"تغییر" سنگ محکی برای شناخت مؤمنان واقعی

تغییر قبله مسلمانان از بیت المقدّس به سوی کعبه، یکی از بزرگترین رویدادهای صدر اسلام بوده است که از جهات گوناگون اجتماعی، سیاسی و... قابل تأمّل است. در این نوشتار قصد داریم ضمن اشاره به یکی از حکمت های قبله، درس‌ هایی چند از این رویداد مهمّ جهان اسلام را مرور کنیم.
قبله؛ سنگ محک
خداوند متعال در چندین آیه به قضیّه مهم تغییر قبله اشاره می ‌کند که از جمله آن آیات، آیه معروف به "آیه قبله" است که می ‌فرماید: قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَیْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ؛ نگریستنت را به اطراف آسمان مى ‌بینیم. تو را به سوى قبله‌ اى كه مى ‌پسندى مى ‌گردانیم. پس روى به جانب مسجدالحرام كن و هر جا كه باشید روى بدان جانب كنید. اهل كتاب مى ‌دانند كه این دگرگونى به حق و از جانب پروردگار آنان بوده است و خدا از آنچه مى ‌كنید غافل نیست.(بقره؛ 144)
پیامبر گرامی اسلام به همراه مسلمانان آن زمان، مدّت 13 سال در مکّه و چندین ماه پس از هجرت به مدینه به سوی بیت المقدّس نماز گزاردند و پس از آن بود که دستور تغییر قبله به سوی کعبه، از سوی خداوند متعال به ایشان ابلاغ شد. در این مدّت (حدود 14 سال)، اطاعت از این دستور (عبادت به سوی بیت المقدّس)، برای بسیاری از مسلمانان سخت می نمود؛ امّا پیامبر گرامی اسلام به عنوان الگوی برتر بندگی و نیز تعدادی از مؤمنان حقیقی با دل و جان، مطیع این فرمان الهی بوده و فرمان الهی را بر خواست درونی خود ترجیح می دادند.
همه انسانها در بوته آزمایش قرار می‌ گیرند. قرآن کریم می‌ فرماید: أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُون‌؛ آیا مردم پنداشتند كه تا گفتند ایمان آوردیم، رها مى ‌شوند و مورد آزمایش قرار نمى ‌گیرند؟ (عنکبوت؛ 2) از مهمترین راه های آزمایش مدّعیان و گروندگان به اسلام، قرار دادن آنها در "تغییر" است.
امام حسن عسکری (علیه السلام) درباره این سخن قرآن کریم که می فرماید: وَ إِنْ كانَتْ لَكَبیرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذینَ هَدَى اللَّه؛ و البتّه‌[این كار] جز بر كسانى كه خدا هدایت‌[شان‌] كرده، سخت گران بود. (بقره؛ 143) می فرمایند: أی إن كانَ التَّوجُّهُ إلَى بَیتِ المَقدِسِ فی ذلكَ الوَقتِ كبیرَةً إلاّ على مَن یَهدی اللّهُ، فَعَرَفَ أنَّ اللّه َ یَتَعبَّدُ بخِلافِ ما یُریدُهُ المَرءُ لِیَبتَلیَ طاعَتَهُ فی مُخالَفَةِ هَواهُ؛ روى كردن به سمت بیت المقدس در آن زمان گران بود، مگر براى كسى كه خداوند هدایتش كرده بود؛ زیرا چنین كسى مى دانست كه خداوند انسان را برخلاف میل و خواست او به عبادت مى گیرد تا بیازمایدش كه آیا برخلاف میل و خواهش خود، از خدا فرمان مى برد. (الاحتجاج:1/86/25) همچنان که دستور به عبادت به سوی بیت المقدّس برای همه به عنوان آزمایش بود، اعلام کعبه به عنوان قبله مسلمانان بعد از حدود 14 سال نیز، همه افراد را در بوته آزمایش قرار داد و سنگ محکی بود برای برملا شدن جایگاه افراد.
آزمایش تغییر
همه انسانها در بوته آزمایش قرار می‌ گیرند. قرآن کریم می‌ فرماید: أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُون‌؛ آیا مردم پنداشتند كه تا گفتند ایمان آوردیم، رها مى ‌شوند و مورد آزمایش قرار نمى ‌گیرند؟ (عنکبوت؛ 2) از مهمترین راه های آزمایش مدّعیان و گروندگان به اسلام، قرار دادن آنها در "تغییر" است. در زمان پیامبر اکرم این تغییر، مثلاً در قضیّه مهمّی مثل "قبله" اتّفاق افتاد. این مسأله باعث شد تا مؤمنان واقعی از غیر آنها بازشناخته شوند. کسانی که به زبان، مسلمان شده بودند و منتظر بهانه ای برای ترک اسلام بودند، به محض تغییر قبله، به عذر و بهانه تراشی روی آوردند. از سویی، کسانی که تنها دلیلشان در عدم اقبال به اسلام، اشتراک قبله با یهودیان بود نیز در معرض امتحان قرار گرفتند که آیا واقعاً می خواهند مسلمان شوند یا اینکه تنها بهانه تراش بوده اند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) می ‌فرمایند: وَ لكنَّ اللّهَ یَختَبِرُ عِبادَهُ باءَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ وَ یَتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْواعِ الْمَجَاهِدِ، وَ یَبْتَلِیْهِمْ بِضُرُوبِ الْمَكَارِهِ اِخْرَاجاً لِلتَّكَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ اِسْكَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِى نُفُوسِهِمْ؛ امّا خداوند بندگانش را به انواع شداید مى آزماید و با انواع مشكلات دعوت به عبادت مى كند و به اقسام گرفتاری ها مبتلا مى نماید تا تكبّر را از قلبهایشان خارج سازد و خضوع و آرامش را در آنها جایگزین نماید.(نهج البلاغه، خ234، ص795) داستان قبله نیز، میدان جهاد بین نفس و دستور خدا بوده است. آنانکه از دستور خدا پیروی کردند یک قدم به بندگی واقعی و آرامش الهی نزدیکتر شدند.
بعد از پیامبر
داستان "تغییر برای آزمایش" بعد از پیامبر نیز ادامه یافت. آن زمان که ایشان، حضرت علی (علیه السلام) را برای جانشینی انتخاب کردند، باز هم مسلمین در معرض آزمایش قرار گرفتند. افرادی که تا به آن روز فقط از ترس وحی الهی و رسوا شدنشان یا برای کسب اعتبار، اسلام اختیار کرده و مقاومت نشان داده بودند این بار پس از رحلت پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) در این آزمایش، کم آورده و تن به این تغییر ندادند و از جرگه ایمان خارج شدند.
یکی از درس های جریان تغییر قبله از زاویه نوع امید و آرزوی یک بنده واقعی به خداست. با همه فشارهایی که بر پیامبر خدا بود، به خصوص اینکه یهودیان او را به خاطر اشتراک قبله مسلمین با یهودیان سرزنش می کردند؛ امّا ایشان مطیع محض دستور الهی بودند. امّا از سوی دیگر نیز امید داشتند که خداوند متعال، قبله مستقلّی برای مسلمانان معرّفی کند و این همّ و غم شدید، برطرف شود
پس از آن نیز در رابطه با قبول ائمّه معصومین (علیهم السلام) یکی پس از دیگری، "آزمون تغییر"، افراد زیادی را به امتحان کشاند و این داستان همچنان ادامه دارد... چنانکه خداوند متعال می ‌فرماید: وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْكاذِبینَ؛ و به یقین، كسانى را كه پیش از اینان بودند آزمودیم، تا خدا آنان را كه راست گفته‌ اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد.(عنکبوت؛ 3) وقتی ولیّ خدا، تغییری را در احکام الهی اعلام می کند، شروع دوباره آزمون تغییر است.
غمخوار مؤمن
خداوند با اشاره به نگاه پیامبر به آسمان از رغبت او برای تغییر قبله پرده بر می دارد و بالأخره به این انتظار به پایان می دهد. یکی از درس های جریان تغییر قبله از زاویه نوع امید و آرزوی یک بنده واقعی به خداست. با همه فشارهایی که بر پیامبر خدا بود، به خصوص اینکه یهودیان او را به خاطر اشتراک قبله مسلمین با یهودیان سرزنش می کردند؛ امّا ایشان مطیع محض دستور الهی بودند. امّا از سوی دیگر نیز امید داشتند که خداوند متعال، قبله مستقلّی برای مسلمانان معرّفی کند و این همّ و غم شدید، برطرف شود. امام صادق (علیه السلام) در رابطه با غمی که از این ناحیه بر دل پیامبر خدا بود می فرمایند: و ذلكَ أنَّ الیَهودَ كانوا یُعَیِّرونَ رسولَ اللّه صلى الله علیه و آله و یَقولونَ لَهُ: أنتَ تابِعٌ لَنا تُصَلِّی إلى قِبلَتِنا! فاغتَمَّ رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله مِن ذلكَ غَمّا شَدیداً، و خَرَجَ فی جَوفِ اللیلِ یَنظُرُ إلى آفاقِ السماءِ یَنتَظِرُ مِن اللّه تعالى فی ذلكَ أمراً؛ چرا كه یهود، رسول خدا (صلى الله علیه و آله) را سرزنش مى كردند و به ایشان مى گفتند: تو پیرو ما هستى، به سوى قبله ما نماز مى گزارى. رسول خدا (صلى الله علیه و آله) از این سخن، سخت اندوهگین شد و در دل شب بیرون رفت و به انتظار رسیدن فرمانى از جانب خداوند بزرگ در این باره، به كرانه هاى آسمان مى نگریست. (مجمع البیان : ج1؛ ص413) اینکه مؤمن در زمان گرفتاری و غم و اندوه، چشم امید به رحمت الهی داشته باشد، درس بزرگی است؛ و اینکه در این داستان، خداوند غم بنده خود را زائل می کند درسی بزرگتر!
کلام آخر
این دنیا محلّ آزمون است. از ابتدای اسلام، تبعیّت از قبله به عنوان ملاکی برای شناخت مؤمنان حقیقی قرار گرفت. نه تنها قبله؛ بلکه هر ولایت و جهت گیری الهی که خداوند و رسول او برای مسلمانان قرار داده اند نیز همانند قبله و ادامه جریان آزمون الهی و سنگ محکی برای عیار ایمان ماست!

حجة الاسلام محسن رفیعی