ابتکارات تبليغي امام سجاد
حضرت امام سجاد (ع) در شرائطي سرشار از خفقان و تحت فشار شديد مأمورين حکومت، امامت و رهبري جامعه را بر عهده داشت. لذا ايشان تا مدت ها به صورت تقيه به انجام امور مي پرداخت و امر مرجعيت ظاهري دين، طبق وصيت امام حسين (ع)، بر عهده حضرت زينب (س) بود. [1] .
ايشان در انجام ولايت الهي و بيان معارف اسلامي از راه ها و ابزار خاص و ابتکاري و گاهي بي سابقه و بي نظير استفاده نموده اند که هر کدام جاي بحث و بررسي گسترده دارد.
بعنوان مثال: امام سجاد (ع) هر ساله تعدادي از بردگان را خريداري مي کرد و طي يک سال، معارف اسلامي و الهي را به آنها آموزش مي داد و سپس آنها را آزاد مي کرد. [2] اين نوع آموزش علاوه بر تربيت يک انسان، به دليل ايجاد رابطه اي که بين ان فرد و امام (ع) ايجاد شده بود، تربيت خاندان فرد آزاد شده را نيز به همراه داشت و در نتيجه طي چند سال افرادي معتقد و باايمان را، بدون ايجاد حساسيت براي حکومت، وارد جامعه مي کرد. به اين ترتيب ان حضرت در شرايطي که همه راه هاي تبليغي را مسدود کرده بودند، از روشي که دشمن به ان فکر نمي کرد و از ان جلوگيري نمي کرد بهترين استفاده را نمود.
روش ديگري که ايشان براي مقابله با حکومت در پيش گرفت، استفاده از ابزار گريه و اشک بود. به اين وسيله، پيام نهضت عاشورا را به جهان رساند و اهداف نهضت عاشورا را براي مردم روشن نمود و ان را تداوم بخشيد. همچنين با تبليغ زيارت قبر امام حسين (ع) و ترويج فرهنگ سجده بر خاک کربلا، ياد حضرت اباعبدالله (ع) و ياران شهيد ايشان را زنده نگه داشت. [3] .
اما مهمتر از همه آنها، عبادت و بندگي خالصانه و تضرع و سجده هاي طولاني ان حضرت است که تبليغ عملي عرفان، توحيد و توجه به ذات احديت در مقابل قدرت هاي شيطاني حاکم بود. اين شگرد امام سجاد (ع) به قدري کارآمد بود که شيعه و سني ايشان را با القاب «سيد العابدين»، «زين العابدين»، «سيد الساجدين» و «سجاد» مي شناسند. [4] در سايه ي اين عبادات، گنجينه عظيمي از تعاليم اسلامي در آداب عبادات، وضوء، نمازهاي يوميه، نوافل و خصوصا نافله شب، روزه و اعمال ماه مبارک رمضان، اعمال حج و عرفه، اعياد اسلامي، صدقات و انفاقات از ان حضرت در اختيار ما قرار دارد.
صحيفه اعجاز کلامي امام سجاد
از آنجائي که دعاء روح و مخ عبادت [5] و افضل آنها بعد از قرائت قرآن بوده [6] و در نزد خدا مقامي است که فقط با دعا بدست مي آيد [7] ، لذا در ميان عبادات دعاء در نزد امام سجاد (ع) جايگاه ويژه اي دارد.
علاوه بر اين؛ ايشان در مجموعه دعاهاي خود معارف الهي را با استدلال کامل، به صورتي دلنشين مطرح کرده اند و از حالت استدلال هاي خشک فلسفي و علمي خارج نموده اند. و ما مفتخريم که مجموعه دعاهاي ايشان به صورت يک معجزه کلامي و علمي در قالب صحيفه سجاديه در اختيار ما قرار گرفته است. [8] .
در فصاحت صحيفه سجاديه «ابن شهرآشوب» نقل مي کند که در بصره نزد دانشمند سخنوري از فصاحت صحيفه سجاديه سخن به ميان آمد. او گفت از من بخواهيد تا مانند ان را براي شما املاء کنم. قلم به دست گرفت و سر به زير افکند ولي ديگر سر بلند نکرد تا آنکه از دنيا رفت. [9] .
اگر چه به قول سيد عليخان، صاحب شرح مفصل صحيفه، او از دنيا رفت چون از حد خود تجاوز کرد و مبتلا به خشم و غضب الهي شد [10] ، لکن عجز مقابله با ان درياي مواج علوم و معارف نيز انسان را از خود بيخود مي کند.
به گفته خواجه نصيرالدين طوسي:
«براي خواص معجزه قولي و براي عوام معجزه فعلي طاعت آورتر و تسليم بخش تر مي باشد.» [11] .
به قول علامه حسن زاده آملي معجزه کلامي و قولي برقرار و دائمي است. [12] همانگونه که جد بزرگوارش اميرالمؤمنين (ع) در کنار معجزات فعلي و جسماني، معجزه جاودان کلامي و قولي همانند نهج البلاغه را به جهان علم و دانش ارزاني داشتند.
به قول بزرگان اگر امثال اين کلمات از ان حضرت به ما نرسيده بود، انسان نمي دانست چگونه با خدا تکلم نمايد. [13] لذا ابن شهرآشوب احتمال داده است که صحيفه از آسمان به رسول خدا (ص) نازل شده و چون به دست امام سجاد (ع) ظهور پيدا کرد، به ايشان منسوب شده است. [14] .
فاضل اختري معتقد است ادعيه امام سجاد (ع) بر ساير ادعيه معصومين (ع) امتياز دارد. زيرا در ان فنون تضرع و اظهار تذلل و مسکنت در درگاه الهي به نحوي است که در غير ان وجود ندارد. و ان را مزيت و خصوصيتي از خداوند براي امام سجاد(ع) مي داند همان گونه که شجاعت در اميرالمؤمنين و امام حسين (ع) از ويژگي هاي الهي ان حضرات مي باشد. [15] .
گرچه مرحوم سيد محسن عاملي بعد از نقل کلام ايشان در ان اشکال وارد کرده است [16] ، لکن مي شود گفت هر يک از ائمه (ع) به طريق خاصي مي توانستند امر امامت و ولايت را به عرصه ظهور برسانند و شرائط براي ظهور و بروز يکي از اوصاف وجودي آنان فراهم مي شد که براي امام سجاد (ع) اين ويژگي در ان شرائط خاص حاصل شده است.
اين کلمات و دعاهاي نوراني، علماء و دانشمندان و ادباء و فصحاء از مذاهب ديگر را نيز به شگفتي آورده است که در اين ميان سخن طنطاوي از همه معروف تر است که مي گويد:
«بدبختي براي جهان اهل سنت است که تاکنون از چنين گنجينه اي آگاه نبوده اند.»
صحائف سبعه
صحيفه کامله فقط بخشي از ادعيه حضرت سجاد (ع) را دربردارد و ادعيه بسياري وجود دارند که از ايشان نقل شده اند ولي در صحيفه سجاديه وارد نشده اند. لذا عده اي از علماء و دانشمندان را بر ان داشت که به تهيه مستدرکات صحيفه کامله اقدام نمايند و اين امر موجب شد چندين صحيفه مستقل تدوين و در اختيار جامعه قرار گيرد.
متأسفانه اين کتب کمتر مورد توجه قرار گرفته اند، و شايد خيلي از اهل تحقيق هم از همه ي آنها مطلع نباشند. در ادامه مختصرا به معرفي اين کتب مي پردازيم.
صحيفه سجاديه کامله
همان صحيفه مشهوره است که در نسخ موجوده داراي پنجاه و چهار دعاء مي باشد. لکن در «اعيان الشيعة» تعداد ان شصت و يک عدد ذکر شده است [17] که در بعضي از نسخه ها هفت دعاء بعنوان ملحقات آورده شده [18] که احتمالا مرحوم «سيد محسن امين عاملي» آنها را جزو صحيفه مي دانستند.
البته راوي صحيفه (متوکل بن هارون) در مقدمه صحيفه مي گويد که اين دعاها هفتاد و پنج باب بوده و يازده باب ان از من ساقط شده و شصت و چهار باب را حفظ کرده ام. [19] معلوم مي شود از اين که حفظ کرده بود نيز ده دعاء از دست رفته و اکنون پنجاه و چهار دعاء باقيمانده است.
وجه تسميه صحيفه کامله
- آنکه از صحيفه ديگر که نزد زيدي ها مي باشد و نصف اين صحيفه است، بيشتر و کامل تر است.
- مجموعه ي کاملي از حاجات بندگان به درگاه الهي در ان وجود دارد.
- هر کس ان را بخواند به کمال مطلوب خود مي رسد. زيرا در انشاء آن، نهايت کمال قدرت علمي و ادبي به کار رفته است.
امتياز خاص صحيفه کامله
يکي از امتيازات خاص اين صحيفه شريفه، داشتن سند تا پنجاه و شش هزار و صد سند مي باشد که مرحوم علامه محمد تقي مجلسي بيان کرده است. [20] بالاتر آنکه مورد توجه امامان بعد از امام سجاد (ع) نيز بوده است. به طوري که امام هادي (ع) ان را از پدرانش نقل فرمودند [21] و مهمتر آنکه حضرت ان را بر فرزندش امام باقر (ع) املاء کردند و امام صادق (ع) نيز در آنجا حضور داشتند [22] که اين امور در غير قرآن مجيد بي نظير است.
و نيز علامه محمد تقي مجلسي مي گويد در حالت مکاشفه، حضرت بقية الله الاعظم (عج) اين کتاب را به او معرفي مي کند و از ان زمان ايشان اقدام به نشر ان در سطح وسيع در آفاق و بخصوص در اصفهان مي نمايد. [23] .
صحيفه ثانيه
پس از حدود هزار سال از نشر صحيفه کامله، مرحوم شيخ حر عاملي صاحب کتاب بي نظير وسائل الشيعة تصميم مي گيرد دعاهاي ديگر امام سجاد (ع) را جمع آوري و در صحيفه مستقله اي تنظيم و ارائه دهد.
وي در سال 1053 ق. اين مجموعه را تحت عنوان «صحيفه ثانيه» به پايان مي رساند. در اين صحيفه تعداد هفتاد و شش دعاء آورده شده است که بيست و يک دعاء بر صحيفه کامله افزوده است.
گويا قصد ايشان ان بود که ادعيه ساقط شده در صحيفه کامله را ارائه دهد. زيرا همانگونه که در مقدمه صحيفه کامله آمده است، دعاهاي حضرت هفتاد و پنج باب بوده و راوي مي گويد يازده عدد از دعاها را از دست داده و شصت و چهار دعا را حفظ و نگهداري کرده است. [24] لکن در نسخ مشهوره پنجاه و چهار دعاء وجود دارد. معلوم مي شود که در نسخ متداوله تعداد بيست و يک دعاء از دست رفته است و شيخ حر عاملي به احتمال آنکه همان دعاهاي ساقط شده باشد، همين عدد را افزوده است.
به قول افندي (رض)، اين صحيفه شريفه به صورت يک صحيفه عليحده همچون صحيفه کامله در بين مردم خصوصا در خراسان و اطراف ان شايع شد. [25] .
صحيفه ثانيه ديگر
به گفته صاحب «رياض العلماء» مرحوم افندي، شخص ديگري بر شيخ حر عاملي در اين امر سبقت گرفت و صحيفه ثانيه اي نوشت. [26] .
شيخ آقا بزرگ نيز مي گويد: «بعضي از افاضل معاصر به من اطلاع دادند که صحيفه ثانيه جمع شده آقاي شيخ محمد بن علي الحرفوشي، معاصر شيخ حر عاملي است و چهار سال قبل از ايشان وفات يافته است.» سپس مي گويد: «پس صحيفه شيخ حر عاملي، سومين صحيفه مي باشد.» [27] .
صحيفه ثالثه
بعد از حدود هفتاد سال از اقدام شيخ حر عاملي، عالم بزرگ ديگري به نام «فاضل افندي» صاحب کتاب «رياض العلماء» با تحقيق وسيع متوجه مي شود که اين راه ناتمام است و ادعاي شيخ حر عاملي که فرموده بود همه ادعيه باقيمانده را جمع آوري کرده است، غير قابل قبول است. [28] و براي تکميل اين امر، صحيفه ديگري بنام «الدر المنظومة المأثورة في جمع لئالي ادعيه السجاديه المشهوره» که همان صحيفه ثالثه باشد را نوشته است.
ايشان معتقد است که هرگز نمي شود مدعي شد که همه دعاها گردآوري شده است، زيرا اکثر کتب دعاء و اعمال، به خصوص از روايات قدماء أصحاب تلف شد و از بين رفته است و لکن مي گويد نهايت تلاش و کوشش را بکار بردم تا آنچه موجود است را بدست آورم. [29] .
امتياز اين صحيفه
از امتيازات اين صحيفه ان است که هر دعائي را ذکر مي کند، سند و مکان دريافت ان را نيز بيان مي کند. برخلاف صحيفه ثانيه مذکوره که همه دعاهاي افزوده ان مرسل است.
همچنين ايشان ابتداء تمام دعاهاي «صحيفه ثانيه» را با سند مي آورد سپس سي و شش دعائي را که با تحقيق خود به دست آورده است را با سند بيان مي کند.
صحيفه رابعه
اين صحيفه از ميرزا حسين نوري صاحب مستدرک الوسائل است که در ان هفتاد و هفت دعاء آمده است که غير از دعاهاي موجود در صحائف گذشته مي باشد. ايشان نيز همه دعاها را با سند ذکر مي کند به جز تعدادي که از کتب معتبره آورده است. [30] ايشان گردآوري اين صحيفه را در سال 1299 ق. به پايان رسانده است.
صحيفه خامسه
پنجمين صحيفه متعلق به «سيد محسن امين عاملي» صاحب کتاب «اعيان الشيعة» مي باشد که در ان صد و هشتاد و دو دعاء موجود است و حاوي صحيفه ثالثه و رابعه و دعاهاي افزوده مي باشد که ان را در تاريخ 323 ق. گرد آوري نموده است.
صحيفه سادسه
اين صحيفه از «شيخ محمد صالح مازندراني حائري» است و به صورت مخلوطي از دعاهاي صحيفه مذکور مي باشد.البته هنوز اثر چاپي ان ديده نشده است.
صحيفه سابعه
اين صحيفه اثر «بيرجندي» است که شيخ آقا بزرگ فرمودند: «لم نعثر علي شي ء من ذلک» [31] .
صحائف ديگر
جناب عمادزاده سه صحيفه ديگر غير از هفت صحيفه مذکور معرفي کرده است که نگارنده در اين تحقيق و بررسي از آنها اثري و اسمي نديده است. ممکن است کاري تحقيقي از قبيل شرح و حاشيه و توضيح براي صحيفه باشند و ايشان آنها را بنام صحيفه در جمع ساير صحائف ذکر نموده باشد. ان سه صحيفه عبارت است از:
- صحيفه اي از صاحب کتاب مستدرک نهج البلاغه شيخ هادي ابن شيخ عباس آل کاشف الغطاء نجفي.
- صحيفه اي از علامه حاجي ميرزا سيد علي حسيني مرعشي.
- صحيفه اي از شيخ محمد بن مظفر مشهور به تقي زياد آبادي قزويني از شاگردان شيخ بهائي با نقل از آقاي مرعشي که نسخه اي از ان نزد ايشان موجود بوده است. [32] .
البته ايشان براي دو صحيفه اول هيچ گونه آدرس و مشخصات چاپي يا خطي ذکر نکرده است و صحيفه سادسه از صحائف سبعه را نيز با وجود آنکه در منابع ديگر همچون الذريعه از ان ياد شده است را ذکر نمي کند.
صحيفه جامعه
جاي بسي شکر و سپاس است که از تمام اين صحائف و ادعيه مذکوره، هر آنچه که در دست بوده است توسط مؤسسه ارزشمند امام المهدي (ع) به سرپرستي محقق ارجمند جناب آقاي ابطحي و با همت بلند ايشان در يک مجموعه بنام «الصحيفه السجاديه جامعه» بصورت نفيس چاپ شده است که داراي فهرست هاي مختلف است که استفاده از ادعيه را آسانتر و بهره ان را بيشتر نموده است وداراي دويست و هفتاد دعاء از مجموع اين صحائف مي باشد.
و همين مجموعه نفيس، اولين وسيله آشنائي نگارنده با اين گنجينه هاي الهي از صحائف سبعه شده است.
صحائف ساير ائمه
همچنين مؤسسه مذکور صحائف متعدد ديگري از انبياء و ائمه معصومين عليهم السلام عرضه داشته است. علاوه بر اين آستان قدس رضوي «موسوعه ادعيه مأثوره» را در اختيار جامعه اسلامي گذاشته است.
صحائف چاپ شده
صحيفه هاي ثانيه و ثالثه و رابعه و خامسه هر يک جداگانه به چاپ رسيده اند و در بعضي از کتابخانه هاي بزرگ منجمله کتابخانه بزرگ اميرالمؤمنين (ع) در شهر اصفهان موجود مي باشند.
سند و اعتبار اين ادعيه
مرحوم سيد محسن امين عاملي مي فرمايد:
«اکثر اين دعاها از کتب معتبره و معتمده مي باشند و همچنين شواهدي قوي از قبيل بلاغت الفاظ و علو مضامين بر صحت انتساب ان به امام زين العابدين (ع) وجود دارد.»
لکن ايشان در ادامه مي گويد:
«بعضي از اين ادعيه به اين درجه نيستند و در نفس نسبت به ان چيزي هست همانگونه که بر فرد ناقد و بصير روشن است ولي چون يقين بر عدم صحت نداشتم، عذري بر ترک ان نبود، پس ثبت کردم و مسئوليت آنرا بر عهده ناقلش گذاردم.»
گر چه مسائل سهل است (مسئوليت آور نيست) زيرا حکم شرعي بر اين امر مترتب نيست و مي توان به اميد رجاء و ثواب ان را قرائت کرد و سپس يادآوري مي کند که تعدادي از اشعار به ان حضرت منسوب است که قابل قبول نيست زيرا فساد قطعي بخاطر الفاظ دارد.
همانند شعري که در صحيفه رابعه از خط بعضي از علماء نقل شده است.
ألم تسمع بفضلک... [33] .
جايگاه اين ادعيه نزد اهل سنت
در شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد در بخش ادعيه مأثوره عمدتا از دعاهاي امام سجاد (ع) آورده است و از غير ايشان بسيار کم است. [34] همچنين در احقاق الحق، قاضي نور الله تستري، دعاهاي زيادي از منابع مختلف اهل سنت نقل نموده [35] که معلوم مي شود اين دعاها نزد اهل سنت نيز مشهور و مورد توجه مي باشند.
برخي از اين ادعيه، همان دعاهاي صحيفه کامله هستند
ميرزا حسين نوري (قدس سره) درباره يکي از دعاهاي صحيفه رابعه مي گويد:
«تعدادي از اين ادعيه جزء تتمه همان ادعيه صحيفه کامله يا بخشي از همان دعاها مي باشند و تعدادي نيز عين همان دعاها هستند و فقط تغييراتي در عبارات دارند، نه آنکه دعاي مستقلي باشند. لکن جهت ضبط و حفظ کلمات، آنرا به طور مستقل ذکر نموده ام.»
پيشنهاد
گر چه جناب آقاي ابطحي معتقدند که کليه دعاهاي منسوب به امام زين العابدين (ع) را در صحيفه جامعه گردآوري و ارائه نموده اند و مي فرمايند در طول مدت چهارده سال تحقيق دعاي ديگري نيافتيم که به اين مجموعه اضافه کنيم، لکن همانطور که گفته شد، صحيفه سادسه از مرحوم ملا صالح مازندراني حائري مخطوطه مي باشد و هنوز اثر چاپي ان ديده نشده است و اثري هم از صحيفه سابعه، گردآوري شده توسط بيرجندي، در دست نيست. همچنين اگر سخن جناب عمادزاده در معرفي سه صحيفه ديگر صحيح باشد، احتمال قوي دارد که هنوز همه دعاهاي امام سجاد (ع) در يک مجموعه کامل تنظيم نشده باشد. لذا احتياج به تفحص بيشتر براي دست يابي به بقيه ان ادعيه وجود دارد.
[1] دليل تحرير الوسيله / ص 182 و کمال الدين / ص 501.
[2] اقبال الاعمال / ج 1 / ص 444 و 445.
[3] اعلام الهداية / ج 6 / ص 52 و جهاد الامام السجاد (ع) / ص 220 و نقش الخواتيم للسيد جعفر مرتضي / ص 11 - کان له خريطة فيها تربة الحسين (ع) و کان لا يسجد الا علي التراب - بحارالانوار / ج 46 / ص 79.
[4] الصواعق المحرقه / ص 304 و احقاق الحق / ج 12 / ص 33، 17 و 406.
[5] سفينة البحار / ص 446.
[6] همان.
[7] همان.
[8] احقاق الحق / ج 12 / ص 6 - 46.
[9] مناقب آل ابي طالب / ج 3 / ص 271.
[10] مقدمه صحيفه سجاديه کامله از فيض الاسلام / ص 4 (به نقل از رياض السالکين).
[11] علامه حسن زاده آملي؛ انسان کامل از ديدگاه نهج البلاغه / ص 9 (به نقل از بشارة المصطفي) / ص 235).
[12] همان.
[13] شيخ حر عاملي؛ مقدمه صحيفه ثانيه / ص 3.
[14] علامه مجلسي؛ بحارالانوار / ج 107 / ص 61 (به نقل از نوشته اي از محمدتقي مجلسي).
[15] سيد محسن امين عاملي؛ مقدمه صحيفه خامسه / ص 13.
[16] همان.
[17] اعيان الشيعة / ج 1 / ص 638.
[18] آقاي عمادزاده در صحيفه اي که ترجمه نموده اند، هشت دعا را ملحق کرده اند که يک دعا براي ايام هفته ذکر کرده اند که هر روز هفته يک دعاء مستقل دارد. در نتيجه 15 دعا ملحق شده است.
[19] صحيفه سجاديه کامله؛ ترجمه فيض الاسلام / ص 23.
[20] بحارالانوار / ج 107 / ص 61.
[21] صحيفه سجاديه جامعه / ص 630.
[22] صحيفه سجاديه کامله؛ ترجمه فيض الاسلام / ص 15.
[23] بحارالانوار / ج 107 / ص 60، 50، 45، 43 و 63.
[24] صحيفه سجاديه کامله؛ با ترجمه فيض الاسلام / ص 23.
[25] مقدمه صحيفه ثالثه / ص 6.
[26] مقدمه صحيفه خامسه / ص 9.
[27] الذريعة / ج 15 / ص 19.
[28] مقدمه صحيفه ثالثه / ص 7.
[29] همان.
[30] صحيفه رابعه / ص 145.
[31] صحيفه سجاديه جامعه / ص 12 (به نقل از: الذريعة / ج 15. ص 18).
[32] مقدمه صحيفه سجاديه کامله؛ با ترجمه عمادزاده / ص 24.
[33] مقدمه صحيفه خامسه / ص 13.
[34] شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد / ج 6 / ص 178 - 187 و ج 11 / ص 192 و ج 15 / ص 113.
[35] احقاق الحق / ج 12 / ص 124، 84، 54، 39 و 360.
