امام ساجدان على بن الحسین علیهماالسلام در رساله جامع حقوقى خود، كه سند پرافتخار و گرانسنگ معارف ناب شیعى است، به بیان حقوق مختلفى كه برعهده فرد مسلمان است، مى پردازد. آن بزرگوار حقوق فرزندان و خردسالان را در كانون توجه خویش قرار داده، والدین را با مسؤولیت خطیرشان آشنا مى سازد. حساسیت و ظرافت موضوع، امام ساجدان را بر آن داشت تا در منشور حقوقى اش دو بخش را، با عنوان هاى «حق الولد» و «حق الصغیر»، به حقوق فرزندان و خردسالان اختصاص داده، راهنماى تربیتى والدین باشد و شیوه هاى مطمئن و ره توشه هاى تربیتى ماندگار را فرا روى آنان قرار دهد. این مقاله بر آن است تا، ضمن نقل متن كلام نورانى امام(ع) در دو بخش «حق الولد» و «حق خردسال »، در حد بضاعت نگارنده به توضیح و تبیین آن بپردازد.
«واما حق الولدك فتعلم انه منك ومضاف الیك فى عاجل الدنیا بخیره وشره وانك مسئول عما ولیته من حسن الادب والدلالة على ربه والمعونة له على طاعته فیك وفى نفسه فمثاب على ذالك ومعاقب، فافعل فى امره عمل المتزین بحسن اثره علیه فى عاجل الدنیا المعذر الى ربه فیما بینك وبینه بحسن القیام علیه والاخذ منه ولاقوة الا بالله.»
این سخن حاوى نكات مهم تربیتى است كه به برخى از آنها اشاره مى شود:
فتعلم انه منك ...
امام سجاد(ع) در این بخش از سخنان خود فرزند را جزئى از وجود انسان و پاره تن او مى خواند. بدیهى است كه انسان، به طور فطرى، خود و اشیا و امور وابسته به خود را دوست دارد، در راه نگهدارى اش فداكارى مى كند و در مسیر رشد و تعالى اش مى كوشد. این حقیقت كه فرزند وابسته به انسان جزئى از وجود اوست، مسؤولیت سنگین والدین و لزوم عنایت پیوسته به تربیت و رشد فرزندان را یادآورى مى كند.
2 - فرزندان مایه افتخار یا ذلت والدین
... ومضاف الیك فى عاجل الدنیا بخیره و شره .
كودكان پاك و معصومند و سرزمین وجودشان آماده افشاندن هر بذرى است. والدین مى توانند باغبانانى دلسوز و با تدبیر باشند و دشت حاصلخیز وجود فرزندانشان را به باغستانى سرسبز و بارور تبدیل كنند یا در شمار كشاورزان ناآگاه و بى تجربه جاى گرفته، در سرزمین وجود فرزندانشان خارهاى آزاردهنده كشت كنند. البته ثمره تلخ و شیرین فرزندان، سرانجام به والدین مى رسد. اگر فرزندان نیك باشند، مایه نیكنامى و افتخار والدین مى شوند و اگر درست تربیت نشوند، مایه خوارى و بد نامى آنان خواهند بود. آرى، چه بسیار والدینى كه سالها پیش بدرود حیات گفتند، ولى به سبب فرزندان و یادگاران صالح و شایسته، همچنان نامشان زنده و یادشان گرامى است و نداى «خدایش بیامرزد» مؤمنان هدیه روحشان است. در مقابل گروهى از والدین، به خاطر فرزندان زشت كردارشان مورد خشم و نفرت دیگران قرار گرفته اند و نفرین مردم پیوسته بدرقه راهشان. بدین جهت امام(ع) در آغاز سخنش مى فرماید: «فرزند انسان جزئى از وجود اوست و خیر و شرش با وى گره خورده است.» این هشدارى به والدین است كه اگر براى تربیت فرزندانشان اهمیت قایل نیستند و اگر آینده فرزندانشان را نمى خواهند،لااقل به نیك نامى خویش بیندیشند.
... وانك مسئول عما ولیته.
فرزندان ودیعه هاى الهى و از بزرگترین نعمتهاى پروردگارند. آنان صفا بخش لحظه هاى زندگى و مایه طراوت، شادابى و آرامش كانون خانواده اند. والدین در برابر این ودیعه ها و نعمتهاى الهى باید هم سپاسگزار باشند و هم احساس مسؤولیت كنند. شكر نعمت فرزند، درست انجام دادن وظیفه بزرگ و سنگین تربیت است. آنها خواسته یا ناخواسته این مسئولیت بزرگ را بر دوش دارند و ضرورى است كه، ضمن باور كردن این مسؤولیت و اهمیت والایش، جهت انجام دادن درست آن، خود را به ابزار لازم مجهز كنند و با استعانت از خداى منان و عزمى راسخ آن را به انجام رسانند.
در كلام نورانى امام(ع)، والدین نه تنها مسؤول تربیت فرزندانشان شمرده شده اند، بلكه محورهاى مسؤولیت آنان نیز مشخص شده است. این محورها عبارت است از:
- ادب نیكو؛ (من حسن الادب)
- خداشناسى؛ (والدلالة على ربه)
- اطاعت خداوند؛ (والمعونة على طاعته)
والدین باید دراین سه محور(اخلاق، اعتقادات و پیروى عملى از شرع مقدس) انجام وظیفه كنند. مسئولیت آنان تنها تامین غذا، مسكن و بهداشت جسمانى نیست. آنها، پیش از آن كه مسؤول تامین سلامت جسمانى و تامین معیشت فرزندان باشند، مسؤولیت تامین سلامت اخلاقى و اعتقادى و عملى آنها را بر عهده دارند.
... فیك و فى نفسه.
به نظر مى رسد كه دو كلمه «فیك و فى نفسه » در كلام حضرت به روش اجراى مسؤولیت والدین اشاره مى كند. بدین بیان كه «فیك » به بعد الگوى عملى والدین و «فى نفسه » به تلاش خود فرزند اشاره دارد كه البته آن هم در سایه هدایت و كمك والدین به دست مى آید. شیوه الگویى از مؤثرترین و كارآمد ترین شیوه هاى تربیت است و ائمه اطهار، اغلب در تربیت فرزندانشان از این شیوه بهره مى بردند؛ یعنى خود الگویى كامل براى فرزندان بودند و با عمل و رفتار خویش آنها را تربیت مى كردند.
البته در كنار پدید آوردن الگوى عملى، باید زمینه را فراهم ساخت تا فرزند، خود نیز تلاش كند؛ در پى سعادت خویش برآید؛ در مسیر تربیت گام بردارد و پیوسته به حمایت والدین وابسته نباشد. در این مرحله، وظیفه والدین هدایت، نظارت و بستر سازى براى تعلیم و تربیت خود جوش است.
... فمثاب على ذالك ومعاقب.
مسئولیت داشتن آثارى دارد. اگر به درستى انجام شود؛ فرد سزاوار پاداش و تشویق است؛ و اگر در ایفاى آن كوتاهى شود، فرد استحقاق تنبیه و كیفر مى یابد. اگر والدین مسؤولیت خود را درست انجام دهند، شایسته پاداش الهى مى شوند؛ و اگر كوتاهى كنند، كیفر در انتظارشان خواهد بود.
7 - نمایاندن آثار اعمال نیك به فرزند
... فاعمل فى امره عمل المتزین بحسن اثره علیه فى عاجل الدنیا.
بزرگ جلوه دادن كار نیك فرزند و نشان دادن اثر اعمال نیك كودك به او از اقدامات مؤثر تربیتى شمرده مى شود. بزرگ كردن كار خوب فرزند نوعى تشویق معنوى است، سبب ایجاد و تقویت انگیزه مى شود و او را براى انجام دادن كارهاى بزرگتر و بهتر آماده مى سازد. والدین نباید از كنار كار خوب فرزند، هر چند در نظر آنان كوچك و ناچیز باشد، با بى توجهى بگذرند؛ بلكه بجاست آنان را به خاطر كار خوب تشویق كنند، كردارشان را زینت دهند و بزرگ بنمایانند. افزون بر این، شایسته است آثار كارهاى خوب فرزندانشان را براى آنان ترسیم كنند و به زیبایى نمایش دهند؛ چرا كه آنان، با دیدن آثار اعمالشان، اعتماد به نفس بیشتر مى یابند و خود را براى انجام دادن كارهاى بزرگتر توانا مى بینند.
... بحسن القیام علیه.
بى تفاوتى و غفلت از رشد و هدایت فرزند در زندگى آثارى جبران ناپذیر دارد. فرزند انسان نونهالى است كه به باغبانى دلسوز و با درایت نیازمند است تا از او مراقبت كند؛ به ویژه امروز كه در اثر تهاجم فرهنگى زمینه هاى انحراف نوجوانان و جوانان آماده تر است و دشمنان هدایت و تربیت، براى صید آنان دامهاى رنگارنگ گسترانیده اند. در این موقعیت، نظارت و مراقبت از فرزندان ضرورت مضاعف یافته، مسؤولیت سنگین تر مى شود و انجام دادن وظیفه تلاش بیشتر مى جوید.
9 - بهره گیرى از استعدادهاى فرزند در تربیت
... والاخذ منه.
انسان اشرف مخلوقات است و استعداد رسیدن به رفیعترین قله هاى انسانیت را دارد. خداوند استعدادهایى در وجود انسان به ودیعه گذاشت تا در پرتو پرورش صحیح شكوفا شود. علاوه بر استعدادهاى فطرى و مشترك، كه در همه انسانها وجود دارد، هر فرد نیز از تواناییهایى ویژه برخوردار است كه ضرورى است در پرتو دقت و نظارت والدین و معلمان و مربیان به خوبى شناسایى و حمایت شود تا به رشد و شكوفایى برسد، در سایه آن، راه طولانى تربیت سریعتر پیموده شود و تربیت فرزند آسانتر انجام گیرد.
10 - استمداد از پروردگار در تربیت
... ولا قوة الا بالله.
تربیت آسان نیست، بلكه ظریف، دقیق و پیچیده است. انسان ماشین نیست تا به سادگى راه اندازى شود. علم بشر، با همه پیشرفتى كه دارد، هنوز در شناخت رموز ابعاد وجودى انسان توفیق كامل نیافته است. بنابراین، در امر ظریف تربیت، همراه با تلاش خستگى ناپذیر و پیوسته، هماره باید از آفریدگار یارى خواست. بدین سبب، امام عارفان و سید ساجدان در پایان این نسخه تربیتى فرموده است: ولاقوة الا بالله.
«واما حق الصغیر فرحمته وتثقیفه وتعلیمه والعفو عنه والستر علیه والرفق به والمعونة له والستر على جرائر حداثته فانه سبب للتوبة والمداراة له وترك مماحكته فانه ادنى لرشده.»
كودك روانى لطیف و ظریف دارد؛ روانى كه جز مهربانى برنمى تابد. او ظرفیت عتاب و تندى ندارد و زود مى رنجد و مى گرید. آرى، مهربانى ضرورى ترین نیاز كودك است. بدین جهت، امام سجاد(ع) آن را اولین حق كودك برمى شمرد و بر حق تربیت و تعلیم مقدم می دارد. این بدان معناست كه كودك، پیش از نشستن در كلاس تربیت و تعلیم، باید نسیم خوش مهربانى و عطوفت را تجربه كند؛ اقلیم وجودش از بوى خوش مهربانى عطرآگین گردد و حتى آموزش نیز باید در پرتو مهربانى و عطوفت به انجام رسد. جالب آن است كه در نسخه شیخ صدوق عبارت «فرحمته فى تعلیمه » به چشم مى خورد كه تصریح بدین امر است. بدین سان، در مى یابیم كه آموزش، به ویژه در دوره ابتدایى، باید با مهربانى و محبت همراه باشد. این اصلى اساسى و اجتناب ناپذیر است.
... وتثقیفه.
اساسى ترین و ضرورى ترین حق فرزند و خردسال تربیت اخلاقى و معنوى اوست. تربیت با اهمیت ترین هدف و بلكه هدف همه تعالیم و معارف اسلامى است. زندگى انسان مسلمان در پرتو تربیت اسلامى معنا پیدا مى كند و ارج و ارزش انسان به تربیت معنوى و اخلاقى اوست. وگرنه، به فرموده قرآن، مانند حیوان و بلكه از آن هم پست تر خواهد بود. اهمیت والاى تربیت، وظیفه والدین را صد چندان مى كند. آنان كه در حیات تربیتى فرزندان اولین نقش را بر جاى مى نهند، نخستین و اساسى ترین وظیفه را نیز به عهده دارند و ضرورى است بیش از هر حق دیگرى بدین حق اساسى كودك توجه كرده، در انجام دادن درست آن از هیچ كوششى دریغ نكنند.
... وتعلیمه.
از دیگر حقوق مهم فرزند سوادآموزى و فراگیرى دانش است. اهمیت سوادآموزى و دانش به توضیح و تاكید نیاز ندارد. پر واضح است، سعادت هرگونه كه تفسیر شود، دانش آموختن اولین و اساسى ترین گام رسیدن به آن است. اگر كسى سعادت را صرفا رفاه مادى و آسایش دنیوى معنا كند، دانش آموختن گام نخست در تحصیل آن است و اگر آن را در قرب الهى و بندگى خداوند جستجو كند كه حق همین است باز هم دانش و معرفت از مطمئن ترین راههاى وصول بدان شمرده مى شود. دانش كلید حل بسیارى از مشكلات و ابزار دستیابى به بسیارى از مصالح و منافع مادى و معنوى است. بر والدین، كه در برابر سعادت فرزندانشان مسؤولند؛ ضرورى است تا زمینه تحقق این حق مهم را برایشان فراهم سازند و آنان را از نعمت سواد و دانش بهره مند گردانند.
... والعفو عنه.
زمینه خطا و اشتباه در اعمال و رفتار كودك بسیار است. آنان در ابتداى مسیر رشد هستند، نه رشد بدنى كافى یافته اند و نه عقل و تدبیرشان به حد كمال رسیده است. بنابراین، امكان هر نوع لغزش و خطا در رفتار و گفتارشان وجود دارد. والدین و بزرگسالان باید این واقعیت را بپذیرند كه كودكانشان انسانهاى كوچكى بیش نیستند و انتظار بزرگان از آنان داشتن خطاست. پس بجاست كه از خطاهاى آنان با كرامت و بزرگوارى درگذرند و پوزش آنان را براحتى بپذیرند.
والستر علیه ... والستر على جرائر حداثته فانه سبب للتوبة.
چنانكه بیان شد، در كودكان و نوجوانان، به خاطر عدم رشد كامل عقلانى، زمینه لغزش بسیار است و اشتباه و تقصیر در اعمال و رفتارشان دور از انتظار نیست. واكنش والدین و بزرگترها، در برابر این لغزشها، دو نوع است ؛ یكى آن كه خطاهایشان را سریع به آنان گوشزد كنند، و احیانا به تنبیه و سرزنش آنان بپردازند و دیگر آن كه، ضمن داشتن حساسیت و توجه، به روش خطاپوشى و تغافل كه روشى درست و اثربخش است، روى آورند؛ چرا كه تغافل از اصول مهم تربیتى است؛ یعنى والدین خود را به غفلت بزنند و چنان وانمود كنند كه خطاى فرزندشان را ندیده اند. چنانچه والدین چنین رفتارى داشته باشند، امكان پشیمانى و بازگشت از خطا بیشتر است؛ اما اگر كودكان و نوجوانان در مقابل هر خطا و تقصیرى با سرزنش و تنبیه والدین رو به رو شوند، احساس مجرم بودن كرده، چنان مى اندیشند كه دیگر اعتبار و ارزشى نزد والدین و بزرگسالان ندارند. این امر باعث مى شود كه در مراحل بعد نیز لغزش و خطا برایشان زشت نباشد و ارتكاب آن امرى عادى شمرده شود. گذشته از این، سرزنش و تذكرهاى پیاپى، بذر لجاجت را در وجود فرزند مى افشاند و زمینه پذیرش اندرز را در او نابود مى كند. امام زین العابدین(ع) به خاطر اهمیت اصل خطاپوشى و تغافل، این حق را مورد تاكید قرار داده و دو بار آن را بر زبان رانده است. آن بزرگوار فایده و سبب خطاپوشى را نیز بیان كرده، مى فرماید: پوشاندن لغزشهاى دوران كودكى و نوجوانى به بازگشت آنان و پرهیز از خطا و لغزش مى انجامد.
... والرفق له.
روحیه لطیف كودك با اندك تندى و خشم، آزرده مى شود. بنابراین بزرگسالان، به ویژه والدین، باید از گلهاى زندگى خویش با لطافت و نرمى مراقبت كنند؛ با صبر و حوصله در برابر آزارهاى كودكانه آنان عطوفت و ملاطفت نشان دهند و جز در موارد استثنایى نگاه تند و چهره خشمگین بدانان نشان ندهند.
7 - كودكان فقراى درگاه بزرگسالان
... والمعونة له.
كودكان كانون نیازمندى و فقرند. نیازهایشان فراوان و كمبودهایشان نمایان است. آنان در لحظه لحظه كودكیشان به حمایت و مراقبت والدین و بزرگترها نیازمندند. نیازهاى جسمانى، نیازهاى عاطفى، نیازهاى روانى و ... از آنان مسكینانى راستین ساخته است. آنها جز در پرتو كمك و حمایت بزرگترها و والدین قادر به رشد و تكامل و حتى ادامه حیات نیستند. بنابراین بر بزرگسالان است كه مستمندان درگاه خویش را یارى دهند و در رفع نیازمندیهاى آنان بكوشند.
... والمداراة له.
ضرورت مدارا و تحمل رفتارهاى نا سنجیده كودكان امرى روشن است؛ چرا كه آنان در طریق رشد و تكاملند، هنوز دركشان كامل نگشته، خوب و بد كارها را به راحتى تشخیص نمى دهند، با آداب اجتماعى آشنا نیستند، ارزشها و ضد ارزشها برایشان بى معناست، خواسته ها و انتظاراتشان لباس منطق بر تن نپوشیده است و همچنان در خیالات و پندارهاى كودكانه خویش غوطه ورند. كنجكاوى و انرژى زیادشان اغلب آنان را به انسانهاى شلوغ و پر درد سر مبدل ساخته و اعمال و رفتار نا سنجیده و آزار دهنده را ویژگى طبیعى شان ساخته است. والدین و بزرگسالان باید این موقعیت كودكان را به درستى درك كرده، با بردبارى بسیار خود را براى تحمل كردار نادرست آنان آماده سازند تا از امتحان بزرگ و سخت دوران كودكى فرزندان سربلند برون آیند.
... وترك مماحكته فانه ادنى لرشده.
كودكان، به خاطر نداشتن آگاهى لازم و درك كافى، كمبودها و نقص هاى بسیار دارند. آنها چه بسا به لجاجت با والدین و بزرگسالان برخاسته، باعث آزار آنها مى شوند. در چنین موقعیتى بزرگترها باید با كودكان مدارا كنند و از لجاجت و مخاصمه با آنان جدا بپرهیزند. طبق سخن امام سجاد(ع) این روش براى رشد و هدایت كودكان مناسبتر است.
