فریضه ای که مورد غفلت واقع شده!!

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله می فرماید: یك انسان گنهكار در میان مردم، همانند فرد ناآگاهی است كه با گروهی سوار كشتی شده و آن گاه كه كشتی در وسط دریا قرار می گیرد، تبری برداشته و به سوراخ نمودن جایگاه خود می پردازد، هر كسی به او اعتراض می كند او در پاسخ می گوید: من در سهم خودم تصرف می كنم؛ به یقین این یك حرف احمقانه است. اگر دیگران او را از این عمل خطرناك باز ندارند، طولی نمی كشد كه همگی غرق می شوند. (تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 4 ـ 3، ص 142)
فریضه ی مهم و عظیم امر به معروف و نهی از منكر از اصول مهم عملی اسلام است. خداوند متعال در سوره ی آل عمران آیه ی 110 قرآن كریم می‌فرماید: شما بهترین امتی بودید كه پدید آمدید از این جهت كه امر به معروف و نهی از منكر می‌كنید و به خدا ایمان دارید.»
اهمیت و عظمت این دو فریضه ی بزرگ الهی بیانگر این است كه این دو واجب، ضامن گسترش ایمان در میان جامعة بشری است و چنانچه این دو فریضه اجرا نشوند ریشه‌های ایمان در دل ها سست می‌گردد.
شیوه های مختلف برای امر به معروف و نهی از منکر
اما با شیوه های مختلفی می شود فرد یا افرادی را امر به معروف و نهی از منكر كرد كه به بعضی از آن ها اشاره می كنیم:
1ـ شیوه گفتاری: با سخن گفتن مخاطب را متوجه كند كه وظیفه دارد معروف را انجام و منكر را ترك كند در وهله اول از جملات پندآمیز و به صورت لین و نرم و... استفاده كند و از خشونت بپرهیزد. روی این جهت خدا به موسی (علیه السلام) دستور می دهد كه از كلام نرم استفاده كن: «به سوی فرعون بروید كه طغیان پیشه كرده و با قول نرم با او سخن بگوئید»[1]
رسول خدا هم فرمود: با نرمی سخن گفتن میمنت دارد و خشونت نُحوست.[2]
شهید مطهری نقل می كند كه در یكی از شهرهای كوچك آمریكا زنان مبتلا به قمار بازی شده بودند ابتدا كشیشها و روزنامه نویسها و... تا توانستند راجع به بدی قمار سخن گفتند ولی اثر نكرد تا آن كه شهردار به فكر افتاد و چند باشگاه و نمایشگاه هنری زنانه دایر كرد زنان سرگرم شدند دو سال گذشت و تمام زنان قمار را به كلی فراموش كردند
2ـ جلب اعتماد: در ابتدا دلهای انسان رو گردان است ولی وقتی كسی در جذب مهارت داشت به آن شخص روی آورده او را پذیرا می شوند و پس از جلب اعتماد می توان در آن ها نفوذ كرد.
در این رابطه امام علی (علیه السلام) می فرماید: دلهای مردم وحشی است هر كس قلوب آن ها را جذب كند به او روی خواهند آورد.[3]
این جلب اعتماد در صورتی حاصل می شود كه مخاطب را از خود بداند. لقمان وقتی نهی از منكر می كند تعبیر به فرزندم می كند (یا بنی لا تشرك باللّه)[4]
3ـ اعطاء شخصیت: اگر شخصی مرتكب جرم و گناهی شد در وهله اول به صورت پنهانی به او تذكر داده شود تا به شخصیت او لطمه ای وارد نشود.[5]
4ـ عقائد مخاطب را محترم شمردن: در صدر اسلام مسلمانان به بت پرستان توهین می كردند آیه نازل شد كه شما مؤمنان بر آنان كه غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید تا مبادا آنها هم از روی دشمنی خدا را دشنام دهند.[6]
5ـ شیوه ارائه جایگزینی سالم: به این معنا كه شخصی را كه نهی از منكر می كنیم فراغت او را پر كنیم با ایجاد مراكز فرهنگی و هنری و ورزشی و... با این روش می شود جلو بسیاری از منكرات را گرفت.[7]
شهید مطهری نقل می كند كه در یكی از شهرهای كوچك آمریكا زنان مبتلا به قمار بازی شده بودند ابتدا كشیشها و روزنامه نویسها و... تا توانستند راجع به بدی قمار سخن گفتند ولی اثر نكرد تا آن كه شهردار به فكر افتاد و چند باشگاه و نمایشگاه هنری زنانه دایر كرد زنان سرگرم شدند دو سال گذشت و تمام زنان قمار را به كلی فراموش كردند.[8]
6ـ شیوه مستقیم و غیر مستقیم: گاهی مستقیماً با مخاطب گفتگو كردن اثر می بخشد ولی گاهی شرائط زمان یا مكان یا وضعیت اشخاص مورد خطاب اقتضا نمی كند كه مخاطب را به طور مستقیم امر و نهی كند ، بلكه باید از شیوه غیر مستقیم استفاده كرد.
7ـ شیوه تدریجی: بدین معنا كه در مسائلی كه به اقتضاء شرایط زمانی یا فردی لازم است برای تأثیر گذاری در مخاطب به تدریج و كم كم پیش برویم و بهره بگیریم ، چون اگر غیر از این باشد یا تأثیر ندارد یا اثر منفی می گذارد مثلا شخصی غیر مذهبی را اگر بخواهیم به ارزشهای مذهبی و دینی گرایش بدهیم نمی توان از همان روز اول همه مسائل مربوط به واجبات و... را به او آموخت نمونه اش روایت مفصّلی است از امام صادق (علیه السلام) كه خلاصه اش این است كه مردی مسیحی در همسایگی مرد مسلمانی قرار داشت همسایه مسلمان، مرد مسیحی را دعوت به اسلام كرد و او مسلمان شد پیش از اذان صبح درب خانه او را كوبید و او را به مسجد برد و تا غروب او را در مسجد نگه داشت روز بعد كه به سراغ او رفت گفت من كار دارم سراغ بیكاری برو...[9]
8ـ ارشاد از نكات مورد اتفاق: ارشاد از نكات مورد اتفاق شروع شود و از چیزهایی كه بین ما و شخص مورد اختلاف است پرهیز شود ابتدا صحبت بر محور نقاط مشترك باشد تا بعد از آن به مسائل اختلافی برسیم.[10]
اهمیت و عظمت این دو فریضه ی بزرگ الهی بیانگر این است كه این دو واجب، ضامن گسترش ایمان در میان جامعة بشری است و چنانچه این دو فریضه اجرا نشوند ریشه‌های ایمان در دل ها سست می‌گردد.
روشی زیبا برای نهی از منكر
از قول مرحوم آیة اللّه العظمی حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی مؤسس حوزه مقدّسه علمیّه قم نقل شده كه فرمودند: پیرمردی بود كه به نماز جماعت حاضر می شد و آدم خوبی بود ولی صورتش را می تراشید. من دنبال فرصتی می گشتم تا او را از این منكر نهی كنم . روزی كنار درب حرم مطهّر حضرت معصومه علیها السلام با یكدیگر روبرو شدیم . به او گفتم : من دوست دارم صورت شما را ببوسم ! آن مرد صورت خود را نزدیك آورد. صورتش را بوسیدم و در همین حال آهسته در گوشش گفتم : جای بوسه من پیرمرد را نتراش! گفت: چشم. از آن پس دیگر محاسنش را نتراشید.
کلام آخر:
وجود فریضه ی مهم امر به معروف و نهی از منکر نشانه ی این است که افراد مؤمن به سرنوشت یكدیگر علاقمند بوده و به منزله یك پیكر می باشند و و انحراف یك فرد، در كل جامعه تأثیرگذار است. همانطور که یك بیماری واگیر در صورتی كه درمان نشود، از فردی به فرد دیگر و نهایتا به جامعه سرایت نموده و سلامت آن را به خطر می اندازد. پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در این زمینه می فرماید: یك انسان گنهكار در میان مردم، همانند فرد ناآگاهی است كه با گروهی سوار كشتی شده و آن گاه كه كشتی در وسط دریا قرار می گیرد، تبری برداشته و به سوراخ نمودن جایگاه خود می پردازد، هر كسی به او اعتراض می كند او در پاسخ می گوید: من در سهم خودم تصرف می كنم؛ به یقین این یك حرف احمقانه است. اگر دیگران او را از این عمل خطرناك باز ندارند، طولی نمی كشد كه همگی غرق می شوند. (تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 4 ـ 3، ص 142)
پی نوشت ها:
[1] . طه/ 43.
[2] . کلینی، محمد بن یعقوب، اصول كافی، ج 3، ص 182، ح 4، از باب الرفق.
[3] . فیض الاسلام، نهج البلاغه، كلمات قصار، ص 1111، ح 47.
[4] . لقمان/ 13.
[5] . شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منكر، دادسرای انقلاب اسلامی مبارزه با مواد مخدر، چاپخانه علامه طباطبایی، ص 233.
[6] . انعام/ 108.
[7] . مسعودی، محمد اسحاق، پژوهشی در امر به معروف و نهی از منكر از دیدگاه قرآن و روایات، ص 392.
[8] . ده گفتار، ص 88.
[9] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 11، ص 430، ابواب امر و نهی، باب 14، ح 9.
[10] . شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منكر، دادسرای انقلاب اسلامی مبارزه با مواد مخدر و منكرات، 1369، ص253
منابع:
داستانهایی از علما/علیرضا حاتمی
کافی ج 3

فرآوری: آمنه اسفندیاری