تاریخ نگاشت عاشورا با نام طبقات الکبری

محمد بن سعد، متن مهمی از واقعه ی کربلا در ذیل شرح حال امام حسین علیه السلام در طبقات خود آورده است که متنی برمطلب و به لحاظ تاریخی غنی است؛ گرچه به هر روی ممکن است برخی از اخبار وی قابل نقد باشد.

مولف کتاب کیست؟
ابو عبدالله محمد بن سعد بن منیع،مشهور به كاتب واقدى مورخ و سیره نویس مشهور بغداد و مؤلف كتاب الطبقات الكبرى است. ولى ابن خلكان بنا به مستندى نامعلوم او را زهرى شمرده است. همو از وى تعبیر به بصرى كرد و زاخائو و برخى دیگر بصره را محل تولد او دانسته اند. او از جمعی از برجسته ترین مشایخ بصره ، کوفه و بغداد روایات تاریخی و حدیث فراگرفت.
نویسنده چه نکاتی را رعایت کرده است؟
از آن جایی که چاپ نخست کتاب الطبقات الکبری در اروپا بر اساس نسخه ی ناقصی صورت گرفت، مقدار زیادی از شرح حال ها از آن چاپ افتادگی داشت که در دهه ی اخیر بخش های چاپ نشده در سه جلد مستقل به چاپ رسید. از جمله ی آنها شرح حال حسنین علیه السلام بود. ابتدا این بخش را مرحوم سید عبدالعزیز طباطبائی بر اساس نسخه ای از قرن هفتم که در ترکیه نگهداری می شود، چاپ کرد و بعدها با تحقیق محمد بن صامل السلمی تحت عنوان «الطبقات الکبری، الطبقه الخامسه من الصحابه» مطالب سقط شده از چاپ نخست را که از آن جمله شرح حال حسنین علیه السلام است، در دو جزء به چاپ رساند. شرح حال امام حسین علیه السلام و مقتل آن حضرت در پایان جزء نخست این کتاب آمده است. به صورت مستند نقل می کند و این ارزش علمی این متن را بالا می برد. در بخش اول 90 خبر آمده است؛ امادر بخش مقتل که متأسفانه حالت سندی آن برای تک تک در بیشتر موارد از بین رفته، تنها چند سند کلی به دست داده شده است. در بخش مقتل نزدیک به 50 خبر مستند هم آمده، اما همان گونه که گذشت، بخش عمده مقتل بدون سند و با استناد به اسنادی که در ابتدای مقتل آمده، نقل شده است.
محمد بن سعد، متن مهمی از واقعه ی کربلا در ذیل شرح حال امام حسین علیه السلام در طبقات خود آورده است که متنی برمطلب و به لحاظ تاریخی غنی است؛ گرچه به هر روی ممکن است برخی از اخبار وی قابل نقد باشد.
در بخش اسناد، وی به چند سند اشاره کرده که منبع مورد استفاده ی خود ابن سعد، واقدی است که او با اسناد خود مطالبی نقل کرده است. ابن سعد به دنبال آن به استفاده از ابومخنف لوط بن یحیی و چند مأخذ دیگراشاره می کرده و سپس می نویسد: و غیر هؤلاء أیضا قد حدثنی فی هذا الحدیث بطائفه، فکتبت جوامع حدیثهم فی مقتل الحسین رحمه الله علیه و رضوانه و صلواته و برکاته
توجه ابن سعد به گزارش مقتل الحسین علیه السلام جالب است. در طبقات تقریبا این شیوه وجود ندارد که در ذیل شرح حال اشخاص، تحولات مهمی تاریخی زندگی آنان را بیان کند؛ اما عظمت کربلا در ذهن ابن سعد وی را بر آن داشته است که به این مسأله توجه ویژه مبذول دارد. البته نقلهای زیادی هم آمده است که به نظر می رسد ابن سعد هدفش از ارائه ی آنها، صرفا گردآوردی بوده و درستی و نادرستی آنها امری است که باید محققان گردن ابن زیاد بگذارد، فراوان تکیه شده است. همچنین ابن سعد، اخبار زیادی آورده است که نشان از بروز برخی علائم غیر طبیعی در وضع آسمان و زمین در زمان شهادت امام حسین علیه السلام دارد. به روایاتی مانند آن که هر سنگی را که بر می داشتند، خون زیر آن می یافتند، یا آنکه پس از عاشورا سرخی در آسمان پدید آمد و غیر اینها. از حوادث غیر طبیعی دیگر در روز عاشورا که برای کسانی از سپاهیان عمر بن سعد رخ داده، اشارت رفته است. نقل ابن قبیل روایات از سوی ابن سعد که خود از علمای اهل حدیث عراق در نیمه ی نخست قرن سوم هجری است، شگفت می نماید.
منابع:
دانشنامه مکتب اهل بیت
تاملی در نهضت عاشورا 

فرآوری: محمد باعزم