حقشناسى ، ملاك انسانیت

امام سجاد - عليه السلام - عنصر معرفت را در نهاد آدميان ، تا بدان اصيل و مهم شمرده است كه آن را مرز جدايى انسانها از حيوانات معرفى كرده است . معرفتى كه امام سجاد عليه السلام را ملاك واقعى انسانى شمرده ، شناختهاى تجربى و علوم طبيعى نيست ، چه اين شناختها در برخى حيوانات نيز گاه به گونه اى دقيقتر و به صورت غريزى وجود دارد.
معرفتى كه امام - عليه السلام - كه را ملاك ارزش انسانى دانسته ، معرفت خالق و پروردگار نعمت آفرين است ؛ كه به سپاسگزارى انسان در برابر مبداء فيض منتهى گردد.
ولو كانوا كذلك لخرجو من حدود الانسانيه الى حد البهيميه الى حد البهيميه فاكانوا كما وصف فى محكم كتابه ان هم الا كالانعام بل هم اضل سبيلا. ⁽⁵⁶⁶⁾
اگر آدميان اين چنين مى بودند از نعمتهاى خدا بهره مى برند و حق بندگى به جا نمى آورند از مرز انسانيت خارج شده و قدم در قلمرو و زندگى چارپايان مى نهادند و مصداق اين آيه از قرآن مى شدند كه خداوند فرموده است : آنان نيستند مگر مانند چارپايان ، بلكه موجوداتى گمراه تر از چارپايان !
صفات ارزشى انسان
صحيفه سجاديه و معارف آن گنجينه عظيمى از اخلاق و فضايل انسانى است ، علاوه بر دعاى مكارم الاخلاق در ساير دعاهاى آن نيز ارزشهاى اخلاقى در پوشش دعا و نيايش مطرح گشته است .
برخى از صفاتى كه در دعاهاى مكارم الاخلاق به آنها اشاره شده است ، چنين است : ايمان ، ارزش خواهى ، عزت بدون تكبر، عبادت بدون عجب سخاوت به دوران از منت ، بزرگى بدون فخر فروشى و همراه با تواضع ، صفات نيك اجتماعى ، ظلم ستيزى ، بسط عدالت ، صفات متقين ، همگامى با جامعه ايماى ، دوستى دوستان خدا دشمنى دشمنان خدا، اقتصاد و ميانه روى ، آبرو خواهى ، حسن عمل در هر حال و...
اين در حالى است كه كمتر مى توان ديگر دعاها صحيفه را ازياد و نام صفات ارزنده اخلاقى تهى يافت .
به عنوان نمونه به مواردى اشاره خواهيم داشت :
خودسازى و صلاح جويى
انديشه خودسازى و روحيه صلاح جويى ، نخستين شرط حركت انسان به سوى كرامتهاى اخلاقى و خصايل انسانى است و امام سجاد (ع ) اين انديشه و روحيه را در دعاهاى خويش به مؤمنان منتقل ساخته است ، از آن جمله :
اللهم صل على محمد و آله و حلنى بحيله الصالحين ، و البسنى زينه المتقين ، فى بسط العدل و كظم الغيظ، النائره ، و ضم اهل الفرقه و اصلاح ذاتت البين ، و افشاءالعارفه و ستر العائبه ... ⁽⁵⁶⁷⁾
خداوند! بر محمد - صلى الله عليه و آله - و خاندانش درود فرست و مرا به زيور صالحان بيا راى و با زينت تقواپيشگان مزين ساز! زيور و زينتى كه در جهت گسترش عدل ، فرو خوردن خشم ، خاموش ساختن آتش دشمنى و بدخواهى و تجسم بخشيدن به ارزشها، پيشگيرى از ظهور عيبها و علنى شدن آشكار ساختن و تجسم بخشيدن به ارزشها پيشگيرى از ظهور عيبها و علنى شدن زشتيها و.. مى باشد.
و اجعلنى من اهل السداد و من ادله الرشاد، و من صالحى العباد.
خداوند! مرا از درستكاران و راهنمايان راه رشد و كمال و از بندگان صالح قرار ده .
آدم بالقران صلاح ظاهرنا... و جنبنا به الضرائب المذمومه و همدانى الاخلاق .. ⁽⁵⁶⁸⁾
خداوندا! به وسيله قرآن (و درسها و پيامهاى سازنده آن ) ظاهر ما را به صلاح و پاكى و درستى هماره آراسته بدار و به وسيله قرآن (و پيامهاى هدايتگر و هشدار دهنده آن ) ما را از اخلاق نكوهيده و پست دور گردان .
نيت و انديشه نيك
... و انته بنيتى الى احسن النيات ... اللهم و فر بلطفك نيتى ... ⁽⁵⁶⁹⁾
خداوندا! نيت و انديشه هاى درونى مرا به نيك ترين نيتها و آرمانها منتهى گردان . خداوندا! انديشه ها و اهداف درونى مرا به لطف خويش پر بار گردان .
و اعنى على صالح النيه ⁽⁵⁷⁰⁾
پروردگارا! مرا در راه دستيابى به نيت صالح و نهاد نيك ، يارى ده .
عزت و شرافت
و صن وجهى باليسار، و لا تبتذل جاهى بالاقتار. ⁽⁵⁷¹⁾
بارالها! عزت و آبرويم را با توانگرى حفظ نما و ارج و منزلت اجتماعى مرا با تنگدستى فرو مريز.
امام سجاد (ع ) كه در اين دعا، از خداوند مى خواهد تا با بى نيازى از امكانات ديگران و تنگدست نبودن در اداره زندگى ، آبرو و عزتش در جامعه محفوظ بماند، از سوى ديگر در دعايى ديگر ياد آور شده است كه نبايد ملاك شرافت و عزت را درباره ديگران ، ثروت و توانگرى دانست و نبايد تنگدستان را به سبب تنگدستى و فقرشان خوار شمرد.
... و اعصمنى من ان اظن بذى عدم خساسه ، اواظن بصاحب ثروه فضلا، فان الشريف من شرفته طاعتك ، و العزيز و من اعزته عبادتك ، فصل على محمد و آله ... و ايدنا بعز لايفقد... ⁽⁵⁷²⁾
خداوندا! مرا نگاه دار تا اين كه انسانهاى فقير و تهيدست را به سبب فقرشان پست و بى ارزش نشمارم و نيز ثروتمندان را به خاطر ثروتشان با فضيلت و ارجمند به حساب نياورم ، زيرا شريف واقعى كسى است كه در پرتو طاعت تو به شرافت رسيده باشد و عزيز واقعى اوست كه در نتيجه عبادت و بندگى تو به عزت دست يافته باشد، پس بر محمد (ص ) و خاندانش درود فرست و به من عزتى عطا كن جاودان و هميشگى ...
تواضع در اوج عزت
و اعزنى و لا تبتلنى بالكبر.. ولا ترفعنى فى الناس درجة الا حططتنى عندنفسى مصثلها و لا تحدث لى عزا ظاهرا الا احدثت لى ذله باطنه عند نفسى بقدرها.. ⁽⁵⁷³⁾
با الها! به من عزت و بزرگى عطا كن ولى مرا به كبر و خودبينى مبتلا مساز.. در ميان جامعه ، به برتر و رفعتى مده مگر اين كه - همان مقدار مرا نزد خودم پايين بياورى ! عزت و شوكت ظاهرى به من عنايت نكن مگر اين كه در درون من ، به همان اندازه مرا خوار و كوچك بنمايى !
محبت و مودت اجتماعى
و انزع الغل من صدرى للمؤمنين ... ⁽⁵⁷⁴⁾
پروردگار! كينه و بدخواهى نسبت به مؤمنان را از سينه ام ريشه كن ساز.
و اجعل لنا فى صدور المؤمنين ودا، و لا تجعل الحيوة علينا نكدا. ⁽⁵⁷⁵⁾
خداوند! در سينه مومنان ، محبت و مودت ما را قرار ده و زندگى ما را تلخ و آشفته مگردان .
امام سجاد - عليه السلام - در اوج تمجيد از مودت اجتماعى و ترغيب مؤمنان به دوستى و گذشت ، مرزهاى دوستى را نيز مشخص ساخته و بيان داشته است :
ووفقنا... لان .. نراجع من هاجرنا و ان ننصف من ظلمنا و ان نسالم من عادنا، حاشى من عودى فيك و لك فانه العدو الذى لا نواليه ، و الحزب الذى لا نصافيه . ⁽⁵⁷⁶⁾
معبود! ما را توفيق ده تا با آنان كه از ما بريده اند، دوباره پيوند مودت برقرار كنيم و با آنان كه به ما دارند از در مسالمت و صلح در آييم و صلح در آييم ، جز دشمنانى هستند كه هرگز مورد محبت و دوستى ما قرار نمى گيرند و حزبى هستند كه كدورتهايمان با ايشان پايان نمى پذيرد.
رعايت حقوق اجتماعى و التزام به آنها
اللهم اعوذبك ... ان نروم ما ليس لنا بحق ... و نعوذبك ان ننطوى على غش احد. ⁽⁵⁷⁷⁾
خداوند! به تو پناه مى برم .. از اين كه به آنچه حق ما نيست رو آوريم و آنچه را حق ما نيست بطلبيم .. و پناه مى بريم به تو از اين كه به انگيزه خيانت و بى مروتى با كسى غش زنيم و تزوير نماييم .
ووفقنا فى يومنا و ليتنا هذاه ، و فى جميع ايامنا... لمعاونه الضعيف و اراك اللهيف . ⁽⁵⁷⁸⁾
حمايت و دستگيرى از محرومان
پروردگارا! ما را در لحظه لحظه زندگيمان ، توفيق عطا كن تا يار ضعيفان و فرياد رس ستمديدگان باشيم .
پرهيز از آزار ديگران
و امنعنى عن اذى كل مؤمن مؤمنة و مسلم و مسلمة . ⁽⁵⁷⁹⁾
بارالها! مرا از آزار هر زن و مرد مومن و هر زن و مرد مسلمانى بازدار.