تاریخچه کتابت حدیث

شیعیان از همان دوران رسول خدا و پس از ایشان در زمان ائمه معصومین(علیهم السلام) تا غیبت صغری احادیث را می نوشتند.

در عصر نبوی، امام علی(علیه السلام) و عده ای از صحابه احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله) را می نوشتند. پس از رحلت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) اوضاع کتابت حدیث در بین اهل سنت با شیعه تفاوت زیادی پیدا کرد. خلیفه اول و دوم و به دنبال آنها عثمان سیاست رسمی حکومت را مخالفت با نقل و کتابت و تدوین احادیث پیامبر(صلی الله علیه و آله) قرار دادند تا جایی که تعداد زیادی از مکتوبات حدیثی را سوزاندند.
شیعیان از همان دوران رسول خدا و پس از ایشان در زمان ائمه معصومین(علیهم السلام) تا غیبت صغری احادیث را می نوشتند. کتاب علی (علیه السلام)، جامعه،... از علی(علیه السلام) و اصول اربعمائه از اصحاب ائمه محصول این دوره است. در قرن های بعدی تدوین و جمع آوری روایات انجام شد. کتب اربعه تا اوایل قرن پنجم نگاشته شدند و بعد از آن محدثان بیشتر به تجمیع و طبقه بندی روایات پرداختند.
اهتمام به کتابت حدیث در محافل شیعه
با توجه به توصیه های شخص پیامبر(صلی الله علیه و آله)، امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و برخی دیگر از صحابه در زمان حیات پیامبر(صلی الله علیه و آله) به نوشتن احادیث روی آوردند. امام علی(علیه السلام) کتابهای متعددی که در بردارند سنت های رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نوشته بودند. مهمترین این کتابها عبارتند از:
کتاب علی(علیه السلام)
این کتاب در روایات بسیاری از آن یاد می شود و قطعاتش در قالب روایاتی پراکنده به دست ما رسیده و در بردارند موضوعات فقهی بوده است. این کتاب در دست ائمه(علیهم السلام) بوده و اکنون نزد امام زمان می باشد. در روایتی از امام صادق(علیه السلام) آمده که امام زین العابدین(علیه السلام) به طور معمول به کتاب امام علی علیه السلام رجوع داشته است. احادیثی از دسترسی غیر ائمه نیز به این متن وجود دارد.
جامعه
جامعه کتابی به املای پیامبر(صلی الله علیه و آله) و به قلم امام علی (علیه السلام) است که در نزد شیعیان به عنوان نماد میراث برای علم پیامبر (صلی الله علیه و آله) نزد ائمه (علیهم السلام) شناخته شده، و بارها در کتب امامیه و اهل سنت از آن یاد شده و گاه با کتاب علی یکی دانسته شده است.
کتاب الفرائض
کتاب الفرائض یا بخشی از کتاب علی، یا متنی هماهنگ با آن بوده که اجمال کتاب علی در آن به تفصیل گراییده است. این متن در سد ۲ق در اختیار کسانی چون زراره بن اعین، یونس بن عبدالرحمان و ابن فضال بوده است.
کتاب الدیات
متن دیگر « کتاب الدیات » است که گاه به مناسبت راویان کتاب عبدالله بن ابجر یا دیات ظریف بن ناصح هم خوانده شده است و متن کامل آن اثر در ضمن کتب اربعه آمده است.[1] بر اساس مقدم متن، این اثر مجموعه ای از فتاوای امام علی(علیه السلام) در باب دیات است که توسط یکی از اصحاب آن حضرت به کتابت در آمده و دستور داده شده بود تا نسخه های آن برای کارگزارانش فرستاده شود.
مناهی النبی(صلی الله علیه و آله)
متنی با عنوان « مناهی النبی(صلی الله علیه و آله) » که دارای مضمونی فقهی اخلاقی است، بر اساس مقدمه ای که در آغاز روایت این متن دیده می شود، مجموعه ای از املائات رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) و به قلم امام علی(علیه السلام) است که به روایت فردی به نام شعیب بن واقد بوده و رواج محدودی نزد امامیه داشته است.باید افزود مسعودی نیز به اشاره از صحیفه ای به خط امام علی(علیه السلام) و املاء رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) به عنوان میراث اهل بیت(علیهم السلام) یاد کرده است.
شیعیان از همان دوران رسول خدا و پس از ایشان در زمان ائمه معصومین(علیهم السلام) تا غیبت صغری احادیث را می نوشتند.کتابهای سایر ائمه
صحیفه سجادیه یک متن اخلاقی منتسب به امام سجاد(علیه السلام) است که در بر دارند مجموعه ای از ادعی امام زین العابدین(علیه السلام) است و در طی تاریخ یکی از متداول ترین کتب نزد امامیه بوده است. با وجود اختلافی در تحریرهای مختلف صحیفه، بدن اصلی آن از تنوع طرق و ضبط دقیقی برخوردار است.
متن دیگر، رسالة الحقوق منتسب به امام سجاد(علیه السلام) است که به شناخت تفصیلی حقوق الله، حقوق الناس و دیگر حقوق پرداخته است.[2]
از آثار امام صادق(علیه السلام) می توان به توحید مفضل، متضمن مجالسی در خداشناسی، الاهلیلجة، متضمن مناظره ای در همان باب، تفسیر امام صادق(علیه السلام) به روایت ابو عبدالرحمان سلمی و مصباح الشریعة، رساله ای در احادیث اخلاقی اشاره کرد.
کتاب های اصحاب ائمه
در گام بعد، باید به برخی از آثاری اشاره کرد که به گزارش منابع، به دست برخی از اصحاب امام علی(علیه السلام) صورت تدوین به خود گرفته است. از یاران آن حضرت کسانی چون سلیم بن قیس هلالی، عبیدالله بن ابی رافع و برادرش علی همه به مکتوب ساختن احادیث پرداختند و آثاری پدید آوردند که امروز از آن میان تنها کتاب سلیم بن قیس هلالی (اسرار آل محمد) برجای مانده است؛ با توجه به اینکه درباره انطباق کامل متن موجود با متن اصلی سلیم، گفت و گوهایی در میان است، موضوع کتاب روایاتی در باب امامت و اختلافات میان شیعه و اهل سنت در خصوص وقایع صدر اسلام است. در همین دوره دیگرانی از اصحاب آن حضرت چون اصبغ بن نباته و زید بن وهب جهنی، به کتابت و گردآوری خطبه ها و نامه های امام علی(علیه السلام) مبادرت کردند.[3]
پی نوشت ها:
(1).کلینی، ۷/۳۳۰-۳۴۲، ۳۴۲-۳۴۳
(2).ابن بابویه، من لایحضر، ۲/ ۶۱۸-۶۲۶
(3).نجاشی، ۸؛ طوسی، الفهرست، ۹۷
منابع:
سایت ویکی شیعه
کتاب درایت الحدیث،اثر دکتر شادی نفیسی

فرآوری: محمد باعزم