رحمت خواهد بود؛ آن گاه خود در برابر قبر ایستاد و ما پشت سر او ایستادیم و نماز میت خواندیم».2

او را از فشار قبر نجات بده
رسول خدا(ص) پس از دفن دختر خود، رقیه، کنار قبر او ایستاد؛ سر به آسمان بلند کرد و در حالی که از دیدگانش اشک جاری بود، فرمود: «من به یاد رقیه و سختی هایی که او دید، افتادم؛ دلم برای او سوخت و از خدا خواستم که او را از فشار قبر نجات دهد». دعای پیامبر، این بود: «خدایا! به خاطر من، رقیه را از فشار قبر، رهایی ده». خداوند نیز دعای پیامبر(ص) را اجابت فرمود.3

گریة فاطمه(س) کنار قبر خواهر
هنگامی که رقیه، دختر پیامبر(ص)، از دنیا رفت، آن حضرت خطاب به دخترش فرمود: «به سلف صالح ما عثمان بن مظعون و یارانش، ملحق شو». در آن حال، حضرت فاطمه(س) در کنار قبر بود و آن قدر اشک ریخت که قطرات آن به درون قبر فرو ریخت.4

جایگاه نماز فاطمه(س) در بقیع
شیخ صدوق، پس از بیان کیفیت زیارت امامان بقیع(ع)، می نویسد: در مسجدی که در آنجا هست، هشت رکعت نماز بخوان؛ یعنی برای هر امام از امامان چهارگانه مدفون در بقیع، دو رکعت نماز زیارت بخوان. گفته می شود که آنجا، جایگاه نماز فاطمه(س) است.5 ظاهراً مراد از آن مسجد، «بیت الاحزان» است.

بیت الاحزان
پس از جریان های دردناک و ستم هایی که بر فاطمه زهرا(س) رفت، امیر مؤمنان، علی بن ابی طالب(ع)، خانه ای را در قبرستان بقیع که در سمت شرقی مدینه و بیرون از شهر بود برای فاطمه(س) ساخت که به آن بیت الاحزان می گفتند. فاطمه زهرا، هر صبح، به همراه حسن و حسین(ع) به بقیع می آمد و در آنجا گریه می کرد. شب که فرا می رسید، علی(ع)، پی ایشان می آمد و آنان را به خانه بازمی گرداند.6

این خانه که خانة اسرار فاطمه(س) است، در کنار قبور ائمة بقیع قرار داشت؛ تا آنکه در سال 1344 ق. هم زمان با تخریب بارگاه ائمه، توسط وهابیان، ویران گردید.

چهل صورت قبر
امیرمؤمنان، علی(ع)، بنا بر وصیت حضرت فاطمه زهرا(س) او را شبانه دفن کرد و به کسی خبر نداد و قبر آن حضرت را مخفی کرد. امام علی(ع)، در بقیع، چهل صورت قبر درست کرد و روی آنها آب ریخت.7

به گفتة کاتب اسکافی، پس از جریان دفن مخفیانه و شبانة فاطمة زهرا(س)، مردم به سوی بقیع حرکت کردند و در پی یافتن قبر وی برآمدند؛ ولی نتوانستند قبر وی را شناسایی کنند.8

طبری می نویسد: مردم، صبح کردند و چهل قبر جدید در بقیع یافتند. همه در بقیع حاضر شدند؛ امّا شناخت قبر، برایشان مشکل بود. یکدیگر را سرزنش می کردند که پیامبر(ص)، تنها یک دختر از خود به یادگار گذاشت؛ آیا او بمیرد و در تشییع پیکرش و نماز بر او حاضر نشویم و قبر او را نشناسیم؟ برخی از غاصبان حکومتی نیز گفتند: تنی چند از زنان مسلمان، بیایند تا این قبرها را بشکافیم تا پیکرش را یافته، بر او نماز گزاریم و قبر او را زیارت کنیم. خبر به علی بن ابی طالب(ع) رسید. او در حالی که غضبناک بود، راهی بقیع شد. فردی به سمت بقیع دوید و به مردم گفت: این علی بن ابی طالب است که به بقیع می آید و به خدا قسم یاد کرده است که اگر سنگی از این قبرها جابه جا شود، شمشیر علی، کارگر خواهد بود. آنگاه جمع حاضر در بقیع، پراکنده شدند.9

برخی از زنان مدفون در قبرستان بقیع
در طول تاریخ اسلام، زنان نامدار بسیاری، در بقیع به خاک سپرده شدند که نام و مکان دفن آنان، نامشخص است. شخصیت های زیر، تعدادی از زنان مدفون در این قبرستان هستند:

الف فاطمه بنت اسد؛ او مادر امیرمؤمنان، علی(ع) است. همو علی(ع) را درون کعبه به دنیا آورد.10 قبرش در قبرستان بقیع، نزدیک قبور مطهر امامان(ع) معروف است.

ب دختران پیامبر؛ زینب، رقیه و ام کلثوم.

ج همسران پیامبر؛ ام سلمه، حفصه، ریحانه، زینب بنت جش، زینب بنت خزیمه، صفیه بنت حیی، عایشه و ماریه قبطیه.

د عمه های پیامبر؛ صفیه و عائکه. صفیه، مادر زبیر بن عوام است. او زنی شجاع، ادیب و شاعر بود که از فصاحت زیادی برخوردا بود11 و در جنگ خندق حاضر شد و یک نفر از یهودیان را به درک واصل کرد.12 صفیه، در سال 20 و در سن 73 سالگی، وفات یافت.13

ه‍ ام البنین؛ مادر حضرت عبّاس، قمر بنی هاشم.

و حلیمه سعدیه؛ مادر رضاعی پیامبر(ص).

ز ام کلثوم؛ دختر امیرمؤمنان(ع).

ح سکینه؛ دختر امام حسین(ع)؛ او دارای فضیلت و بخشش فراوان بود و در سال 117، در حدود 80 سالگی وفات یافت.14

لازم به ذکر است که به جز دو فرد اخیر، مزار سایر زنان، در بقیع، مشخص است.

ام البنین در بقیع
ام البنین، پس از حادثة غم بار عاشورا، مرتب به بقیع می رفت و در آن مکان، به گریه و نوحه جان سوز می پرداخت. مردم نیز گرد او جمع می شدند و می گریستند.15 روایت شده است که او هر روز به بقیع می رفت و ضمن همراه بردن عبدالله بن عباس، فرزند قمر بنی هاشم، در عزای فرزندش، شعر می خواند. مردم و از جمله مروان بن حکم نیز جمع می شدند و از سوگ و رثای او، به گریه می افتادند.16

زینب صغری در بقیع
پس از بازگشت کاروان حسینی از کربلا، دختر عقیل بن ابی طالب، به سوی بقیع آمد و در حالی که بر شهدای کربلا می گریست، اشعاری با مضمون زیر را خواند: «شما چه جوابی را برای پیامبر دارید، اگر از شما بپرسد: شما که آخرین امّت ها هستید، با اهل بیت و یاران و ذریة من چه کردید؟ برخی اسیر شدند و برخی در خون خود غلطیدند.

اگر من به شما سفارش کرده بودم که با خاندانم به بدی رفتار کنید، باز هم این جزای من نمی بود».17

گنبدهای مزار زنان نامی
از دیرباز، مسلمانان، گنبدهایی بر فراز مرقد شخصیت های بزرگ خود می ساختند که در بقیع نیز از این بناهای رفیع، وجود داشت. به جز گنبد بزرگ و سفید مزار ائمة بقیع(ع)، چند گنبد معروف زیر نیز وجود داشت:

الف گنبد بیت الاحزان.

ب گنبد مقبرة دختران پیامبر.

ج گنبد مقبرة همسران پیامر.

د گنبد مقبرة حلیمه سعدیه.

در سال 1343 ق. این بناها، توسط فرقة منحرف و کج اندیش وهابیت، تخریب شد. این گروه، هم زمان، بارگاه حضرت خدیجه(س) در مکه، حوا در جده، حمزه در احد و ابن عباس در طائف را نیز ویران کردند.

پی نوشت ها در دفتر مجله موجود است.

کلمات کليدي: بقیع حضرت فاطمه زهرا تاریخ زن در بقیع قبرستان بقیع زن قبر در قبرستان بقیع زن مدفون در قبرستان بقیع