نظر به اهميت والايي كه كتاب صحيفه سجاديه پيش علما و بزرگان ما داشته است تاكنون شرحها و تعليقه‌هاي متعددي از آن به عمل آمده است كه بيان كامل آنها در اين مقاله مختصر، امكان پذير نيست. لذا به تعدادي از آنها به ترتيب زماني اشاره مي‌كنيم:
با تأسف فراوان به علت نبود منابع و فقدان آنها، اطلاعات ما از قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم بسيار ناقص و نارسا است، لذا از قرن ششم آغاز مي‌نمائيم:
«قابل ذكر است كه گرچه بسياري از اين شروح، در دسترس عموم نيست ولي در اين نوشتار جهت تبيين گوشه‌اي از اهميت و عظمت صحيفه سجاديه، به بخش مهمي از شروح و ترجمه‌ها اشاره مي‌شود».
قرن ششم، هفتم، هشتم و نهم:
1. شرح صحيفه حلّي: به صورت تعليقه تأليف شيخ ابوجعفر محمدبن منصور عجلي حلي (متوفي 598 هجري قمري).
2. التبصره في شرح الصحيفه: تأليف موفق الدين ابوالعباس احمدبن يوسف بن حسن شيباني موصلي (متوفي 680هـ) مخلوط در كتابخانه استاد سيد محمد مشكوة در دو جزء.[1]
3. شرح صحيفه كفعمي: شيخ نقي الدين ابراهيم بن علي بن الحسن (متوفي 905) موسوم به الفوائد الطريفه و اين كتاب جز آن دعاهايي است كه در دو كتاب المصباح و البلد الامين آورده شده است.
4. شرح صحيفه كركي: شيخ محقق نورالدين ابي الحسن علي بن عبدالعالي كركي (متوفي 905 هجري قمري).
5. شرح صحيفه زواره‌اي: مولي ابوالحسن علي بن الحسن مفسّر زواره‌اي استاد ملا فتح الله كاشاني كه در سال 947 از تأليف آن فارغ شده است.
6. شرح صحيفه عاملي: به صورت تعليقه تأليف شيخ عزالدين حسين بن عبدالحمد حارثي والد شيخ بهائي (متوفي 984 هـ).
7. شرح صحيفه اصفهاني: مولي تاج الدين حسن بن محمد اصفهاني والد فاضل هندي، اين شرح در كتابخانه ميرزا ابوالهدي كلباسي يافت مي‌شود.
8. شرح صحيفه بلاغي: نجفي شيخ عباس بن محمدعلي كه وفات والدش در سال 1000 رخ داده است.
9. شرح صحيفه كركي: به صورت تعليقه تأليف سيد حسين بن حسن كركي معروف به مجتهد نوة دختري آية الله محقق كركي (متوفي 1001 هجري قمري).
قرن دهم و يازدهم
10. شرح صحيفه رازي: ملامحمد سليم رازي كه در سال 1006 تأليف نموده است صاحب الذريعه آن را در كتابخانه مرحوم كبّه ديده است.
11. شرح صحيف طريحي: شيخ فخرالدين بن محمد علي طريحي نجفي (متوفي 1085 هـ) موسوم به (النّكت اللطيفه).
12. شرح صحيفه مشهدي، ميرزا محمدبن محمدرضا مشهدي مؤلف «كنزالدقايق في تفسير القرآن» در چهار مجلد، تأليف (1091 هـ).
13. شرح صحيفه بلاغي نجفي: شيخ حسن بن شيخ عباس بن محمد علي بلاغي نجفي صاحب تنقيح المقال في علم الرجال، تأليف (1105 هجري قمري) [2].
14. شرح صحيفه ملامحمد تقي مجلسي اصفهاني (متوفي 1070 هـ) كه به صورت حواشي و تعليقات بر صحيفه مي‌باشد.
15. شرح حدائق الصالحين: در شرح صحيفه سجاديّه تأليف شيخ بهائي عالم متغنّن (متوفي 1031هـ) صاحب الاربعين و دهها كتاب نفيس.
16. شرح صحيفه ميرداماد تأليف فيلسوف نامي محمدباقر حسيني معروف به ميرداماد استرآبادي اصفهاني (متوفاي 1040هـ) اين شرح بنا به استظهار مرحوم حاج آقابزرگ مشتمل بر تحقيقات مهمّه مي‌باشد و همراه شرح جزائري به چاپ رسيده است.
17. شرح صحيفه خوانساري محقق آقا حسين خوانساري (متوفي 1099هـ)
18. شرح صحيفه جزائري تأليف سيد نعمت الله جزائري (متوفي 1112 هجري قمري) موسوم به نورالانوار كه در سال 1316 به چاپ رسيده است.
19. شرح صحيفه روغني ملامحمد صالح بن محمد باقر روغني قزويني كه به صورت فارسي در سال 1073 تأليف نموده است (اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي قسمت شماره 4834 موجود است).[3]
20. شرح صحيفه كاشاني ملاحبيب الله بن علي مدد كاشاني كه پيش نوادگان او يافت مي‌شود.
21. شرح صحيفه كاشاني محقق محدث بن شاه مرتضي كاشاني معروف به ملامحسن فيض (متوفي 1091هـ)
22. شرح صحيفه ميرزا رفيعا: سيد امير رفيع الدين معروف به ميرزا رفيعا (متوفي 1099هـ) از معاصرين شاه صفوي.
23. شرح صحيفه ابوجعفر تأليف شيخ ابوجعفر محمدبن جمال الدين (متوفي 1030هـ) صاحب الاستبصار.
24. شرح صحيفه رشتي موسي عبدالغفار رشتي از علماي معاصر شاه عباس صفوي كه گاهي از آن حاشيه صحيفه نيز تعبير مي‌شود.
25. شرح صحيفه يمن ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زيدي يمني صاحب المنتزع المختار در فقه زيديّه.
26. شرح صحيفه شهرستاني، سيد امير شرف الدين علي بن حجة الله شهرستاني حسين طباطبايي استاد علامه مجلسي.
27. شرح صحيفه الشهيد الثاني: شيخ علي بن شيخ زين العابدين بن شيخ محمدبن شيخ حسن ابن الشهيد الثاني معروف به شيخ علي.
28. تعليقات: شيخ بهائي بر صحيفه و آن غير از حدائق الصالحين مي‌باشد كه ذكر شد.
29. شرح صحيفه لاهيجي قطب الدين محمدبن شيخ علي شريف لاهيجي ديلمي صاحب «محبوب القلوب» اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شمارة 4829 مضبوط است.[4]
30. شرح رشتي موسي عبدالغفار رشتي از علماي عصر شاه عباس صفوي.
31. شرح مولانا تاج الدين مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندي كه نسخه‌اي از آن در كتابخانه مرحوم ميرزا ابوالهدي كرباسي در اصفهان بوده است.
32. و 33 شرح و ترجمه استرآبادي: شارح و مترجم آن ملامحمد استرآبادي است كه خود خطاط و خوشنويس هم بوده ترجمه‌اي بر صحيفه نگاشته است.
34. شرح صحيفه رازي ملامحمد سليم رازي از علماي قرن 11 كه هم اكنون در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شماره 2306 موجود است.[5]
35. شرح سيد سرور حسين هندي.
36. شرح آقا جمال خوانساري. [6]
37. شرح صحيفه صوفي از محمدتقي بن مظفر صوفي قزويني از عالمان قرن يازدهم هجري اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شماره 9934 نگهداري مي‌شود.[7]
38. شرح صحيفه نائيني اصفهاني: محمدبن محمدباقر حسيني اصفهاني يا مختاري سبزواري از علماي قرن يازدهم، او تعليقات بر شرح صحيفه سيد علي خان مدني نگاشته است.
قرن دوازدهم
39. شرح صحيفه مجلسي تأليف علامه مجلسي (متوفي 1111 هجري) موسوم به «الفرائد الطريقه في شرح الصحيفه» اين شرح كوتاه كه به شرح برخي از موارد مهم صحيفه پرداخته است نزديك 5000 سطر مي‌باشد نسخه‌اي از آن پيش مرحوم شيخ علي اكبر نهاوندي در خراسان بوده است.[8]
40. شرح رياض السالكين سيد عليخان مدني (متوفي 1120) صاحب كتاب الدرجات الرفيعه في طبقات الشيعه موسوم به رياض السالكين في شرح صحيفه سيد الساجدين اين شرح بهترين و مشهورترين شرحي است كه پيرامون صحيفه انجام گرفته است و مشتمل بر 54 روضه مي‌باشد.
41. شرح رياض الصالحين تأليف سيد علي خان مدني (متوفي 1120) مي‌باشد آن چنان كه شرح ديگري تحت عنوان رياض السالكين دارد در مدت 12 سال آن را ترتيب داده است اين شرح يكي از شرحهاي مفصل و پربار صحيفه مي‌باشد.
42. شرح صحيفه سجاديه فتوني. مولي شريف ابوالحسن بن محمدبن طاهربن عبدالحميد بناطي عاملي اصفهاني (متوفي حدود 1140) نوة امير محمد صالح خاتون آبادي، داماد علامه مجلسي، او تفسيري به نام «مرآة الانوار» نيز دارد.
43. شرح صحيفه گيلاني: مولي حسين بن حسن گيلاني اصفهاني (متوفي 1129) مدفون در مقبره آقاحسين خوانساري در تخت فولاد.
44. شرح صحيفه تأليف ميرزا ابراهيم بن ميرمحمد معصوم بن ميرفصيح بن ميراطبّاء تبريزي قزويني (متوفي 1149) كه فرزندش در خاتمه المعارج از آن ياد كرده است.
45. شرح صحيفه سجاديه صغاني سيدمحمدبن زيد حسني صغاني از علماي زيديّه قرن دوازدهم هجري (متوفي 1149)[9]
46. شرح صحيفه مشهدي قمي از علماي قرن 12 كه در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شماره 4259 نگهداري مي‌شود.[10]
47. شرح صحيفه مازندراني: تأليف مولي فاضل آقاهادي مازندراني داماد ملامحمدتقي مجلسي (متوفي 1134) و مقتول در فتنه افغاني‌ها.
48. شرح صحيفه حويزي تأليف شيخ يعقوب بن ابراهيم بختياري حويزي (متوفي 1150) كه مرحوم صدر صاحب تأسيس شيعه آن را مشاهده نموده است.
49. شرح سيدعبدالله نوة سيد نعمت الله جزائري (متوفي 1173).
50. شرح صحيفه افندي: ميرزا عبدالله افندي تبريزي اصفهاني موسوم به (الدّرر المنظومه الماثوره)[11] صاحب رياض العلماء و شاگرد علامه مجلسي از علماي قرن دوازدهم.
51. شرح صحيفه فارسي بحراني تأليف شيخ محمدعلي بن حاج سليمان بحراني كه معاصر او در انوار البدرين گفته است.
52. شرح صحيفه مرعشي سيد علاء الدوله مرعشي كه نسخه‌اي از آن در كتابخانه امام جمعه كرمانشاه بوده است و آقاي عبدالعزيز جواهر كلام در فهرست كتابخانه ملي نقل نموده‌اند اين نسخه در 200 صفحه به قلم محمدبن محمد مدعويه شاه محمد شيرازي نوشته شده است.
53. شرح لواقح و لوايح كه آقاي جواهر كلام نام برده است.[12]
54. شرح ملحقات جزائري، كه در آخر شرح اول به آن اشاره كرده است.
55. شرح جمال الدين طوسي، صاحب كتاب دقايق التنزيل كه نسخه‌اي از آن در كتابخانه آية الله مرعشي در قم موجود است.
56. شرح صحيفه مفصل، از مؤلف نامعلوم از علماي قرن 12 معاصر مجلسي، فيضي ميرداماد كه در ضمن شرح در كتابخانة آية الله مرعشي تحت شمارة 3479 از آن بزرگواران مطالبي نقل كرده است.[13]
57. شرح صحيفه نصيرالدين مرعشي: سيد قوام الدين بن سيد نصير الدين مرعشي از علماي قرن دوازدهم اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شمارة 211 نگهداري مي‌شود.[14]
قرن سيزدهم و چهاردهم
58. شرح صحيفه حسيني: تأليف سيد اجل ميرزا محمدباقر حسين فارسي شيرازي معروف به (ملاباشي) صاحب بحر الجواهر الخاقاني كه جهت فتحعلي شاه قاجار تأليف نموده است آن چنان كه صاحب الذريعه استظهار نموده است.[15]
59. شرح صحيفه هرندي كوهپايه‌اي مولي بديع هرندي موسوم به رياض العابدين.
60. شرح صحيفه سيدجمال الدين كوكباني يمني نزيل هند (متوفي در بغداد 1339 هجري ق) آن چنان كه آية الله مرعشي بيان نموده‌اند.
61. شرح صحيفه ميرزاحسن بن موص عبدالرزاق لاهيجي صاحب «شمع يقين و آينه حكمت» در 3 مجلد.
62. شرح صحيفه عاملي علي بن شيخ ابي جعفر محمدبن جمال الدين صاحب الدّر منثور (1104 هجري قمري).
63. شرح صحيفه سبزواري ميرزا ابراهيم بن محمدعلي سبزواري ملقب به وثوق الحكما (متوفي 1358هـ.ق) صاحب كتاب گلشن راز و شرح دعاي عدليه اين شرح به صورت شرح فارسي عرفاني مي‌باشد كه لغات غريب آن را توضيح داده است اين شرح در سال 1342 هجري شمسي در 340 صفحه به چاپ رسيده است.
64. شرح صحيفه تبريزي موسي جمال السالكين عبدالباقي خطاط تبريزي معاصر ميرزا ابراهيم همداني عارف (متوفي 1026هـ.ق).
65. شرح صحيفه شامي حسيني سيدمحسن بن احمد شامي حسيني يمني زيدي (متوفي 1251هـ.ق) ابن زياده در نشر البرف ياد كرده است.
66. شرح صحيفه نجفي شيخ ميرزا محمدعلي بن نصير چهاردهي رشتي نجفي (متوفي 1334) مجلد بزرگي است كه به صورت حاشيه بر صحيفه مي‌باشد.
67. شرح صحيفه قزويني، ملاخليل بن غازي قزويني كه نسخه‌اي از آن در كتابخانه شيخ الشريعه اصفهاني در نجف رؤيت شده است.
68. شرح صحيفه اعرجي سيدمحمدرضا اعرجي موسوم به (الازهار اللطيفه) كه تلخيصي از رياض السالكين مدني شيرازي است.
69. شرح صحيفه طالقاني، علي طالقاني كه ملامحمد صالح روغني در آغاز شرح صحيفه از آن ياد كرده است.
70. شرح صحيفه لكنهويي مفتي ميرعباس لكنهويي كه در كتابخانه سيد ناصرالدين حسيني كنتوري در لكنهوء يافت مي‌شود.
71. شرح صحيفه شيرازي: محمد طاهربن حسين شيرازي، بنا به تصريح آية الله مرعشي، اين شرح نيز سيدعلي همداني در نجف رؤيت شده.
72. شرح صحيفه اصفهاني: مولي فتح الله خطاط صوفي تنظيم شده براساس مسلك صوفيه در كتاب رياض السالكين از ملاگنجعلي اصفهاني نقل نموده است.
73. شرح ميرزا قاضي كه محدود به شرح چهار دعا است و در التحفه الرضويّه از آن نقل كرده است.
74. شرح صحيفه صنعاني سيدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعاني زيدي از علماي قرن سيزدهم هجري.
75. شرح صحيفه شيرازي سيدافضل الدين محمد شيرازي مؤلف المواهب الالهيه در شرح نهج البلاغه.
76. شرح لغات صحيفه قرشي تأليف سيدعلي اكبر قرشي از موسي صاحب احسن الحديث و قاموس قرآن چاپ 1383 قمري.
77. شرح سيد جمال الدين كوكباني يماني مقيم هند (متوفي 1339).
78. شرح خطيب اصفهاني: ترجمه ملاعبدالجواد اصفهاني كه به دستور ركن الملك حاكم اصفهان در عصر قاجاريّه ترجمه شده است او در اوايل قرن چهاردهم از دنيا رفته است.
79. شرح صحيفه تنكابني سليمان بن محمد گيلاني (متوفي 1302هـ.ق) اين شرح بسيار مختصري است از صحيفه با عناوين اشراق و در آغاز مختصري در آداب و اهميت دعا بحث نموده اين شرح در كتابخانه آية الله مرعشي تحت شماره 1361 نگهداري مي‌شود.[16]
80. ترجمه و شرح پربار فارسي، علامه حاج ميرزا ابوالحسن شعراني اين شرح و ترجمه در سال 1378 هـ.ق توسط انتشارات اسلاميه در تهران چاپ و منتشر شده است.
81. شرح صحيفه طباطبايي تأليف سيد صدر الدين بن نصير الدين بن ميرمحمد صالح طباطبائي.
82. شرح موسي محمد مدعو به شاه محمد اصطهباناتي شيرازي استاد شيخ علي حزني موسوم به رياض العارفين.
83. شرح عربي صحيفه حسيني سرابي، مؤلف آن حجة الاسلام و المسلمين حاج سيد ابوالفضل حسيني سرابي (ره) از علماي قرن چهاردهم هجري اين شرح در چهار مجلد وزيري تأليف و تنظيم شده است.
اينها اندكي از بسيار و قطره‌اي از درياي بي‌كران از شرحها و تعليقاتي بود كه مرحوم حاج آقابزرگ در الذريعه متعرض آنها گرديده بود (جز چند مورد اخير) ولي آن چنان كه گذشت شرح و تعليقه‌ها خيلي بيشتر از اين مقوله‌ها است كه به قلم آيد.
در پايان لازم است كتاب ارزنده «المعجم المفهرس لالفاظ الصحيفه الكامله الامام علي بن الحسين زين العابدين ـ عليه السلام ـ» كه سيد علي اكبر قرشي پديد آورده است و نيز معجمي كه مرحوم استاد دكتر سيد جواد مصطفوي تهيه كرده ولي هنوز به چاپ نرسيده است را ذكر نماييم.
پی نوشت ها:
[1] . نقل از شرح عقيقي بخشايشي، چاپ نويد اسلام، ص 29.
[2] . ريحانة الادب، تأليف مرحوم محمدعلي مدرسي تبريزي، ج 1، ص 276.
[3] . فهرست كتابخانه، ج 13، ص 21.
[4] . فهرست كتابخانه، ج 13، ص 28.
[5] . فهرست كتابخانه، ج 9، ص 270.
[6] . شرح صحيفه عقيقي بخشايشي، اين دو شرح را آورده است، ص 32، چ نويد اسلام.
[7] . ريحانة الادب، ج 1، ص 290.
[8] . اين كتاب نخست شماره 325 در كتابخانه آية الله مرعشي موجود است. فهرست كتابخانه، ج 14، ص 142.
[9] . مؤلفات الزيديّه تأليف سيد احمد حسيني اشكوري، ج 2، ص 162.
[10] . فهرست كتابخانه، ج 11، ص 261.
[11] . فهرست كتابخانه آيت الله مرعشي، ج 5، ص 332.
[12] . شرح صحيفه عقيقي بخشايشي، چاپ نويد اسلام، ص 35.
[13] . فهرست كتابخانه، ج 9، ص 275.
[14] . فهرست كتابخانه، ج 1، ص 241.
[15] . الذريعه الي تصانيف الشيعه، ج 13، ص 347.
[16] . فهرست كتابخانه، ج 4، ص 135.
