انسان شناسی در صحیفه سجادیه

چکیده:

صحیفه سجادیه در عین حال که دربردارنده ظریف ترین  و دقیق ترین راز و نیازهاست و رابطه عاشقانه انسان و خدا را به زیباترین شکل ممکن به تصویر می کشد، موضوعات بسیاری را در زمینه های سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، روان شناسی، فلسفی، علمی  و اقتصادی، نیز، دربر می گیرد.
آن چه در این مقاله پی گیری شده است انسان شناسی از منظر صحیفه سجادیه است که با تحلیل و تفسیر برخی ادعیه این کتاب شریف  به انجام رسیده است.
در این مقاله ابتدا در نگاهی کلی به موضوع انسان شناسی از دیدگاه امام سجاد(ع) پرداخته شده است و سپس صفات مثبت و منفی، نقاط قوت و ضعف و عوامل صعود و سقوط بشر معرفی شده اند و در پایان «انسان آرمانی» و اوصاف انسان الهی و کاملی که شناساندن و ساختن آن هدف تمام انبیا، و پیشوایان معصوم (ع) بوده مورد بررسی قرار گرفته است.

1. مقدمه

در تمام دعاهای مأثوره پیامبران و اولیای الهی، علاوه بر تجلی رابطه عاشقانه بندگان با معبود، نکات آموزنده و معرفتی دیگری نیز وجود دارد که با عبور از لایه نخست این دعاها به آن نکات عالی و عمیق دست می یابیم.

صحیفه سجادیه و ادعیه امام سجاد(ع)، به سبب موقعیت تاریخی و وضعیت خفقان آمیز سیاسی زمان آن حضرت از نظر چند لایه ای بودن منحصر به فرد است. زیرا برای آن امام(ع) زمینه ای مناسب برای تبلیغ معارف اصیل دینی وجود نداشت و مردم از ترس حاکمیت جور نه فقط در پی آموختن، حفظ و انتقال دیـدگاه هـای آن بـزرگـوار نبـودنـد، بلکه از هـر گـونـه ارتباط با آن حضرت پرهیز می کردند. به همین دلیل امام سجاد(ع) بسیاری از آموزه های اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و سایر معارف دینی را با زبان دعا و در مقام راز و نیاز با معبود خویش ابراز می نمودند.

آن چه در این مقاله عرضه شده است انسان شناسی از منظر امام چهارم(ع) است که با کاوش و دقت در عبارات ادعیه صحیفه سجادیه مورد تحقیق قرار گرفته است.

2. کلیات

پیش از پرداختن به موضوع اصلی نگاهی کلی به انسان از دیدگاه اسلام داریم.
از آیات قرآن کریم در مورد آفرینش انسان برمی آید که او موجودی دو بعدی است. بخشی از وجودش مادی است، «ما شما را از گل چسبنده آفریدیم» (صافات/11)، و بُعد دیگر روحی و معنوی است. بر اساس آیات قرآن، آفریدگار بزرگ با دمیدن روح خویش در آدم ابوالبشر، او را حیاتی انسانی بخشیده است. «و آن گاه که پروردگار تو به فرشتگان عالم اظهار فرمود که من بشری از گل و لای کهنه متغیر خلق خواهم کرد پس چون آن عنصر را معتدل بیارایم و در آن از روح خویش بدمم همه {از جهت حرمت و عظمت آن روح الهی} بر او سجده کنید» (حجر / 28و29).

انسان مورد نظر اسلام بر اساس ساختار وجودیش استعداد خوب یا بد شدن را داراست و با اراده و اختیاری که آفریدگار به او داده است می تواند مسیر حیوانیت یا الوهیت را انتخاب کند. «قسم به نفس {ناطقه انسان} و آن که او را نیکو {به حد کمال} بیافرید و به او شر و خیر او را الهام کرد، هر کس خود را از گناه و بدکاری پاک سازد به یقین رستگار خواهد شد و هر که او را به کفر و گناه پلید گرداند البته {در دو جهان} زیانکار خواهد گشت (شمس/10-7). «ما به حقیقت راه {حق و باطل} را به انسان نمودیم حال خواهد هدایت پذیرد و شکر این نعمت گوید و خواهد آن نعمت را کفران کند» (7، ص: 21-20).

در حقیقت انسان از دیدگاه اسلام موجودی غریزی – فطری است و چنان چه غرایز بر او حاکمیت پیدا کند به سوی حیوانیت و بدبختی کشیده خواهد شد و اگر فطرتش بر او حکمرانی کند به سوی کمال و قرب الهی راه خواهد سپرد.

3. انسان در صحیفه سجادیه

3. 1. پیدایش و ساختار انسان

اگر بخواهیم خاستگاه جهت گیری های اخلاقی و رفتاری انسان و نقاط قوت و ضعف بشر را به درستی بازشناسی کنیم، لازم است در آغاز نگاهی کلی به آفرینش انسان و امکانات اولیه ای که آفریدگار در او به ودیعه گذارده و با توجه به آن ها از او  مسؤولیت خواسته است، داشته باشیم.

3. 1. 1. آغاز و فرجام انسان:

بر اساس دعاهای مختلف صحیفه سجادیه انسان مخلوقی غیر ازلی است و بر اثر تصادف یا جهش ناخواسته پدید نیامده بلکه به حق آفریده شده است.
امام سجاد(ع) در مقام حمد و ستایش پروردگار، در این زمینه می فرماید: «عالم آفرینش [از جمله انسان] را بی تمثال و بی سابقه فکرت به قدرت کامله و مشیت کامله [بدین نظم زیبا و نظام اتم احسن] بیافرید» (دعای 1/3).

«تویی خدایی که جز تو خدایی نیست، پیش از هر یک، اول و آغازی و پس از هر شمرده شده آخر و مرجعی» (دعای 47/9).
از نظر امام(ع)، خداوند اول و آخر هر چیز و مقدم و مؤخر از هر موجودی، از جمله انسان، است و بشر ممکن الوجودی است که آغاز و پایان دارد.

3. 1. 2. ظرفیت های اخلاقی- رفتاری انسان:

امام سجاد(ع) منشأ هدایت و ضلالت و شکور و کفور بودن انسان را ساختار وجودی او می داند و همان طور که قرآن کریم نیز نشان می دهد انسان هم امکان اوج گرفتن و خدایی شدن را دارد و هم می تواند تا حد حیوانات و حتی پست تر از آن ها تنزل یابد. «[موجودات را آفرید و] سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید و در راه محبت به خود برانگیخت» (دعای 1/4).

بنابراین گرایش به خدا و پاکی ها در وجود انسان به ودیعه گذاشته شده و این آدمی  است که با عقل و اراده خویش یا به این کشش فطری خود پاسخ مثبت می دهد و یا راه دوم بر اساس بعد حیوانی خود بر خواهد گزید، همان راهی که امام سجاد(ع) از شر آن به خداوند پناه می برد: «و به او پناه می برم از شر نفسم، به راستی که نفس همواره به بدی فرمان می دهد مگر پروردگارم رحم نماید» (1/ص: 572).

3. 2. امتیازات انسان

در بسیاری از دعاهای صحیفه سجادیه بر صفات نیک و ویژگی های مثبت انسان تأکید شده است که برخی از آن ها در پی می آید.

3. 2. 1. خداخواهی:

اگر آدمی از تأثیرات پیرامونی خویش مصون بماند به طور فطری به سوی خداوند یکتا گرایش دارد و به درگاه معبود یگانه سر می ساید. امام سجاد(ع) در موارد چندی، خداخواهی و توحیدگرایی انسان را با زبان دعا بیان کرده است. گاهی به عنوان حمد و ثنای پروردگار سوز و گداز انسان را نسبت به خالق هستی نشان می دهد و گاهی در مقام خواهش و درخواست، این حقیقت را در لباس زیباترین الفاظ بیان می دارد. به عنوان مثال امام(ع) در اولین دعای صحیفه، پس از حمد و ستایش خداوندی که اولین اول ها و آخرین آخرها است، یادآور می شود که این الاه کسی است که پدیده ها و مخلوقات را با قدرت و مشیت خویش آفرید و سپس آنان را در راه اراده و خواست خویشتن روان گردانید و آنان را در راه محبت به خود بر انگیخت و به بیان دیگر آن ها را به گونه ای فطری خداجو و خدادوست آفرید.

3. 2. 2. برترین آفریده خداوند:

همان گونه که در قرآن کریم نیز از انسان به عنوان خلیفة الله(بقره/20) و برترین آفریده های کردگار هستی یاد شده است و خداوند با آفرینش او به خود تبریک می گوید (مؤمنون/14)، امام سجاد(ع) هم در ضمن سپاس و ستایش حضرت حق به برتری انسان بر تمام مخلوقات اشاره نموده است: «و سپاس خدای را که نیکویی های آفرینش را برای ما برگزید و روزی های پاکیزه را برای ما روان گردانید و با تسلط و توانایی، ما را بر همه آفریدگان برتری داد» (دعای 1/17).

3. 2. 3. فراتر از ماده:

نیازهایی که امام سجاد(ع) در دعاهای مختلف از ایزد منان طلب می کند به روشنی نشان می دهد که انسان موجودی فراتر از ماده است و زمانی به کمال مخصوص خویش دست می یابد که هر دو بعد جسمانی و روحانی او به کمال برسد. خواست های معنوی بشرکه بیانگر وجود فرامادی اوست نسبت به خواست ها و نیازهای معنوی او از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است، مثلاً امام(ع) در فرازی از صحیفه از خداوند می خواهد تا دل بستگی به دنیای پستی که او را از آن چه در نزد پروردگار است باز می دارد و مانع یافتن دست آویزی است که او را به خالق وصل  کند، از دلش برکند (دعای 47/109) «بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و دلم را برای محبت و دوستی خویش خالی ساز و به یاد خود مشغول گردان و به ترس و بیم از خویشتن بلند مرتبه اش فرما و به رغبت به سوی خود توانایش نما... » (دعای 21/10).

3. 2. 4. موجودی دو جهانی:

امام زین العابدین(ع) با تأسی به قرآن کریم، بشر را موجودی دو جهانی معرفی می کند که زندگانیش محدود به جهان مادی و حیات دنیوی نیست بلکه، مرگ برای او همچون پلی به جهان جاودان قیامت است. در جای جای صحیفه این حقیقت را به تصویر می کشد و نشان می دهد که یک انسان وارسته علاوه بر دغدغه درست زیستن در دنیا دارای حیاتی جاودان در عالمی دیگر است که هرگز از آن غافل نمی گردد. «[خدایا] در روزی که پرده ها کنار می رود [قیامت] مرا هلاک مگردان». و در عین حال که حضرت این خواسته را عرض می کند بلافاصله رفع نیازهای دنیایی خویش را هم از خداوند طلب می کند «و بی نیازی (از خلق) و پاکدامنی (از نارواها) و آسایش (در زندگی) و بی گزندی و تندرستی و فراخی (در روزی) و آرامش و آسودگی و نداشتن گرفتاری و بدی را برایم فراهم کن» (دعای 47/130).

3. 2. 5. دارای اختیار و اراده:

همان گونه که قرآن انسان را مختار معرفی می کند. "ما راه را به او نشان دادیم و این انسان است که یا راه شکرگزاری را پیش می گیرد و یا راه کفران را»(انسان/3). امام(ع) هم بشر را موجودی مختار و دارای اراده نشان می دهد که مسؤول اعمال خویش است. «بار خدایا من آن بنده توام که پیش از آفرینش و پس از آن او را نعمت دادی، پس او را از کسانی قرار دادی که به دین خود [اسلام] راهنمایی نمودی و برای انجام حق خویش توفیق دادی، و او را به ریسمان خود نگاه داشتی، و در حزب و گروه خویشتن در آوردی و به دوستداری دوستانت و دشمنی دشمنانت رهبری فرمودی، سپس او را فرمان دادی پس فرمان نبرد، و منع نمودی پس باز نایستاد، و از معصیت و نافرمانی نهی فرمودی پس خلاف فرمانت نموده و نهیت را مرتکب گشته است» (دعای 47/67).

عبارت های امام سجاد(ع)، در خلال ادعیه، انسان را تا حدی مختار معرفی می کند که به رغم هدایت ها و امر و نهی های خداوند، باز هم می تواند سرپیچی  کند و راه عصیان را در پیش گیرد.

3. 2. 6. در گرو کردار خویشتن:

امام(ع) در دعای پنجاه و سوم ضمن اشاره به آثار زیان بار گناه بر انسان، تصریح می فرماید که سرنوشت بشر در گرو اعمال وی است و خود او سازندة سعادت یا شقاوت خویش است. هم چنین آن حضرت در جای دیگر زبان حال انسان گناهکارِ پشیمانی را دارد که می فرماید: «بار خدایا ... من به سبب افراط و تجـاوز از حـد بر خـود (در درگـاه تو) ذلیل و خوارم، کردارم مرا هلاک ساخته است» (دعای52، ص: 7).

3. 2. 7. نوع دوستی:

یکی از ویژگی های مثبت انسان نوع دوستی است که از فطرت او سرچشمه می گیرد و در بخش های مختلف صحیفه سجادیه به آن اشاره شده است. مثلاً دعای سی و نهم دربردارندة بهترین روش های مردم دوستی صادقانه است که با زبان نیایش بیان شده است.

هم چنین در فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، حضرت از خداوند توفیق خدمت به مردم را طلب می کند که ریشه در مردم دوستی دارد «و ما را در آن ماه توفیق ده که با نیکی فراوان و بخشش، به خویشان خود نیکی کنیم، و با احسان و بخشش از همسایگانمان جویا شویم، و دارایی هایمان را از مظالم وآن چه از راه ظلم و ستم به دست آمده است خالص و آراسته نماییم و آن ها را با بیرون کردن زکات پاک کنیم» (دعای44، ص: 10).

امام زین العابدین(ع) در این دعای شریف هم به مراتب مردم دوستی و هم به شیوه های گوناگون عمل کردن به آن اشاره می فرماید (دعای 44).

3. 3. ویژگی های منفی انسان در صحیفه

امام سجاد(ع) در ضمن راز و نیازهایشان به کاستی ها و ویژگی های منفی انسان اشاره فرموده و نشان داده اندکه این ویژگی ها از نقاط ضعف انسانند. در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

3. 3. 1. اسیر خویشتن:

یکی از نقاط ضعف انسان خطر غلبه خواست های حیوانی و هواهای نفسانی بر او و اسیر شدن در دام خویشتن است به تعبیر قرآن کریم :«همانا نفس انسان همواره به بدی ها و کژی ها فرمان می دهد مگر این که پروردگار رحم نماید» (یوسف/53).

امام سجاد علیه السلام نیز در موارد مختلفی بر این نقطه ضعف بشر تأکید فرموده و نشان داده است که انسان چنان چه تسلیم هوای نفس شود اسیر خود خواهد گشت، به طور مثال آن حضرت در دعایی از شر نفس به خداوند پناه می برد و دلیـل این پنـاه جویـی را کشش های همیشگی نفس به سوی بدی ها ذکر می فرماید.

آن حضرت(ع) در جای دیگر خداوند را مورد خطاب قرار می دهد که: «بار خدایا من آن بنده توام که پیش از آفرینش و پس از آفرینشت او را نعمت دادی ... سپس او را فرمان دادی پس فرمان نبرد و منع نمودی پس باز نایستاد ... نهیت را مرتکب گشته، نه از روی دشمنی با تو و نه از روی گردن کشی بر تو، بلکه هوی و خواهـش او را به آن چـه جداً خواستـه (نهـی کرده)ای و به آن چه ترسانده ای خواند» (دعای 47/67 و 68).

3. 3. 2. حسادت و تنگ نظری:

نقطه ضعف دیگر آدمی ناتوانی از تحمل و موفقیت های دیگران است. مثلاً امام(ع) از این که خداوند داشته های او را از گزند حسودان مخفی داشته است او را سپاس می گوید و در جای دیگر از حضرت دوست تقاضا می کند که از آشکار شدن این نقطه ضعف او در هنگام روبرو شدن با برخورداری های دیگران جلوگیری فرماید (دعای 35/2و3). در جای دیگر حسادت را عملی شیطانی معرفی می کند و یادآوری عظمت خداوند و اندیشه در توانایی های او را شیوه های مبارزه با این کاستی انسان بر می شمارد، «بار خدایا آن چه شیطان از دروغ و گمان و رشک (حسد) در دل من می افکند به یاد بزرگیت و اندیشه در توانائیت و عاقبت اندیشی بر دشمنت مبدل گردان» (دعای 20/13).

3. 3. 3. ناشکیبی:

از ویژگی های منفی انسان فقدان بردباری در مقابل گناه، بلا، فقر، لذت و اطاعت خداوند و نیز ترجیح دادن منافع حرامِ کوتاه مدت بر منافعِ حلال بلند مدت است که در قرآن کریم به «عجله»1(اسراء /11) تعبیر شده است.

امام چهارم(ع) نیز به این نقطه ضعف انسان اشاره می کند و نشان می دهد که بشر از نظر بردباری و صبر دستخوش کاستی است. « بار خدایا به تو پناه می برم از حرص و آز و تندی غضب و تسلط حسد و سستی [و ضعف] در صبر و شکیبایی» (دعای 8/1). «بار خدایا مرا بر رنج، توانایی و بر گرفتاری، شکیبایی و بر درویشی، قدرت نیست» (دعای 22/2). همان گونه که ملاحظه می شود امام(ع) در این دعا نیز از ناشکیبایی و عدم بردباری انسان سخن به میان می آورد و خداوند را برای رفع این کاستی به یاری می طلبد.

3. 3 .4. ضعف در برابر شهوات:

قرآن کریم با آن که انسان را جزو برترین موجودات معرفی می کند به ضعیف بودن او هم اشاره کرده و می فرماید: «...وخلق الانسان ضعیفا (انسان ضعیف خلق شده است)(نساء/27)، که منظور این است که انسان در برابر کشش های شهوانی خود ضعیف است.

امام زین العابدین( ع) هم بارها به این ضعف پرداخته و برای جبران آن از خداوند یاری طلبیده است.
«و چون به دو چیز تصمیم گیرم که یکی از آن دو تو را از ما خشنود گرداند و دیگری به خشم آرد پس ما را به آن چه ترا خشنود می گرداند برگردان، و نیروی ما را از آن چه تو را بر ما خشمگین می نماید سست نما و در آن هنگام نفس های ما را در اختیار خودشان مگذار، چون آن ها جز آن چه تو توفیق دهی، باطل و نادرستی را اختیار می نمایند، و جز آن چه تو رحم فرمایی به بدی امر می کنند» (دعای 9/3و4)، «پروردگارا به راستی که تو ما را ضعیف آفریده و بر سستی بنا نهاده ای»(دعای 9/5). «بار خدایا صبح و شام کردم در حالی که بنده خوار توام و جز به کمک تو بر سود و زیان خویش توانا نیستم، درباره آن چه گفتم گواهی می دهم و به ناتوانی و بیچارگی خویش اقرار دارم» (دعای 21/7).

3. 3. 5. در بند آرزوها:

اگر میان آرزو، همت، توانایی و امکانات انسان هماهنگی پدید آید به حرکت و تحول در او خواهد انجامید، ولی مشکل این است که بیشتر آرزوهای بشر دنیایی و دست نایافتنی است و هیچ سازگاری با توانش ندارد، و همین امر سبب در جا زدن ها، رفت و برگشت ها و حتی ناامیدی و از دست دادن فرصت ها در زندگی وی می شود.

امام سجاد(ع) در موارد چندی به این نقطه ضعف انسان اشاره کرده اند. «پس، از تو درخواست می کنم- ای مولا و مهتر من ـ درخواست کسی که بر اثر آرزوی درازش به کار بیهوده مشغول] شده است]» (دعای 52/8). «(از تو درخواست می کنم) درخواست کسی که آرزو بر او چیره گشته و خواهش نفس گرفتارش کرده ]است]» (دعای 52/9).

3. 3. 6. غرور و خودپسندی:

خودپسندی ضعف دیگر انسان است که امام سجاد(ع) زیاد به آن اشاره نموده و حتی آثار آن را با زبان دعا و نیایش برشمرده است. مثلاً در دعای بیستم عجب و خود پسندی را فاسد کننده عبادت معرفی کرده و از خداوند یاری می طلبد که: «و عزیز و گرامیم(بدار) و به کبر و سربلندی(و برتری طلبی) دچارم مکن و مرا برای (بندگی) خود رام ساز و عبادتم را به عجب و خودپسندی تباه مگردان» (دعای 17/4).

در دعای دیگری از پروردگار می خواهد که: «بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و مرا در میان مردم به درجه و مقامی  سرفراز مکن جز آن که پیش نفسم مانند آن پست نمایی و ارجمندی آشکار برایم پدید میاور جز آن که به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدید آوری» (دعای20/3).

3. 3. 7. جهل و نادانی:

بی تردید علت عمده خطاها و گناهان جهل و نادانی است و اگر انسان خطرات و بدی ها را می شناخت و نسبت به آثار اعمال نیک و بد آگاهی می داشت، مرتکب بسیاری از بدی ها نمی شد و به خوبی ها پشت نمی کرد.

امام سجاد(ع) در دعای توبه بارها نشان می دهد که جهل و نادانی اصلی ترین علت گمراهی انسان است. «بار خدایا من از جهل و نادانی خود از درگاه تو عذر می خواهم» (دعای31/21) و «من همانم که گناهان عمرش را تباه کرده و من همانم که نادانیش علت عصیان و گناه او شده ...».

3. 3. 8. در دام غفلت:

آیه شریفه زیر به بهترین شکل غفلت و جایگاه غافلان را روشن می کند. «و به تحقیق بسیاری از جن و انس را برای جهنم واگذاردیم، چه آن که آن ها را دل هایی است بی ادراک و معرفت و دیده هایی بی نور و بصیـرت و گوش هایی ناشنوای حقیقت. آن ها مانند چهارپایانند بلکه بسی گمراه ترند (و پست تر). آن ها همان مردمی  هستند که غافل شدند»(آل عمران/179).

امام چهارم(ع) در موارد مختلفی به این ویژگی پرداخته و آن را زمینه ساز گمراهی و گناهکاری معرفی می کند. از جمله «اگر تو مرا عذاب کنی البته من خود بر خویش ستم کرده ام و راه تضییع و خطا و تقصیر و قصور پیش گرفته ام و از حظ و بهره خود غفلت ورزیده ام و اگر گناهانم را ببخشی که تو مهربان ترین مهربانان هستی» (1، ص: 553).

در فرازی دیگر نشان می دهد که غفلت، بشر را از هدف آفرینشش یعنی گام برداشتن در مسیر تکامل، بندگی حضرت حق و عمل به مسؤولیت هایش دور می کند، «ای وای از غفلت و بی خبری من از آن چه در باره ام خواسته می شود» (دعای 53، ص: 6).

3. 3. 9. ناسپاسی و کفران:

یکی دیگر از ویژگی های منفی انسان ناسپاسی و کفران نعمت ها است. قرآن کریم بیش از پانزده مورد به این کاستی پرداخته نمونه هایی از آن را ذکر کرده است. مثلاً «همانا انسان بسیار کفران کننده و ناسپاس است» (حج/66).

امام چهارم(ع) هم در موارد مختلفی به این ویژگی آدمی اشاره کرده و نشان داده است که بشر چه در برابر نیکی های هم نوعانش و چه نسبت به نعمت های خداوند بسیار ناسپاس و قدر ناشناس است. مثلاً «و سپاس خدای را که اگر بندگانش را از شناختن سپاسگزاری خود بر نعمت های پی در پی که به ایشان داده و بخشش های پیوسته که برای آن ها تمام گردانیده باز می داشت هر آینه نعمت هایش را صرف نموده او را سپاس نمی گزاردند و در روزی ای که عطا فرموده فراخی می یافتند و شکرش را به جا نمی آوردند» (دعای 1/8).

امام(ع) در ادامة همین فراز دعا با تعبیری عجیب زشتی این ویژگی را بیان می کنند و می فرمایند: «اگر انسان ها چنین باشند از حدود انسانیت خارج شده و هم چون چهار پایان خواهند شد» (دعای 1/9).

4. انسان آرمانی صحیفه

انسان کامل یا انسان آرمانی از نظر اسلام به کسی گفته می شود که نه تنها از ضعف ها، کاستی ها و آلودگی های اخلاقی و رفتاری دور است بلکه تمام فضایل انسانی به شکلی هماهنگ در او پدید آمده و رشد کرده، در عین حال در این جا از زبان امام سجاد(ع) ویژگی های بنیادی و اساسی انسان کامل معرفی می شوند.

4. 1. ویژگی های ایمانی انسان آرمانی

ایمان یکی از اساسی ترین مؤلفه های معنویت انسان است که بی آن آدمی موجودی ناقص و نامتوازن است و به سلامتی روانی او آسیب خواهد رسید.

«ایمان مذهبی تنها مجموعه ای از تکالیف برای انسان به رغم تمایلات طبیعی او تعیین نمی کند، بلکه چهرة جهان را در نظر او تغییر می دهد: عناصری افزون بر عناصر محسوس، در ساختمان جهان ارائه می کند، جهان خشک و سرد بی روح و مادی را به جهانی جاندار و آگاه تبدیل می کند. ایمان مذهبی تلقی انسان را نسبت به جهان و خلقت دگرگون می سازد.

قرآن کریم نیز در این باره می فرماید: «حق گرایانه روی خود را به سوی دین کن همان که سرشت خدایی است که مردم را بر آن سرشته است» (روم/30).

4. 1. 1. ایمان به توحید:

از دیدگاه امام سجاد(ع) ایمان به خدای یکتا و باور مخلصانه به توحید و پاکی از هرنوع شرک و شک و الحاد برای انسان آرمانی ضروری است و توفیق یافتگان این راه باید حضرت حق را سپاس و ثنا گویند.

اساساً فضای حاکم بر ادعیه و نیز تمام فرازهایی که حضرت به ستایش خداوند می پردازد تأکید بر این ویژگی انسان کامل است مثلاً: «و ستایش مخصوص خداست که به ما معرفت خود را عطا فرمود و خود را به ما شناسانید ... و از درهای نامتناهی علم به ربوبیتش برخی را بر ما گشود و از لطفش به مقام رفیع اخلاص در توحید و یگانگی خود، ما را راهنمایی کرد و از شائبه شرک و الحاد و شک و تردید در امرش دور گردانید» (1، ص: 30).

4. 1. 2. ایمان به عدل:

عدل یکی از اصول دین مبین اسلام است2 که امام سجاد(ع) در موارد چندی ضمن نیایش های خود آن را بیان نموده و با زبان دعا تلاش می کند تا راه را برای درک صحیح این موضوع بر روی انسان آرمانی هموار سازد. حضرت در همه جا تأکید می کند که همه چیز به دست خدا و به ارادة او است، در عین حال می فرماید: «و من دانسته ام که در حکم و فرمانت ستمی  و در انتقام و به کیفر رساندنت شتابی نیست، و جز این نیست که کسی شتاب می کند که از فوت وقت بترسد و ضعیف و ناتوان نیازمند ستم است، و تو ای خدای من برتری از این که ستم یا شتاب کنی، برتری بزرگ (و بی پایان)» (دعای 48/15).

امام (ع) دلیل عدالت خداوند را نیز ذکر و استدلال می کند که چون خدا ضعیف نیست نیازی به ظلم و بی عدالتی ندارد. هم چنین به کار بردن عبارت «یا اعدل العادلین» (دعای 45/54). یعنی: ای دادگرترین دادگران و نیز جمله «و عقوبتک عدل» (12، ص: 295). یعنـی: مجازات کردن تـو از روی عدالت است و یا عبـارت «و لا اخشی الا عدله» همگی بر عدالت پروردگار دلالت می کنند.

4. 1. 3. ایمان به وحی و نبوت حضرت محمد(ص):

موضوع دیگری که لازم است یک انسان آرمانی به آن اعتقاد داشته باشد باور به وحی و نبوت انبیای الهی، به خصوص پیامبری آخرین پیام آور آفریدگار، حضرت محمد(ص)، است. امام سجاد(ع) به منظور تأکید بر این امر، در بیشتر دعاها، به موضوعاتی هم چون فرشته وحی، پیامبری انبیا و رسالت حضرت ختمی  مرتبت پرداخته و ایمان به این گونه امور را از ارزش های بزرگ زندگی بشر تلقی می نماید. «پروردگارا و (پس از درود و ثنای رسول اکرمت) درود بر حاملان عرش عظیم تو باد که آن ها هیچ گاه از تسبیح و تنزیه ذات پاکت باز نمی ایستند ... و (نیز درود باد بر) جبرئیل امین وحی تو که پیشوای فرشتگان آسمان های تو است....»(دعای 3/1 الی 6).

هم چنین آن حضرت در دعای دوم به گونه ای صریح و روش، تأثیر نبوت و اهمیت آن در زندگی انسان را بیان کرده و آن را نعمتی مخصوص امت اسلامی  قلمداد نموده، از آن به عنوان یکی از منت های الهی یاد می کند:

«و سپاس خدای را که به واسطة پیامبرش محمد(ص) بر ما منت نهاد، منتی که امت های گذشته و مردم پیشین از آن بی بهره بودند» (دعای 2/1).

هم چنین در بخش دیگری از این دعای شریف آورده است که :
«پروردگارا! پس درود و تحیت فرست بر حضرت محمد(ص) که او بر وحی تو امین است و شریف تر و بزرگوارتر از تمام خلق توست و اوست امام و پیشوای رحمت و فیض و واسطه و قائد خیرات عالم و مفتاح برکات...» (1، ص: 45).

همان گونه که در این دو فراز از دعا ملاحظه می شود امام زین العابدین(ع) با زبان دعا جایگاه و نقش رسالت پیامبر اسلام حضرت محمد(ص) را به شکلی زیبا و شیوا بیان می کند و خوانندگان این دعاها را به اهمیت ایمان به نبوت و درک و باور صحیح این اصل از اصول دین واقف می سازد.

وجود صلوات در آغاز یا پایان اکثر دعاها و در خلال هر دعا خود دلیلی دیگر بر اهمیت جایگاه والای ایمان و اعتقاد به پیامبری خاتم انبیا است که بدون برخورداری از آن پدید آمدن انسان کامل بی معنی است.

4. 1. 4. ایمان به امامت:

خواست خداوند از مؤمنان مبنی بر اطاعت از پیامبر(ص) و اولی الامر (نساء /59) و فراخوانی پیامبر اسلام پیروانش را به تمسک به قرآن و عترت (2، ص: 190) و ضرورت عقلی وجود مفسران و آموزگارانی درس آموخته از مکتب نبوی در کنار قرآن برای تبیین جزئیات این کتاب آسمانی و رهبری خلق، همه نشانگر این است که یک انسان آرمانی باید عقیده ای راسخ و باوری قوی به ائمه اطهار(ع) داشته باشد و گرنه فاقد شرط اساسی ایمانی انسان کامل است.

امام علی بن الحسین(ع) که امامت را به صورت مخفی و با تقیه شدید و در زمانی دشوار عهده دار گردید (4، ص: 168) نیز با روش منحصر به فرد خود و در قالب راز و نیاز مسأله امامت و ایمان به آن را به اشکال گوناگونی بیان کرده و باور خود را به عنوان نمونه کامل انسان آرمانی به اصل امامت نشان داده است. «ای پروردگار! درود فرست بر پاکیزه تران خویشان آن بزرگوار [حضرت فاطمه و ائمه اثنی عشر علیهم السلام] که آنان را برای امر و فرمان خود برگزیدی، و خزانه داران علمت و نگهداران دینت و جانشینان خود در زمینت و حجت های خویش بر بندگانت قرار دادی و آن ها را به خواست خود از پلیدی و ناپاکی [معاصی و گناهان] پاک ساختی3 و ایشان را دستاویز به سوی خود و راه بهشت خویش گردانیدی» (دعای 47/56).

«بار خدایا مرا از اهل توحید و از اهل ایمان و گروندگان به خود و از اهل تصدیق و اعتراف کنندگان به پیامبرت و پیشوایانی که طاعت و پیروی از ایشان را واجب کرده ای قرار ده، از کسانی که توحید و ایمان و تصدیق، به وسیله ایشان و به دست های آن ها واقع می گردد، دعایم را روا کن ای پروردگار هر صنفی از اصناف آفریده شدگان» (دعای 48/12).

4. 1. 5. ایمان به معاد و رستاخیز:

در انسان شناسی دینی، زندگی آدمی  محدود به دنیا و حیات مادی نیست بلکه او بخشی از زندگانی هدفمند و مسؤولانه خود را در این جهان طی می کند و قسمت دیگر را در دنیای پس از مرگ.

ایمان استوار به معاد، حساب و ثواب و عقاب از دیگر ویژگی های انسان آرمانی است که امام سجاد در سراسر صحیفه سجادیه به اشکال مختلفی به آن پرداخته است و نشان داده است که باور و توجه عمیق و پایدار به قیامت عنصری مهم در شکل گیری هویت انسان کامل است.

1. آخرت سرای بقاست:

«بار خدایا چون گناهانِ مرا به عفو و گذشت و احسان و نیکیِ خود در سرای نیستی [دنیا] در حضور نظایر و مانندها[ی من] پوشاندی [و رسوایم نکردی] پس از رسوایی های سرای هستی [و دار بقا] در پیشگاه حاضرین ... پناهم ده...»(دعای 32/21 الی 31).

2. قیامت روز ملاقات انسان ها با یکدیگر است:

«(پروردگارا طوری با من رفتار کن که) تا وعده گاه روز به هم رسیدن (روز قیامت که جان ها با بدن ها، یا اهل آسمان با اهل زمین، یا ستمگر با ستم کشیده یا غیر آن ها که خدا می داند به هم رسند) گورها آرامگاه باشد» (دعای 42/13).

3. روز قیامت روز باز خواست، رسوایی، حسرت و پشیمانی است.

یکی از درخواست های امام سجاد(ع) رسوا نشدن به خاطر گناهان در قیامت است که در دعاهای مختلف به درگاه خداوند عرضه می دارد. «و ما را در میان گروه بسیاری که در قیامت حاضر می شوند به گناه های تباه سازنده مان رسوا مکن» (دعای 42/14). «روهای ما را سفید (و شادمانمان) گردان روزی که روهای ستمگران سیاه می شود (و افسرده می گردند) در روز افسردگی و پشیمانی» (دعای 42/15). «خداوندا در روزی که پرده ها (از روی واقعیت ها) کنار می رود (و هر چیزی همان گونه که هست آشکار می شود) مرا هلاک مگردان» (دعای 47، ص: 129).

4. 2. ویژگی های اخلاقی - رفتاری

همراهی ایمان و عمل در آموزه های قرآن و پیشوایان دینی آن چنان مهم است که افزون بر تصریح فراوان و تأکید شدید، این دو، در بیشتر آیات و احادیث با هم ذکر شده اند . از این رو انسان آرمانی و تکامل یافته نه فقط از جنبة ایمان پیشتر از دیگران است، بلکه در برخورداری از اخلاق شایسته و رفتار پسندیده نیز سرآمد است.

در این بخش ویژگی های اخلاقی - رفتاری انسان آرمانی از دیدگاه صحیفه سجادیه مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.

4. 2. 1. عبودیت و بندگی خداوند:

توحید خالص به دو چیز می انجامد اول: ایمان قلبی به وحدانیت خدا در ذات، صفات و افعالش و دوم، که نتیجه آن ایمان است، پذیرش وابستگی و نیاز واقعی به خداوند و بندگی عملی اوست این حقیقت را در جای جای صحیفه می توان یافت و در مواردی حضرت با تصریح کامل به آن پرداخته است.

«پس من بنده تو و در مشت توام، و زمام امور من به دست تو است. با بودن فرمان تو مرا فرمانی نیست، فرمانت درباره من روان و آن چه برای من مقدر ساخته ای از روی عدل و داد است. مرا توانایی بیرون رفتن از سلطتنت نیست و نمی توانم از قدرت تو تجاوز کرده، پا بیرون گذارم، و توانا نیستم که محبت و دوستی ترا (به خود) متوجه گردانم و به رضایت تو دسترسی یابم و جز با فرمانبری، به آن چه در نزد تو است و فزونی رحمتت دسترسی ندارم» (دعای 21/ 5 و 6).

4. 2. 2. شوق دیدار خداوند:

از آن جا که انسان فطرتاً در پی کمال است، جز در لقای خداوند و فنای فی الله و کسب خشنودی او، به رضایت واقعی دست نمی یابد، از این رو، همواره پس از رسیدن به خواسته های خویش دوباره احساس نیاز و عدم رضایت می کند. امام سجاد(ع) این موضوع را به شیوه های گوناگونی در دعاهای خویش گنجانیده و به تبیین آن پرداخته است. «کسی که به غیر حضرتت حاضر شود ناکام برگردد و هر که به غیر از درگاهت رو آورد زیانکار ابدی است و کسانی که به درگاه غیر تو فرود آمدند ضایع و نابود شدند و محروم و جدا از خیر و سعادت، جز آن که جویای فضل و احسان توست» (دعای 46/13). « و راه هایم را برای رسیدن به خشنودیت آسان فرما و کردارم را در هر حال نیکو گردان» (دعای 20/26).
( 80 )

4. 2. 3. دوستی با خداوند:

دوستی با پروردگار و در زمرة دوستان و اولیای او قرار گرفتن یکی دیگر از ویژگی های انسان است که امام چهارم(ع) بارها به آن اشاره فرموده است. «]پروردگارا![ مرا از دوستان خود قرار ده که البته دوستان تو (در دو عالم) هیچ ترس و غم و اندوهی در دل ندارند» (1، ص: 582).

آن حضرت(ع) در دعای چهل و چهارم، خداوند را به حق ماه مبارک رمضان و عبادت کنندگان در این ماه سوگند می دهد که او را شایسته قرار گرفتن در ردیف دوستان خود قرار دهد و نشان می دهد که دوستان خدا از جایگاهی والا برخوردارند و پروردگار کریم کرامتی خاص برای آنان در نظر گرفته است.

4. 2. 4. دوستی و بیزاری به خاطر خدا:

امام زین العابدین(ع) که نه فرصتی مثل پدرش امام حسین(ع) برایش پیش آمد تا با مبارزه رو در رو از دین دفاع کند و نه هم چون نواده گرامیش امام صادق(ع) فرصت مناسبی یافت تا به طور علنی و آشکار به نشر تعالیم اسلام اصیل همت گمارد، در لباس دعا همان وظیفه و خدمت را انجام داد (10، ص: 113) و چنین اصل مهمی- یعنی تولی و تبری - را که از حساسیت سیاسی– اجتماعی بسیار بالایی برخوردار است در قالب راز و نیاز تبیین می نماید و نشان می دهد که حب و بغض خدا محور، از مشخصه های یک انسان مؤمن و آرمانی است. «بار خدایا و من آن بنده توام که پیش از آفرینش و پس از آفرینشت او را نعمت دادی... و به دوست داری دوستانت و دشمنی دشمنانت رهبری فرمودی» (دعای 47/67).

ـ «و ما را در آن ماه (رمضان) توفیق ده که با نیکی فراوان و بخشش به خویشان خود نیکی کنیم و با کسی که با ما دشمنی کرده آشتی نماییم مگر با کسی که در راه تو و برای تو با او دشمنی شده باشد، زیرا او دشمنی است که او را دوست نمی گیریم و حزب و گروهی است که با او از روی دل، دوستی نمی کنیم» (44، ص: 10).

4. 2. 5. در حزب خدا قرار گرفتن:

اگر جمع رهروان حضرت حق که با روشی واحد به سوی هدفی واحد یعنی خدایی شدن و کسب رضای او حرکت می کنند را حزب الله بدانیم، عضویت یکی دیگر از ویژگی های انسان آرمانی خواهد بود که سرانجامی  سعادت آمیز دارند. «الا ان حزب الله هم المفلحون»4 (مجادله/22). «فان حزب الله هم الغالبون»5 (مائده/56). امام سجاد(ع) مطلب فوق را به اشکال گوناگونی بیان کرده و نشان داده اند که یک انسان وارسته حتماً باید در حزب خدا قرار بگیرد. «بار خدایا مرا از سپاه خود قرار ده که سپاه تو منحصراً همیشه فاتح و غالبند و مرا از حزب خود مقرر فرما که حزب تو منحصراً پیوسته پیروزند...» (1، ص: 582).

4. 2. 6. آبادی دنیا و آخرت:

به اعتقاد امام چهارم(ع) انسان آرمانی هم دنیا و هم آخرت خویـش را به شکلـی قانونمنـد و سالـم آبـاد می کند  به همیـن جهـت می فرماید: «کسی که دنیای خویش را به سبب آخرت و یا آخرت خود را به سبب دنیایش رها کند از ما نیست» (3، ص: 49).

امام(ع) این ویژگی را در چندین دعای صحیفه با زباد دعا نیز بیان داشته است. «و آن چه در دنیا و آخرت من باعث اصلاح حالم شود به من انعام فرما» (دعای 25/9). «و روز را تقدیر الهی (به چراغ خورشید تابان) روشن گردانید تا در طلب روزی و تحصیل معاش خلق به فضل و کرم خدا بکوشند و بدین سبب روزی از خدا طلبند و در روی زمین او سیر کنند. لذات موقت دنیا را طلب کنند و به کار ادراک لذات آخرت بپردازند که خدا اصلاح حال مردم را به هر یک از این کار دنیا و آخرت کاملاً مربوط ساخته است (و از بندگان کار دنیا و آخرت هر دو را خواسته است)» (1، ص: 82).

4. 2. 7. پاسداری از کرامت و عزت انسانی:

خود آگاهی و توجه به این که انسان موجودی علوی و برتر است6 و گوهری ارزشمند در خود دارد، او را به دلیل حب ذات، به حراست و پاسداری از کرامت و عزت خویش فرا می خواند و به سوی ارزش های متعالی سوق می دهد (6، ص: 181).

امام سجاد(ع) که خود از معلمان درس آموخته مکتب قرآن و نهج البلاغه است با زبان نیایش نشان می دهد که یک انسان آرمانی همواره مواظب است تا بر گوهر گران بهای کرامت و عزتش خدشه ای وارد نگردد و آن را به هیچ قیمتی در بازار مادیت به معرض فروش نگذارد. «پس بر محمد و آل او درود فرست و مرا به قدرت و توانایی خود از (زیان) بندگانت دور ساز و به بخشش خود از دیگران بی نیاز ساز» (5، ص: 533).

«و مرا در درگاهت خوار و در نزد آفریدگانت عزیز و ارجمند گردان و چون با تو خلوت کرده تنها به سر برم فروتن و در میان بندگانت بلند مرتبه و سرفرازم نما و از کسی که از من بی نیاز است بی نیازم ساز» (5، ص: 352). در جای دیگری نیز آمده است که:
«پروردگارا با عزت ضربه ناپذیر خود مرا عزت و ارجمندی عطا کن»7

4. 2. 8. احساس مسؤلیت اجتماعی:

انسان آرمانی صحیفه، تنها برای خود زندگی نمی کند بلکه نسبت به مردم و جامعه خود احساس مسؤولیت می کند. و همان گونه که قرآن کریم برتری امت پیامبر(ص) را منوط به رواج امر به معروف و نهی از منکر در بین آنان می داند8، امام سجاد(ع) نیز در موارد چندی ضمن نیایش های خود بر اهمیت این موضوع تأکید نموده است. «بار خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست، و ما را در این روز و این شب9 و همه روزهامان توفیق عطا فرما برای انجام نیکی و دوری از بدی و سپاسگزاری از نعمت ها و پیروی از سنت ها [واجبات و مستحبات] و ترک بدعت ها [احداث چیزهایی در دین که از دین نیست] و امر به معروف [واداشتن به امر پسندیدة: واجب و مستحب] و نهی از منکر [بازداشتن از زشتی ها: حرام و مکروه] و حفظ[اصول و فروع] اسلام و نکوهش باطل و نادرستی و خوار نمودن آن، و یاری حق و گرامی گردانیدن آن، و راهنمایی گمراه، و کمک ناتوان، و به فریاد ستم دیده رسیدن» (دعای 60/18و19).

امام(ع) در راستای ایفای مسؤلیت خود نسبت به دیگران از خداوند می خواهد که وی را از راهنمایان به خیر و نیکی قرار دهد(عای 18/20) و به وی «حسن ارشاد» و نعمت نیک راهنمایی کردن دیگران عطا نماید(دعای 18/20).

4. 2. 9. حق مداری:

مراعات حق و دفاع از آن، ویژگی دیگر انسان آرمانی صحیفه سجادیه است که امام علی بن الحسین(ع) در دعاهای عارفانه و عاشقانه خود به آن توجه نموده است.«بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و ما را در این روز و شب و همه روزهامان توفیق عطا فرما برای انجام نیکی و دوری از بدی ... و نکوهش باطل و نادرستی و خوار نمودن آن، و یاری حق و گرامی گردانیدن آن، و راهنمایی گمراه و کمک ناتوان و رسیدن به فریاد ستم رسیده» (دعای 20/18).

در این فراز دعا امام(ع) افزون بر بیان اهمیت دفاع از حق و مبارزه با باطل اعلام می کند که این ویژگی امری موقتی نیست، بلکه وظیفه ای پیوسته  و همیشگی و جزیی از فرهنگ اسلامی است.

«بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و مرا به زینت صالحان و شایستگان آراسته فرما و زیور پرهیزگاران را با گستردن عدل و داد و گفتن حق اگر چه سخت باشد به من بپوشان » (دعای 20/10).

4. 2. 10. ظلم ستیزی:

انسان آرمانی صحیفه فردی ظلم ستیز است که ستمگری را نه از خود و نه به خود می پذیرد10 زیرا به فرموده قرآن کریم نتیجه ظلم و میل به ظالم آتش جهنم و عذاب اخروی است11 حضرت به دفعات از خداوند می خواهد که نه فرصت جور به دیگران بیابد و نه خود زیر بار ستم دیگران قرار گیرد، «بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست و مرا در پناه رحمت خود حفظ فرما تا مورد ستم واقع نشوم [در حالی] که تو بر جلوگیری از ستم به من توانایی، و نه من [به دیگری] ستم کنم [در حالی] که تو می توانی مرا (از ستم) باز داری» (دعای 20/14).

در جای دیگر از پروردگار می خواهد که او را از پشتیبانان و یاری کنندگان ستمگران قرار ندهد و پشتیبان آنان در محو کتاب خدا نباشد. «و لا تجعلنی للظالمین ظهیراً و لا لهم علی محو کتابک یداً و نصیراً» (دعای 47/132). و باز از درگاه احدیت عذرخواهی می کند و خاضعانه دست به دعا بر می دارد که: «پروردگارا! به سبب این که در پیشگاه من به مظلومی  ستم شد و یاریش ندادم از تو عذرخواهی می کنم» (دعای 38/1).

4. 2. 11. سپاسگزاری:

یکی از مشخصه های انسان آرمانی که از صحیفه سجادیه برداشت می شود، شکرگزار بودن و قدر شناسی اوست. آن چه از مجموع دعاها بر می آید این است که سپاسگزاری از نعمت های الهی وظیفه سنگینی است که انسان آرمانی و وارسته هرگز از آن چشم نمی پوشد.

امام سجاد(ع) در تبیین اهمیت سپاسگزاری تا جایی پیش می رود که ناسپاسان را هم ردیف چهارپایان، بلکه پست تر معرفی می نماید، چرا که کفران و قدرشناسی نعمت ها نشانه بی خردی است.

آن حضرت از ناسپاسی نسبت به نیکوکاران به درگاه خداوند پناه می برد و عذر خواهی می کند و نشان می دهد که قدردانی از نیکی های دیگران بسیار پر ارزش است«بارخدایا به تو پناه می برم از حرص و آز و ناسپاسی از کسی که به ما نیکی کرده است» (دعای 38/3). «پروردگارا من از خوبی هایی که به من شد و سپاس آن را به جا نیاورده ام به درگاهت عذرخواهی می کنم» (دعای 38/1)

4. 2. 12. فروتنی:

یکی دیگر از ویژگی های بارز انسان آرمانی در صحیفه سجادیه، دوری جستن از تکبر و فروتنی نسبت به بندگان خداست. امام سجاد(ع) این ویژگی را به گونه های مختلف با زبان دعا ترسیم نموده است. گاهی آن حضرت از خداوند می خواهد که نگذارد دارایی و ثروت، وی را به خودبینی و گردن کشی و طغیان وادارد و گاهی این فروتنی را در قالب دوست داشتن همنشینی با بیچارگان از خداوند طلب می کند:

«بار خدایا همنشینی با فقرا و درویشان را برایم محبوب گردان و مرا به صبر و شکیبایی نیکو بر همنشینی ایشان یاری فرما». و زمانی دیگر ارزشمندی فروتنی را در قالب درخواست آن نسبت به همسایگان به نمایش می گذارد «]خدایا مرا بر آن دار[ تا با همسایگانم فروتنانه نرمی  نشان دهم» (دعای 26/3).

درخواست امام(ع) از خداوند که او را گرفتار تکبر نسازد و عبادتش را به سبب خودپسندی باطل نکند و از فخر فروشی بازش دارد، تأیید دیگری است بر این که انسان آرمانی از نظر حضرت سجاد(ع) از کبر و برتری جویی دوری می جوید و فروتنی را دوست می دارد.

افزون بر این، آن حضرت، فروتنی و دوری جستن از کبر و خودپسندی را نه تنها به عنوان رفتاری مناسب در برابر دیگران، بلکه به عنوان حالتی درونی می دانند. «و مرا در میان مردم به درجه و مقامی  سرفراز مفرما جز آن که پیش نفسم مانند آن پست نمایی و ارجمندی آشکار را برایم پدید میاور جز آ ن که به همان اندازه پیش نفسم برای من خواری پنهانی پدیدآوری» (دعای 20/4).

5. نتیجه گیری

امام زین العابدین(ع) مانند پیشوایان معصوم دیگر(ع) وظیفه سنگین هدایتگری و تبیین دین و نشان دادن راستی ها و کژی ها را بر عهده داشته و به انجام رسانده اند. اما آن چه روش این امام(ع) را با دیگر امامان(ع) در این مهم متمایز ساخته وضعیت سیاسی و اجتماعی زمان آن حضرت است. روشی که امام علی بن الحسین(ع) به بهترین شکل برای آموزش دین و تربیت دینی بهره گرفته، زبان دعا و نیایش با پروردگار بوده است. از جمله آموزه های آن حضرت با این روش انسان شناسانه است که افت و خیزها، رفت و برگشت ها، فرار و قرارها و نقاط قوت و ضعف بشر مسؤول در برابر خداوند را به زیبایی بیان می کند و نشان می دهد که در این بارگاه انسانی آرمانی است که خود را اصلاح و کامل کند و به عنوان یک موجود الهی نیازهای مادی و معنوی خود را در چارچوبی منطقی برآورده و دنیا و آخرت خویش را با هم آباد سازد و لازمه این دو امر ویژگی هایی مانند پذیرش بندگی خدا، فروتنی و خدمت به مردم، مبارزه با ظلم و دفاع از مظلوم، امر به معروف و نهی از منکر، حق مداری و حرکت به سوی خدا و خداگونه شدن است.

یادداشت ها

1. و کان الانسان عجولا.
2. مرحوم کاشف الغطاء در مورد این که چرا با آن که عدل یکی از صفات خدا است و جا دارد در اصل اول یعنی توحید مندرج شود و مورد بحث قرار گیرد ولی در مذهب شیعه به عنوان یک اصل مستقل به آن  توجه می شود، می فرماید علت آن این است که به اشاعره از اهل سنت معتقد به عدم درک حسن و قبح توسط عقل هستند و می گویند اگر خدا مؤمنان را به دوزخ برد و کافران را به بهشت، کار ناپسند و قبیحی صورت نگرفته است و شیعه می خواهد با این اصل بگویدکه عدالت خدا مانع از وقوع چنین امری است(9، صص: 201 –200).
3. « انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً»(23/23).
4. هان! آگاه باشید که به راستی حزب خدا رستگارانند (مجادله/ 22).
5. پس به درستی که حزب خدا پیروزمندان خواهند بود (مائده/ 56).
6. به راستی که فرزندان آدم را گرامی  داشتیم و آنان را در خشکی و دریا روانه داشتیم و به ایشان از پاکیزه ها روزی دادیم و آنان را بر بسیاری از آن چه آفریده ایم چنان که باید و شاید برتری بخشیدیم (اسراء/ 70).
7. دعای روز یکشنبه از ملحقات صحیفه.
8. کنتم خیر امة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله ... (آل عمران/110).
9. جالب این که این دعا به هر بامداد و شامگاه اختصاص دارد، نه به یک زمان خاص.
10. لا تظلمون و لا تظلمون ( بقره/ 27) : نه ستم می کنید و نه ستم می بینید.
11. و لا ترکنوا الی الذین ظلموا فتمسکم النار...( هود/ 113): نسبت به ستمگران در دل هم میلی نداشته باشید که در نتیجه آن آتش شما را فرا خواهد گرفت....

منابع

1- الاهی قمشه ای، م، (1387 ق)، ترجمه صحیفه سجادیه، تهران: انتشارات اسلامی.
2- حکیمی، محمد رضا، (1409ق)، الحیاه، ج:2، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
3- دشتی، محمد، (1379)، ترجمه نهج البلاغه، قم: انتشارات نسیم حیات.
4- دیلمی ، ا و آذربایجانی، م، (1380)، اخلاق اسلامی ، قم: نشر معارف.
5- شیروانی، علی، (1376)، سرشت انسان، قم: انتشارات معارف.
6- عاملی، حسن، (1370)، وسائل الشیعه، ج:12و11، بیروت: تراث العربی.
7- فیض الاسلام، علی نقی، (1375)، ترجمه صحیفه کامله سجادیه، تهران: بی جا.
8- کاشف الغطاء، م . ح، (1374)، این است آیین ما، ترجمه مکارم شیرازی، ن، قم: مطبوعاتی هدف.
9- مسعودی، علی بن الحسین، (1417 ق)، اثبات الوصیه، قم: مؤسسه انصاریان.
10- مطهری، مرتضی، (1376)، سیری در سیره ائمه اطهار، تهران: انتشارات صدرا.

فصلنامه انديشه ديني > شماره 15