اگر آن گونه که اسلام فرموده به صفت نیک حیا در تمام ابعادش توجه شود و عملاً رعایت گردد موجب پاکسازى فرد و جامعه می گردد، چنان که شکستن مرز حیا زمینه ساز و گسترش دهنده فساد محیط خواهد بود.
حیا یكی از مهم ترین صفات نفسانی است كه تأثیر فراوانی بر حوزه های مختلف زندگی اخلاقی ما دارد. نقش بارز این تأثیر، بازدارندگی است.
اما در عین حال انسان در طول زندگی خود با مسائلی برخورد می کند که نمی داند که باید در آن جا حیا پیشه کند، یا واقعاً جای حیا کردن نیست. در همین راستا باید گفت که حیا بستگی به اهداف عالیه اخلاقی انسان دارد و رعایت اعتدال در آن عقلانی بوده، اما افراط و تفریط در آن سزاوار نیست.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به همین نکته توجه داده و فرموده اند: «حیا دو گونه است: حیاى خردمندانه و حیاى احمقانه. حیاى خردمندانه، دانش است و حیاى احمقانه، نادانى» (کافی، ج 2، ص 106)
حیای عقل آن است که انسان از روى عقل احساس حیا کند؛ مثل حیا هنگام ارتکاب گناه، و یا حیا در مقابل کسانى که احترامشان لازم است و این حیا، علم است؛ یعنى رفتارى عالمانه مى باشد.
حیای جهل آن است که از پرسیدن و یادگرفتن یا از عبادت کردن و امثال آن، حیا کند؛ مثل کسانى که در بعضى محیط ها، از نمازخواندن، خجالت می کشند که چنین شرمساری و حیایی، رفتارى جاهلانه است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به همین نکته توجه داده و فرموده اند: «حیا دو گونه است: حیاى خردمندانه و حیاى احمقانه. حیاى خردمندانه، دانش است و حیاى احمقانه، نادانى»
گاهی شرمساری ماهیتی منفی می یابد و آن در صورتی است که منشأ آن حماقت، جهالت و ضعف نفس باشد. این نوع شرم و حیا در اخلاق اسلامی به شدت مورد نکوهش قرار گرفته و نه تنها فضیلتی اخلاقی به شمار نیامده، بلکه مانع رشد و تعالی انسان و موجب عقب ماندگی او در زمینه های مختلف می گردد. در روایات از این نوع شرم، به حیای حماقت و جهل و حیای ضعف یاد شده است.
الف. موارد حیای بجا و پسندیده
در مواردی، شرم و حیا؛ پسندیده و رفتاری عاقلانه است؛ مانند:
1 حیای از خدا و فرشتگان
یکى از موارد کاربرد حیا در آموزه هاى دینى، حیا از خدا، فرشتگان و اولیای الهی است. این نوع حیا فراتر از محدوده روابط معمولى است و از طریق ایجاد نظام ارزشى قدرتمند و داشتن هدف هاى متعالى و معنا دار در زندگى به دست می آید. [2] چنان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله) می فرماید: «از خدا حیا کن، همچنان که از همسایگان خوبِ خود حیا می کنى؛ زیرا حیا کردن از خدا، بر یقین می افزاید» (بحار الانوار، ج 75، ص 200)
2 حیا از خویشتن
از طریق تقویت حضور «خود» در ذهن و حیا کردن از خود، می توان خلوت را ایمن ساخت. هر فرد می تواند بخشى از وجود خود را به عنوان یک ناظر فرضى لحاظ کند. این که انسان از موضع یک ناظر و شاهد به خود بنگرد، احتمالاً از بسیارى رفتارها اجتناب خواهد کرد. اگر کسى براى خود ارزش قائل باشد، فرقى میان آشکار و نهان نمی بیند و همان گونه که در جلوت، حیا می کرد، در خلوت نیز حیا می کند. (شجاعى، محمد صادق ، درآمدى بر روانشناسى تنظیم رفتار با رویکرد اسلامى، ص 307 - 315)
امام على (علیه السلام) در این باره می فرماید: «زیباترین حیا، حیاى تو از خویشتن است» (لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، ص 121) «حیاى آدمى از خود، ثمره ایمان است» (لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، ص 231)
3 حیا از دست درازی پیش مردم
امام صادق (علیه السلام): «دست نیاز به سوى مردم دراز کردن، عزّت را سلب می کند و حیا را می برد» (طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 184)
4 حیا از عیب و خلاف کاری در طول عمر
امام صادق (علیه السلام): «کسى که از عیب و ننگ، حیا نداشته باشد و در پیرى دست از خلاف کارى نکشد و در نهان از خدا نترسد، خیرى در او نیست» (اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج 2، ص 205)
5 رعایت حیا در روابط نامحرمان
امام علی (علیه السلام): «سه چیز است که نباید از آن حیا کرد: خدمت کردن به مهمان، برخاستن از جاى خود براى پدر و معلم خود [براى تواضع ایشان]، و طلب کردن حقّ خود، اگر چه اندک باشد» (عیون الحکم و المواعظ، ص 212)
در قرآن درباره دختر شعیب (علیه السلام) می خوانیم: «ناگهان یکى از آن دو [زن] به سراغ او آمد، در حالى که با نهایت حیا گام برمی داشت گفت: پدرم از تو دعوت می کند تا مزد آب دادن [به گوسفندان] را که براى ما انجام دادى به تو بپردازد...» (قصص، 25) در این جا اشاره اى است به این که ادیان الهی عموماً مخالف ورود زن در اجتماع و معامله کردن با دیگران نیستند، ولى شرط آن است که این کار آمیخته با ادب و حیا باشد، چنان که مشاهده می کنیم، دختر حضرت شعیب (علیه السلام) را پدرش به دنبال انجام دادن کارى ضرورى روانه می کند، و آن دختر با پوشش عفت و حیا به دنبال اجراى فرمان پدرش روانه می شود. (مدرسی، سید محمدتقی، تفسیر هدایت، ج 9، ص 282)
ب. موارد حیای نابجا و ناپسند
در مواردی حیا ورزیدن نابجا بوده و پسندیده نیست؛ مانند:
1 ترک عمل نیک به دلیل حیای نابجا: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله): «هیچ عملی را از روی ریا و خودنمایی انجام مده و از سر حیا و شرم آن را رها نکن» (ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (صلی الله علیه و آله)، ص 58)
2 در آموختن علم: امام علی (علیه السلام): «کسی شرم نکند از آموختنِ آنچه نمی داند» (نهج البلاغة، حکمت 82، ص 482)
3 اعتراف به ندانستن: امام علی (علیه السلام): «کسی از اعلام "نمی دانم" به وقت پرسش شدن از چیزى که نمی داند حیا نکند» (نهج البلاغة، حکمت 82، ص 482)
4 خدمت به میهمان و ...: امام علی (علیه السلام): «سه چیز است که نباید از آن حیا کرد: خدمت کردن به مهمان، برخاستن از جاى خود براى پدر و معلم خود [براى تواضع ایشان]، و طلب کردن حقّ خود، اگر چه اندک باشد» (عیون الحکم و المواعظ، ص 212)
5 گفتن حقّ: امام على (علیه السلام): «کسى که از گفتن حقّ حیا کند احمق است» (تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، ص 628)
6 بخشش اندک: امام علی (علیه السلام): «از بخشش [مالی] اندک حیا مکن، که نومید کردن کمتر از آن است »(نهج البلاغة، حکمت 67، ص 479)
6 طلب مال حلال: امام صادق (علیه السلام): «کسی که از طلب مال حلال حیا نکند، هزینه هایش سبک شود و خداوند خانواده اش را از نعمت خویش بهره مند گرداند» (صدوق، محمد بن على ، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 410)
7 درخواست از خدا: امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «هیچ چیز در نزد خداوند محبوب تر از آن نیست که از او چیزی درخواست شود، پس هیچ یک از شما نباید حیا کند از این که از رحمت خداوند درخواست کند؛ اگرچه [خواسته او] یک بند کفش باشد» (کافی، ج 4، ص 21)
خلاصه سخن آنکه:
اگر آن گونه که اسلام فرموده به صفت نیک حیا در تمام ابعادش توجه شود و عملاً رعایت گردد موجب پاکسازى فرد و جامعه می گردد، چنان که شکستن مرز حیا زمینه ساز و گسترش دهنده فساد محیط خواهد بود.
منابع:
سایت اندیشه قم
کافی، ج 2
بحار الانوار، ج 75
تفسیر هدایت، ج 9
نهج البلاغة، حکمت 82
