الحمدلله رب العالمین و الصلوة و السلام علی سید الانبیاء و المرسلین حبیب الهنا وطبیب نفوسنا ابی القاسم، محمد، صلی الله علیه و علی اهل بیته الطیبین الطاهرین المعصومین المکرمین.
دعاهاي صحيفه، چراغ روشن هدايت بعد از حادثة كربلا
بعد از حادثة کربلا که وجود مبارک حضرت زین العابدین عليه السلام عهده دار هدایت مردم شدند، و در همان تنگنا، مضیقه و مشکلاتی که بنی امیه برای هدایت مردم ایجاد کرده بودند، قرار گرفتند، آن امام چراغ هدایت را با پنجاه و چهار دعا روشن کردند.
آن حضرت هر دعايی را در هر مناسبتی که انشا می فرمود و می خواند، وجود مبارک حضرت باقر عليه السلام هم با قلم پاک الهی و ملکوتی و خالصانه اش آن را می نوشت. البته، این دعاها، یک بار دیگر هم به خطّ مبارک حضرت صادق عليه السلام نوشته شد. ما در سيرة ائمۀ طاهرینعليهم السلام نداریم که آن ها خانوادۀ خود، نسل خود و مردم را به خواندن دعايي، مانند: دعاهای صحیفۀ سجادیّه سفارش کرده باشند.
با هدفی که حضرت زین العابدین عليه السلام از خواندن اين دعاها داشت که مردم از شرک ها، ضلالت و زشتی ها در بیایند و به منطقۀ نور، معرفت، اخلاق و عمل، هدایت شوند، باید گفت این پنجاه و چهار دعا باید به وسیلة اساتید متخصص تعلیم داده شود تا حقایق این دعاها متناسب ساخت ساختمان انسانیّت به کار گرفته شود.
اولین باری که در هشتاد سال قبل یکی از علمای بزرگ شیعه صحیفۀ سجادیّه را برای يك مرجع تقلید اهل تسنن در کشور مصر فرستاد و او این پنج و چهار دعا مطالعه کرد، آن مرجع تقلید در نامه اي براي آن عالم شيعي نوشت که هزار چهارصد سال است كه ما به خاطر بی خبری از این کتاب، دچار خسارت بزرگی شده ایم.
من باید به این مرجع سنی بگويم، نه تنها شما بی خبر از اين نبأ عظیم بوده و خسارت دیده اید، جامعۀ شیعه هم مانند شما در خسارت، زیان و ضرر بوده است.
نگاهي كوتاه به زندگاني امام زين العابدين عليه السلام
ایشان در پنجاه و هفت سالی که در دنیا بودند، برای یک روز به قول ما ایرانی ها آب خوش از گلویش پايین نرفت؛ یعنی در حیات حضرت یک روز آرام هم وجود نداشت. من مانند ایشان کسی را نشناختم که در معرض انواع سختی ها، بلاها و فشارها باشد. اولاًٌ سال ولادت حضرت، دو سال مانده به پایان حکومت امیرمؤمنان عليه السلام است، همان دو سالي كه برای خانوادۀ امیرمؤمنان عليه السلام سخت ترین سال هاي دورۀ عمر امیرمؤمنانعليه السلام بود. امت اسلام به فرمودۀ خود امیرمؤمنان عليه السلام، به جاهلیت قبل از بعثت برگردانده شده بودند. امام باقرعليه السلام می فرماید: در کلّ مملکت، چهل نفر هم تحمّل علی عليه السلام را نداشت؛ یعنی بی دینی، فساد، گناه و نفاق، بر سراسر مملکت حاکم بود و دو سال آخر عمر امیرمؤمنان عليه السلام ، به دو جنگ بسیار تلخ و با عاقبت تلخ صفين و نهروان گذشت که در این جنگ ها فقط و فقط کسانی علیة امیرمؤمنان عليه السلام شرکت داشتند که ادعای مسلمانی می کردند و در جنگ دوم، نهروان، کشتن امیرمؤمنان عليه السلام را واجب شرعی اعلام کرده بودند، و از این عجیب تر، این که می گفتند منشأ تمام فتنه ها، علی عليه السلام و معاویه هستند. امیرمؤمنان عليه السلام در اين باره می فرماید: ببینید روزگار با من چه کرد که ديگر مرا هم وزن با معاویه می کنند.
در اين دو سال، در چنين طوفاني کام زن و مرد اين خانواده از روز اول ولادت این فرزند تا شهادت امیرمؤمنان عليه السلام ، در اوج تلخی بود. حالا در اين بين هم مصیبت ظاهر ديگري به خانواده اضافه شد، و آن این بود که خانوادة طهارت و اهل بیتعليهم السلام برای حضرت سید الشهداء عليه السلام دختر یحیی ابن طویل را که دختر کم نمونه ای در ایمان، کرامت و بزرگواری بود و بعداً پدرش هم در زمان حجاج ابن یوسف به جرم محبت امیرمؤمنان عليه السلام کشته شد، دختر چنين مرد الهی را برای حضرت حسینعليه السلام انتخاب کردند. اسم اين دختر سلافه بود. این دختر آن قدر عظمت دینی و اخلاقی داشت که یک روز كه اميرمؤمنان عليه السلام به منزل حضرت ابی عبدالله الحسین عليه السلام آمده بود، به فرزند بزرگوارشان فرمود، پسرم! علاقه دارم اسم همسرت را عوض کنم؛ چون اهل بیت عليهم السلام روی نام هم حساس بودند. امام حسین عليه السلام عرض کرد: یا امیرمؤمنان! من مامور شما هستم و اطاعت از شما هم بر من واجب است. خودتان نامی را انتخاب کنید. آن حضرت فرمود: از امروز به بعد، نام همسرت را مریم بگذار، و همین كه اين خانم به وجود مبارک زین العابدین عليه السلام حامله شد، از داشتن چنين فرزندي می شود فهميد که اين مادر در چه مقامی به سر می برده که فرزندش در عالم زین العابدین عليه السلام شده است. این مصیبت هم این بود که به محض این که حضرت سجادعليه السلام از مادر متولّد شد، مادرش بر اثر شدت درد زایمان و از نبود امکانات از دنیا رفت.
بعد از شهادت امیرمؤمنان عليه السلام ، دوران بسیار تاریک خفقانی، ظلم، ستم، کشتار، تبعید، و شکنجة بنی امیه شروع شد. معاویه بر تمام مملکت حاکم شده بود و در این دوران، حضرت زین العابدینعليه السلام ده سال عمر خود را گذراند.
بعد شهادت حضرت مجتبی عليه السلام ، ده سال ایام حیات امامت ابی عبدالله عليه السلام شروع شد که ظلم بنی امیه در آن ده سال فوق العاده اوج گرفت، و بالاترین ظلم این بود که معاویه با زمینه سازی، داشت یزید را بر گردن امت سوار می کرد و با چنين كاري، دیگر حکومت به دست طایفه اي سگ باز، شراب خوار، منکر قرآن و منکر دین می افتد. معلوم است که این طایفه فرمانداری که انتخاب می کنند؛ استانداری که انتخاب می کنند؛ عواملی که انتخاب می کنند، چه نوع مردمی هستند تا حادثۀ بسیار بسیار شکنندۀ کربلا پیش می آید و وجود مبارک زین العابدین عليه السلام در گردونۀ این حادثه می افتد.
در حادثة كربلا، پروردگار عالم هم با گرفتن سلامتي، و در نتيجه با بیمار شدن یکروزة حضرت، فقط به ایشان اجازۀ شهادت را روز عاشورا نمی دهد و بعد هم كه ايشان به اسارت در می آیند. این قابل لمس نیست که علم، دین، ایمان، فضیلت، کرامت و همۀ ارزش ها را اراذل و اوباش به اسارت گرفتند. شما به حساب آوريد كه رفتار این اراذل با زین العابدین عليه السلام تا شام چه بوده و چه فشاری بر آن حضرت وارد مي کردند. اراذل جاهل تا جايی که خود حضرت می فرماید، ما را عین غلامان سیاة حبشی به اسارت گرفته بودند؛ آن ها ما را می زدند؛ به ما توهین می کردند؛ به ما توجّه نمی کردند كه ما در چه مشکلات بسیار سختی به سر مي بريم، به خصوص اين که لحظه به لحظه چشمم به عمه ها و دخترها مي افتاد و درك مي كردم که آن ها چه بلاهايی می کشند.
تا اين كه اسرا از شام برگشتند. از اين برگشتن تا شهادت حضرت، حدود سي سال طول کشید. در این سی سال بود که ایشان هر منظره ای را می دید، به یاد خاطرۀ تلخ کربلا می افتاد؛ كشاورزي می خواست به زراعتش آب بدهد، امام می نشست و زار زار گریه می کرد؛ همين كه بچة شیرخواري را در بغل خواهر و يا مادری می دید، زار زار گریه می کرد؛ جوانی را می دید، زار زار گریه می کرد. به علاوه این که هر روز در خانه اش بر روی ایتام کربلا باز بود و آن ها تنها زین العابدین عليه السلام را تکیه گاة خودشان می دانستند، در روایات ما دارد، حداقل هر چند روز یک بار بچة قمر بنی هاشم کنار زین العابدین عليه السلام می آمد. خود دیدن این بچه، حضرت را ناراحت می کرد.
نگاه امام زین العابدین عليه السلام به حیات و مرگ در صحیفه
این مقدمه را برای این گفتم که به نظر می رسد که چنین انسانی، تحت این همه فشار و سختی، خیلی نرم به پروردگار عالم بگوید، خدایا! حیات و مرگ که به دست توست، قلم مصلحت خودت را عوض کن و مرگ مرا برسان. او باید این را بگوید؛ امّا نگاة امام به حیات و مرگ در صحیفۀ سجادیّه اين است: برای چه بمانم و برای چه بمیرم. این خیلی مهم است که همان طور كه بايد حیات آدمي هدفدار باشد، بايد مرگش هم هدفدار باشد. او همان طور كه بايد به حیات عشق بورزد، بايد به مرگ هم عین حیات عشق بورزد.
از پنجاه و چهار دعا همراه با گریه و با ندبه،. این تنها یک تعلیم زین العابدین عليه السلام است. حضرت با تضرّع، به پروردگار عالم می گوید و در واقع، دارد به ما یاد می دهد، چگونه زیستن را و چگونه مردن را.
حالا در کنار این خواستۀ انسانی، آن مقدمه در ذهنتان بیاید که برای یکبار و در یک روز هم آب خوش از گلوی حضرت پايین نرفته است. خواستة حضرت در اين دعا چنين است: وَ عَمِّرْنِي مَا كَانَ عُمُرِي بِذْلَةً فِي طَاعَتِكَ.: خدایا! تا من را بندۀ خودت می بینی که در فضای اطاعت از تو هستم، مرگ من را نرسان و بگذار كه من بمانم. اگر من بندۀ تو و مطیع تو هستم، پس برای چه دعا كنم كه بمیرم؟ پس خدايا! چرا تو مرا به دنیا آورده ای؟ آيا برای این که من انسان ظرف معرفت، هدایت و عبادت بشوم، مگر این مشت خاک را تبدیل به من انسان نکردی؟ حالا كه این عنایت را به من کردی و من اكنون هم اهل معرفتم، و هم اهل عبادتم و هم اهل هدایت، پس چرا بمیرم؟ هر لحظه اي که من بر این حال بمانم، به بالاترین تجارت دست زده ام. من هر چه بیش تر بمانم، آخرت آبادتر و گسترده تری را می سازم. با این معماری، و با این بنّایی، و با این تجارت، چرا دستم از دنیا کوتاه باشد؟ من عمر می خواهم؛ من ماندن می خواهم؛ من مرگ نمی خواهم.
آن وقت انسان این جا این معنا را می فهمد که چقدر معرفت، هدایت و عبادت ارزش دارد که در کنار این سه حقیقت، اگر تمام تلخی های اين عالم را به کام آدم بریزند، براي او قابل تحمّل بوده و هیچ مشکلی برایش نیست. این قسمت از دعاي حضرت، درخواست عمر طولانی است.
در روايت نبوي است كه رسول خدا صلّي الله عليه و آله و سلمّ سعادت را چنين معنا کرده اند: اِنَّ السَّعَادَةَ، كُلَّ الَّسعَادَةِ طُولُ الْعُمْرِ فِی طَاعَةِ اللهِ. (جلال الدين سيوطي، جامع صغير، ج2، ص207). اين سخن رسول الله صلّي الله عليه و آله و سلّم روشن مي كند كه آروزي داشتن طول عمر، آرزوي درستي است، امّا اگر انسان مي خواهد چنين آرزوي كند كه مثلاً صد سال و يا صد و بیست سال بماند، بايد چنين آرزو كند و بخواهد كه در گردونۀ طاعت حق بماند؛ چون طاعت و نتیجة طاعت، هدف نهایی خلقت انسان را نشان داده و تحقّق می بخشد.
و امّا مرگ، و اين كه کی بمیرم. در اين باره، حضرت چه تعلیم عظیمی دارد که ای کاش! این هفتاد میلیون جمعیت، مخصوصاً مُفسدان، بي بندباران و گناهکارانش، این زنان و مردان رها شدۀ از مدار دین، و این دخترانی که هزار و پانصد سال پیش، خبر لباس، اوضاع و روابط نامشروعشان، اشک پیغمبر صلّي الله عليه و آله و سلّم را در آورده است. البته، خبر چنين كساني، و نه دیدنشان. ای کاش! این ها همین یک جملۀ زین العابدین عليه السلام را درک و لمس می کردند که مسألة گناه و معصیت براي انسان چه مصيبتي هست.
فَإِذَا كَانَ عُمُرِي مَرْتَعاً لِلشَّيْطَانِ فَاقْبِضْنِي إِلَيْكَ : خدایا! به محض این که دیدی، برای اولین بار من زین العابدین می خواهم، دچار گناه شوم، هنوز كه دچار آن گناه نشده ام، مرگم را برسان که من نباشم تا مرتکب آن گناه شوم.
آنچه بيان شد، تنها داستان یک جملۀ صحیفه است.
داستان تاثيرگذاري شگرف دعاي توبه صحيفه
خدمت یکی چهره های برجستۀ علم، ایمان و امر به معروف نهی از منکر، رسیدم که بعد در سن صد و سه سالگی در شهری از دنیا رفت. او به من فرمود، الان مشغول به چه کاری هستي؟ آن وقتی که من در خدمتشان بودم، ايشان در سنّ نود و دو سالگي به سر مي برد. این شخص در اين سن، یک لحظه هم آرام نبود و برای دین می چرخید و می نالید و غصّه می خورد. حتی در آن سن، در همان شهر از او كه مجتهد بود، دعوت کردند كه به دانشگاه برود و درس بدهد، و او هم با آن محاسن سفید و در سن نود سالگی، هر روز به دانشگاه می رفت، و هفته ای چهار روز هم پنج ساعت یا چهار ساعت به منبر می رفت. در عين حال، در کوچه و خیابان با مردم حرف می زد و آن ها را امر به معروف و نهی از منکر می کرد. او خیلی انسان والايی بود. او كه از من پرسيد در حال حاضر دارم چكار مي كنم، گفتم، دارم صحیفۀ سجاديه را شرح و تفسیر می کنم و اكنون به جلد پنجم رسیده ام؛ چون شرح فارسی مفصلّی بر آن در ایران نبود و اين برای اولین بار بود که این شرح و تفسیر بر صحیفه به ميدان آمده بود که من در نهايت اين شرح و تفسير را با هفت جلد به اتمام رساندم. بعد هم پشیمان شدم؛ چون احساس مي كردم اين كار هنوز هم بايد ادامه پيدا مي كرد و به حدود بیست جلد مي رسيد، ولی برنامه ريزان كارهاي من، براي نگارش بیش از این هفت جلد، سهمي از وقتم را براي نگارشم نگذاشته بودند. البته، الان دوباره دارد کلّ برنامه هايم پایه ریزی جدیدي می شود و اگر خدا بخواهد و من مهلت داشته باشم، مي خواهم کلّ حیات زین العابدین عليه السلام ، دعاها و آثار آن حضرت را در پنجاه جلد نظام دهم تا بتوانم از یک اماممان فرهنگي صد در صد را به جهانیان ارايه بدهم. اين كه گفتم چنين شرح وتفسيري را دارم بر صحيفه مي نويسم، چشمش پر از اشک شد و گفت: اگر میل دارید، من داستانی را در رابطه با صحيفة سجاديه را براي شما بگویم. گفتم: با کمال رغبت آن را مي شنوم. او این داستان را كه بعد من آن را در تفسیر صحیفۀ سجادیه ام هم آورده ام، چنين براي من نقل كرد:
حدود سی سالم بود كه در نجف جزء شاگردان درس آیت الله العظمي اصفهانی بودم. ایّام ماه رمضان مرحوم سیّد طلبه های خوش بیان را در مناطق شیعه نشین عراق پخش کرد. سهم ما به بصره افتاد. با یک روحانی درس خواندة متین از نجف حرکت کردیم و به بغداد آمدیم و از آن جا با قطار به بصره رفتيم. ماه مبارک رمضان را گذراندیم و عید فطر هم تمام شد. بلیط قطار گرفتیم كه به بغداد برگردیم و از آن جا هم به نجف برویم. کوپة قطار هم شش نفره بود و من و آن شیخ بزرگوار كه آمدیم سر جاهايمان در کوپه نشستیم، سه مرد لات، بی تربیت و ناجوري به همراة زن بدکاره اي كه اصلاً حجاب نداشت، وارد کوپۀ ما شدند. به رئیس قطار متوسل شدیم. او گفت که ما جا ديگري نداریم. ما كه نمي توانستيم صبر كنيم؛ چون درس داشت شروع می شد و ما بايد برمي گشتيم. در همين گفتگو بوديم كه قطار به راه افتاد. با خود گفتیم، با اين مصيبت چكار كنيم؟ تصميم گرفتيم تا بغداد سر خود را پايین بياندازيم و یا اين كه به سقف قطار نگاه کنیم. آنان مقداري که با هم پيش ما حرف زدند، دیدیم که اهل تسنن هستند، از سنی هاي بی دین، مثل شیعه هاي بی دیني كه در بين ما هستند. پنج و شش کیلومتري که قطار رفت، دیدیم آن ها از بساط خود تنبکي درآورده اند و یکی از آن ها شروع کرده به تنبک زدن و آن خانم هم بلند شده که برقصد. در بين، آن دو نفر دیگر از آن ها هم شروع کرد ه اند به تصنیف خواندن. به شیخ گفتم که چکار کنیم؟ گفت، من که می ترسم، و شما اين كار را انجام بده؛ چون بالاخره تو عمامه ات سیاه است و شاید اگر با این ها حرف بزنی، آن ها از كارهاي خود خجالت بکشند. گفتم، آخر با این لات ها و با این چاقوکش ها، آن هم با این زن، چه چيزي مي توانم به آن ها بگويم. تصنيف خواندن آن ها به عربی همين طور داشت اوج می گرفت؛ می زدند و می رقصیدند. آهسته آهسته هر چهار تای آن ها شکل کارشان را جوری کردند که به ما بفهمانند كه به مسخره گرفته شده ايم. ایشان می فرمود که فلانی هیچ راهی برای ما نمانده بود، جز اين كه بلند شوم و بساطم را باز کنم و صحیفۀ سجادیۀ کهنۀ چاپ سنگی اي را كه داشتم، از توی بقچه ام درآورم، و بگذارم بر روي همان صندلی قطار و دعای مربوط به توبۀ حضرت زین العابدین عليه السلام را باز كنم که در آن، ناله هايي حضرت به خدا می کند و التماسی برای آمرزش به پروردگار دارد كه دل سنگ را آتش می زد. اين دعا جوری تنظیم شده که انگار زین العابدین عليه السلام گناه کارترین گناهكاران جهان است. بعد با صدای روضه شروع کردم به خواندن و در قلب خود، متوسّل به زین العابدین عليه السلام شدم و گفتم: یا بن رسول الله! کلید حلّ مشکل ما شما هستید و کاری از دست ما بر نمی آید، و اگر آن ها تنها به ما دو ضربة چاقو را بزنند، کار ما تمام می شود و کسی هم از ما دفاع نمی کند. خطّ اول و خطّ دوم دعا را كه خواندم و همين طور داشت به پهنای صورتم، از چشمانم اشک می آمد كه شنيدم صدای تنبک کم شد و بعد هم اصلاً خاموش شد و زن هم از رقصیدن ايستاد و در جاي خودش نشست و دو تای دیگرشان هم از تصنیف خوانی افتادند. به نيمة دعا كه رسيدم، دیدم آن زن بلند شد و چادرش را درآورد و بر سرش گذاشت و صورتش را هم چسباند به ديوار اتاق قطار و شروع کرد به گریه کردن. آن ها كه می خواستند نزدیک شهري نرسیده به بغداد پیاده شوند، به من گفتند، ای آقا! این چه کتابی است؟ گفتم که این کتاب، جان من است. گفتند که این كتاب را به ما بده. گفتم: براي من، این کتاب، از این دنیا و از این عالم، بیش تر ارزش دارد. هر چند در دلم می خواستم كتاب را به آن ها بدهم، امّا با نشان دادن امتناع از دادن كتاب، می خواستم ارزش کتاب را به آن ها نشان بدهم. براي همين سخنم را در دلبستگي ام به كتاب صحيفه ادامه دادم و گفتم: براي من، قیمت این کتاب، از همة عالم هم بالاتر است، پس براي چی آن را به شما بدهم. من براي لحظه اي نمی توانم این کتاب را از خودم جدا کنم. آن ها گریه کردند و گفتند: آقا! لباست نشان می دهد که از اولاد پیغمبر هستی، به حقّ پیغمبر، این کتاب را خودت به ما بده. تو که دیدی ما کی هستیم. اگر آن را به ما ندهي، به زور هم كه شده آن را از تو می گیریم. گفتم: باشد. ولي اول بگذاريد كه من بگويم که این کتاب از چه کسی است؟ شما وجود مبارک حضرت ابی عبدالله الحسین عليه السلام را می شناسید. همین که اسم ابی عبدالله عليه السلام را بردم، آن ها بیش تر منقلب شدند و گفتند، بله، ما او را می شناسیم. گفتم: حضرت سید الشهداء عليه السلام پسري داشت به نام علی بن حسین، زین العابدین، عليه السلام. این کتاب، دعاها و نيايش هاي او است. گفتند که آقا سیّد! ایستگاة مقصد ما نزدیک است، ما چهار نفر را شیعه کن تا دستمان پاک باشد که بتوانیم این کتاب را بگیریم. من کتاب را با گریه به آ ن ها دادم و آن ها هم با گریه از ما خداحافظی کردند. موقع خداحافظي، آن زن به ما گفت، شما من را نجات دادید. من بیدار نبودم. من خواب بودم:
مرده بودم، به سخن هاي تو گشتم زنده
خفته بودم، صفت حسن تو بيدارم كرد
