توبه در هر لحظه و هر آن لازم است؛ چون انسان اگرچه ممکن است به ظاهر گناهی مرتکب نشود، اما از وسوسه های شیطان و افکار متفرقه که دل را از یاد خدا غافل می کند خالی نیست، و اگر فرض شود که از آن هم در امان باشد، از غفلت و قصور در شناخت و معرفت حق تعالی و صفات و آثار او خالی نیست، و همه اینها نقصی است که بازگشت از آنها که توبه باشد را در هر حال لازم می کند؛ لذا سالکان الی الله و اولیای الهی هر آن، در حال توبه بودند.
یکی از مواردی که در آموزه های دینی تاکید و سفارش زیادی درباره اش داریم توبه و استغفار است. تا جایی که تمامی علمای اسلام در واجب بودن توبه اجماع دارند. در آیه 8 سوره تحریم آمده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ یُكَفِّرَ عَنْكُمْ سَیِّئَاتِكُمْ وَیُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ ؛ ای كسانی كه ایمان آورده اید به سوی خدا باز گردید توبه كنید، توبه ای خالص و بی شائبه، امید است( با این كار) پروردگارتان گناهانتان را ببخشد و شما را در باغ هایی ازبهشت كه نهرها از زیر درختانش جاری است داخل كند. »
کلمه «توبه» و مشتقّات فعلی آن، 107 مرتبه در قرآن مجید، آورده شده و هفت بار با امر به «توبوا»، انسانها را دعوت به اطاعت فرامین الهی و بازگشت از معصیت کرده است.
البته باید بدانیم که توبه تنها کنار هم قرار دادن کلمات نیست بلکه یک عمل است. اگر راننده ای از تهران حرکت کند و قصد رفتن به قم را داشته باشد ولی راه خود را به سمت شمال کشور کج کند و دائم در راه با خود بگوید که من به سمت قم میروم به راستی آیا به شهر قم خواهد رسید؟ ناگفته پیداست که تا راه خود را تغییر ندهد هرگز به مقصد نخواهد رسید. بنابراین توبه یک عمل است نه یک کلمه یا لفظی که حاکی از پشیمانی یا درخواست توبه از درگاه الهی باشد.
آیا توبه با استغفار متفاوت است؟
گروهی معتقدند که فرقی میان استغفار و توبه نیست. برای آنکه استغفار و توبه یکی است و توبه تاکید استغفار است. ولی گروهی دیگر میان آن دو فرق گذارده اند، به آن جهت که استغفار مقدم بر توبه است و تقدم استغفار بر توبه به این معناست که انسان باید خود را از گناهان پاک سازد و سپس خود را به اوصاف الهی بیاراید.
بیاییم تا دیر نشده از اعمال ناپسند گذشته به طور جدی پشیمان شویم و تصمیم جدیتری برای ترک گناه بگیریم، آنچه حق الناس به گردن داریم ادا کنیم، و همه ی اعمال و عبادات و واجبات از دست رفته را جبران کنیم و همیشه یادمان باشد آنچه زندگی حربن یزید ریاحی را از ظلمت به روشنایی کشید فقط یک توبه ی واقعی بود.
در واقع استغفار، توقف در مسیر گناه و شستشوی خویشتن است و توبه بازگشت به سوی اوست که وجودی است بی انتها. استغفار به معنای شستشو است و توبه به معنای کسب کمالات است، مانند شخص آلوده که باید اول لباس چرکین را از تن بیرون بیاورد و خود را شستشو بدهد و بعد لباس پاکیزه به تن کند. یا باید ابتدا جاروب کند، سپس زمین را فرش کند.
تفاوت های اصلی استغفار و توبه
1.بین توبه و استغفار، نسبت عموم و خصوص مِنْ وجه است، زیرا از جهت این که عزم برترک گناه از ارکان یا شرایط توبه است، اما شرط استغفار نیست، پس استغفار اعم از توبه است. از سوی دیگر استغفار وابسته به لفظ است اما در توبه نیاز به لفظ خاصی نیست، پس توبه اعم از استغفار است. در جایی که توبه و ندامت با استغفار اظهار شود و با عزم برترک گناه توأم گردد، هم استغفار است و هم توبه.
2.استغفار نوعی دعا است، چنان که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «استغفار جامع ترین دعاها است» در حالی که توبه، از مقوله دعا به شمار نمی رود. (بحارالانوار، ج9، ص283)
3.توبه تنها از شخص تائب (توبه کننده) صورت می گیرد و نیابت بردار نیست اما استغفار (طلب آمرزش) از طرف دیگری به نحوه نیابت نیز ممکن است، همان طور که یعقوب برای فرزندانش استغفار کرد و یا فرشتگان برای مومنان و پیامبر و اولیای الهی برای پیروان خود طلب مغفرت و بخشش می کنند.
4.استغفار یک عمل مستحبی محسوب می شود، اما توبه واجب و فریضه است.
یک نکته ی مهم:
توبه در هر لحظه و هر آن لازم است؛ چون انسان اگرچه ممکن است به ظاهر گناهی مرتکب نشود، اما از وسوسه های شیطان و افکار متفرقه که دل را از یاد خدا غافل می کند خالی نیست، و اگر فرض شود که از آن هم در امان باشد، از غفلت و قصور در شناخت و معرفت حق تعالی و صفات و آثار او خالی نیست، و همه اینها نقصی است که بازگشت از آنها که توبه باشد را در هر حال لازم می کند؛ لذا سالکان الی الله و اولیای الهی هر آن، در حال توبه بودند.
توبه تنها از شخص تائب (توبه کننده) صورت می گیرد و نیابت بردار نیست اما استغفار (طلب آمرزش) از طرف دیگری به نحوه نیابت نیز ممکن است، همان طور که یعقوب برای فرزندانش استغفار کرد و یا فرشتگان برای مومنان و پیامبر و اولیای الهی برای پیروان خود طلب مغفرت و بخشش می کنند
انواع توبه
توبه بر حسب اختلاف گناهان مختلف است، برای هر گناهی توبه ای خاص مقرر است که اگر انسان توبه ی مخصوص به آن گناه را تحقق ندهد، پرونده ی او از آن گناه پاک نمی شود و مظلمه ی آن تا قیامت بر عهده ی او باقی می ماند، و در آن روز به اسارت عذاب آن گناه دچار خواهد شد. تمام گناهان را می توان در سه مرحله خلاصه کرد:
١ـ گناهانی که به صورت ترک عبادات واجبه و طاعات لازمه صورت گرفته، مانند: ترک نماز، روزه، زکات، خمس، جهاد و...
٢ـ گناهانی که به صورت تخلف از نواحی حق صورت گرفته و اصطکاکی با حق مردم ندارد، مانند: شرب خمر، چشم چرانی، زنا، قمار، لواء استمناء، استماع موسیقی حرام و...
٣ـ گناهانی که علاوه بر نافرمانی از اوامر حق، حقوقی از مردم را ضایع نموده، مانند: قتل نفس، سرقت، ربا، غصب، خوردن مال یتیم، رشوه، ضربه زدن به بدن یا مال مردم و...
توبه از گناهان دسته اول، انجام ترک شده است: خواندن نماز، گرفتن روزه، رفتن به حج، پرداخت خمس و زکات تمام دورانی که خمس و زکات به انسان تعلق گرفته.
توبه از گناهان دسته دوم، استغفار و پشیمانی، و عزم بر ترک جدی نسبت به آن گناهان است، به صورتی که انقلاب حال انسان باعث شود که اعضا و جوارح از هوس بازگشتن به گناه باز مانند.
توبه از گناهان دسته سوم، رجوع به مردم و پاک شدن از حقوق آنهاست.
کلام آخر:
بیاییم تا دیر نشده از اعمال ناپسند گذشته به طور جدی پشیمان شویم و تصمیم جدیتری برای ترک گناه بگیریم، آنچه حق الناس به گردن داریم ادا کنیم، و همه ی اعمال و عبادات و واجبات از دست رفته را جبران کنیم و همیشه یادمان باشد آنچه زندگی حربن یزید ریاحی را از ظلمت به روشنایی کشید فقط یک توبه ی واقعی بود.
منابع:
سایت حوزه
سایت اندیشه قم
فرآوری: آمنه اسفندیاری
منبع : سایت اسلام کوئیست
