امام سجاد علیه السلام و دفاع فرهنگى

امام سجاد علیه السلام در راستاى هدف بزرگ الهى خود كه هدایت و رهبرى جامعه اسلامى مى باشد، در مقابل این انحرافات سكوت اختیار نكرد و با توجه به شرایط و اوضاع حاكم بر جامعه به مبارزه علیه این انحرافات پرداخت.

مهم ترین فعالیتهاى امام علیه السلام در این زمینه به این شرح مى باشد:

الف - هشدار نسبت به عقاید غالیان

امام علیه السلام هم بر جریانهاى فكرى انحرافى درون جامعه شیعه نظارت داشت و هم بر جریانهاى انحرافى دیگران، وقتى دید كه بعضى از شیعیان گرفتار «عقیده غلو» شده اند و ممكن است امامان علیهم السلام را از شان بندگى بالا برده و به الوهیت آنها معتقد شوند، هشدار داد و فرمود:

«ان قوما من شیعتنا سیحبونا حتى یقولوا فینا ما قالت الیهود فى عزیر و ما قالت النصارى فى عیسى بن مریم فلا هم منا و لا نحن منهم » (1)

«جمعى از شیعیان ما در حدى ما را دوست خواهند داشت كه درباره ما چیزى كه یهود نسبت به عزیر و نصارى نسبت به عیسى بن مریم گفتند، خواهند گفت (و ما را فرزند خدا و شریك در الوهیت مى شمارند.) نه آنان از مایند و نه ما از آنانیم.»

بنابر نقل دیگر، گروهى بر امام علیه السلام وارد شدند و ایشان را بیش از حد ستایش كردند. امام علیه السلام فرمود: «شما چه دروغ مى گویید و بر خدا جرئت مى ورزید! ما از صالحان قوم خود هستیم و همین كه صالحان قوم شمرده شویم و باشیم، برایمان كافى است.» (2)

و به گروهى از شیعیان عراق فرمود: «احبونا حب الاسلام و لاترفعونا فوق حدنا» (3)

«آن طور كه اسلام را دوست دارید، ما را نیز دوست داشته باشید و ما را از حد خودمان بالاتر نبرید.»

ب - مبارزه با جبرگرایى

«ان امر یزید قد كان قضاء من القضاء و لیس للعباد من الخیرة من امرهم » (5)

«خلافت یزید قضاء و حكم الهى است و بندگان خدا حق دخالت در آن را ندارند.»

امام سجاد علیه السلام با صراحت و قاطعیت این عقیده را رد كرد.

چنان كه در مجلس ابن زیاد در كوفه، وقتى عبیدالله خطاب به امام علیه السلام گفت: مگر خدا على بن الحسین را نكشت؟

حضرت در جواب او فرمود: «برادرى داشتم به نام «على » كه مردم او را كشتند.» (6)

همچنین وقتى یزید كشته شدن امام حسین علیه السلام را مشیت و كار خدا معرفى كرد، حضرت فرمود: «پدرم را مردم كشتند (نه خدا).» (7)

به روایت زهرى، مردى از امام علیه السلام سؤال كرد: «آیا مصیبتها تقدیر است یا پیامد اعمال؟»

امام فرمودند: «قدر و عمل به منزله روح و جسم هستند.» سپس فرمود: «آگاه باشید كه ظالم ترین مردم كسى است كه ظلم ظالم را عدل تلقى كند و عدل هدایت یافته را ظلم بداند.» (8) حضرت با این پاسخ، اعتقاد به تقدیر محض و جبر را، باطل دانست.

ج - مبارزه با مشبهه

در عصر امامت امام سجاد علیه السلام، توحید خالص، یعنى منزه دانستن خداوند از تشبیه به مخلوقات، به دست فراموشى سپرده شد. و با بهره گیرى از عالمان دین فروش دنیا طلب، عقیده به تجسیم و تشبیه رواج یافت.

امام سجاد علیه السلام در مقابل این اعتقاد انحرافى نیز قاطعانه به مقابله پرداخت. چنان كه وقتى شنید گروهى ذات مقدس حق تعالى را به مخلوقات تشبیه كرده و قائل به جسمیت خدا شده اند، ناراحت شده و نزد قبر رسول خدا صلى الله علیه و آله رفت و دست به دعا برداشت و در آن، بطلان این عقیده را نیز اعلام فرمود:

«خدایا! قدرت تو آشكار شده ولى سیمایت آشكار نشده و تو را نشناختند و تشبیه كنندگان تو را به غیر آنچه سزاوارى، ارزیابى كردند. اى خداى من! از كسانى كه با تشبیه در پى جستن تو برآمدند، بیزارم. خدایا! هیچ چیز مثل تو نیست و آنان (عظمت) تو را درك نكرده اند... اى خدا! تو از آنچه كه تشبیه كنندگان به وسیله آن، تو را وصف مى كنند برتر هستى.» (9)

د - احتجاج با متصوفه و زاهد نمایان

حضرت علاوه بر اینكه با روش عملى خود، سیره و روش آنان را باطل اعلام كرد، به طور صریح نیز در مقابل آنان ایستاد و در كلامى فرمود:

«گروهى از این امت بعد از اینكه از امامان دین و شجره نبوت، جدا شدند، نحله ها و فرقه هایى شدند، گروهى در اوهام رهبانیت خود را گرفتار كردند و...» (10)

همچنین مردم مكه و حاجیان در سالى به گروهى از همین عابدان زاهد نما براى طلب باران متوسل شدند و آنان دعا كردند و اجابت نشد، امام سجاد علیه السلام بر آنان وارد شده و بعد از آنكه تك تك آنان را مخاطب قرار داد، فرمود: «آیا در بین شما كسى نیست كه خداوند رحمان او را دوست داشته باشد؟» گفتند: «اى جوان، ما فقط وظیفه دعا داریم و اجابت از آن اوست.»

امام علیه السلام فرمود: «از كعبه دور شوید چه اینكه اگر یكى از شما محبوب خداوند رحمان بود، دعایش اجابت مى شد.»

بعد حضرت به نزدیك كعبه رفت و به سجده افتاد و دعا كرد و هنوز دعایش تمام نشده بود كه باران باریدن گرفت. (11)

حضرت در بین این جمع با این گونه خطاب این گونه، به صراحت مطرود بودن آنان را از درگاه حق تعالى اعلام مى دارد و با نشان دادن اجابت دعاى خود، هر روشى جز روش امامان علیهم السلام را باطل معرفى مى كند.

ه - برخورد و مبارزه با عالمان دربارى

محمد بن مسلم زهرى (58- 124 ه.ق) یكى از عالمان دربارى بود كه حاكمان جبار بنى امیه از وجود و موقعیت دینى او به سود خود بهره بردند و او خود را كاملا در اختیار آنان قرار داد و به نفع آنان كتاب نوشت و حدیث جعل كرد (12) و از این طریق به اهداف شوم آنان كمك كرد.

برخورد حضرت با زهرى

امام سجاد علیه السلام كه خطر این سر رشته داران ناشایست فكرى و فرهنگ در جامعه عصر خویش یعنى محدثان، مفسران، قراء و قضات دربارى را جدى مى دید، مبارزه اى شدید را علیه آنان آغاز كرد.

حضرت ابتدا با برخوردهاى نصیحت گرانه بنا داشت زهرى را از این كار ناشایست باز دارد، لذا به طور غیر مستقیم به او فهماند كه دنیاطلبى ریشه همه گناهان و ستمها است و هیچ چیز نزد خدا بعد از توحید و ایمان به نبوت مثل بغض دنیا نیست و توضیح داد كه دنیا خواهى شعبه هاى فراوان دارد از جمله: كبر، حسد، عشق به زنان، حب ریاست، راحت طلبى، بزرگ خواهى، دوست داشتن ثروت. (13)

اینها نقاط ضعف زهرى بود و حكومت هم با انگشت گذاردن بر همین نقاط ضعف، او را به خدمت گرفته بود. همچنین زمانى زهرى همراه امام علیه السلام بود، حضرت دست به دعا و مناجات برداشت و ضمن آن به زهرى فهماند: «اى نفس، تا كى به دنیا دل مى بندى و تكیه ات را آبادانى آن قرار مى دهى؟ آیا از نیاكانت عبرت نمى گیرى؟» (14)

امام علیه السلام با این اندرزها سعى داشت او را به خطاهایش متوجه كند و به راه حق بازگرداند.سرانجام حضرت با نوشتن نامه اى تند او را به شدت توبیخ كرد و راه و روشش را نكوهش نمود. به فرازهایى از این نامه توجه فرمایید: «خدا ما و تو را از فتنه ها نگه دارد و بر تو نسبت به آتش جهنم ترحم كند، چه اینكه در حالتى به سر مى برى كه بر هر كس كه این حالت تو را بداند، شایسته است بر تو رحم آورد....

ببین كه فردا در پیش خدا چه وضعى خواهى داشت، وقتى از تو در مورد نعمتهایش بپرسد كه چگونه آنها را رعایت كردى؟ و حجتهایش كه چگونه آنها را ادا نمودى؟ مپندار كه خدا عذرهاى تو را مى پذیرد و بر تقصیر و كوتاهى تو راضى است؟، دور است، این چنین نیست. خداوند در كتابش از علما عهد گرفته كه: «حجتها را براى مردم آشكارا بیان كنند و آنها را كتمان نكنند.» (15)

بدان كم ترین چیزى كه كتمان كرده و سبك ترین بارى كه برداشته اى، این است كه وحشت ستمگران را به انس تبدیل كرده اى و با نزدیك شدن به آنان و اجابت دعوتشان، هرگاه خواستند راه ستمگرى را برایشان هموار كرده اى. چقدر مى ترسم كه فردا قرین گناهت شوى و همنشین خائنان شوى و از آنچه به خاطر كمك بر ظلم ظالمان گرفته اى و اموالى كه به ناحق از عطایاى آنان كسب كرده اى، سؤال شوى.

چیزهایى كه حق تو نبود، وقتى به تو دادند، گرفتى. به كسى نزدیك شدى كه نه حقى را به صاحبش باز گرداند و نه باطلى را رد كرد. تو دوستدار دشمن خدا شدى! آیا چنین نبود كه آنان با نزدیك كردن تو به خودشان، تو را قطب آسیاب ظلم، پلى براى عبور به سوى كارهاى خلاف و پله اى براى رسیدن به گمراهى اشان ساختند؟ تو به سوى گمراهى آنان دعوت مى كردى و رونده راه آنان بودى. به وسیله تو علما را در نظر مردم مورد شك قرار دادند و دلهاى جاهلان را با وجهه تو به سوى خویش جذب نمودند. نزدیك ترین وزراى آنان و قوى ترین یارانشان به قدرى كه تو فساد آنان را در چشم مردم اصلاح جلوه دادى، نتوانست برایشان مفید باشد. تو بر فساد كاریهاى آنان سرپوش مى نهى و پاى خاص و عام را به دربارشان مى گشایى.

چه ناچیز است آنچه به تو مى دهند در برابر آنچه از تو مى گیرند و چه بى ارزش است آنچه براى تو آباد مى كنند در برابر آنچه ویران مى كنند، پس به حال خود بیندیش كه دیگرى به حال تو نیاندیشد، و به حساب خود برس كه تو انسان مسئولى هستى.

بسیار بیمناكم كه تو از آن گروه باشى كه خداى متعال فرموده: «نماز را ضایع كردند، به دنبال شهوتها رفتند، و به زودى به (كیفر) گمراهى خود مى رسند» (16)

خدا بار قرآن را به دوش تو نهاده و علم آن را به تو سپرده، اما تو تباهش كرده اى، شكر خدایى را كه ما را از آن بلاهایى كه تو را بدان گرفتار كرده، در امان داشت. والسلام » (17)

امام علیه السلام و حسن بصرى

حسن بصرى در منى مشغول موعظه مردم بود، در همان حال امام سجاد علیه السلام از آنجا عبور كرد و به وى فرمود: آیا

از این وضعى كه هم اكنون دارى، بین خود و خداى خود راضى هستى كه اگر در همین حال مرگت فرا رسد هیچ نگران نباشى؟ حسن بصرى گفت: نه، راضى نیستم.

حضرت فرمود: آیا به خود حدیث نفس مى كنى تا تغییر وضع دهى و از این وضعى كه راضى نیستى، بیرون آیى و كه از آن راضى هستى، وارد شوى؟

حسن چند لحظه اى سرش را پایین انداخت، سپس گفت: من آن را خلاف واقع عرض كردم!

امام علیه السلام فرمود: پس انتظار مى كشى بعد از حضرت محمد صلى الله علیه و آله پیغمبرى كه با او سابقه رفاقت دارى، بیاید؟

- نه، چنین انتظارى ندارم.

- پس انتظار دارى به جایى غیر از این دنیا كه در آن هستى، وارد شوى تا در آنجا وظایف را انجام دهى؟

- نه جایى غیر از دنیا براى عمل سراغ ندارم.

- آیا كسى را سراغ دارى كه ذره اى عقل داشته باشد و در عین حال در این دنیا از خودش راضى باشد؟ تو كه مى گویى به پیامبرى جز محمد صلى الله علیه و آله امید نبسته اى و جایى غیر از همین دنیا كه در آن هستى سراغ ندارى كه بتوانى عملى انجام دهى و از این حالى كه در آن هستى، راضى نیستى، پس چرا به جاى آنكه خود را نصیحت كنى، مردم را پند مى دهى؟

چون حضرت از پیش حسن بصرى رفت، حسن پرسید: این آقا كه بود؟

گفتند:او على بن الحسین علیه السلام بود.

حسن گفت: او از خانواده علم و دانش است. پس از آن زمان، دیگر حسن بصرى مردم را موعظه نكرد. (18)

احتجاج حضرت با عباد بصرى

امام صادق علیه السلام مى فرماید: عباد بصرى در راه مكه، خدمت على بن الحسین علیه السلام رسید و به او گفت: على! جهاد در راه خدا و دشواریهاى آن را كنار نهاده اى و به سوى حج و خوشیهاى آن روى آورده اى؟ در حالى كه خدا فرموده است:

«خداوند، جان و مال مؤمنان را از ایشان خرید تا برایشان بهشت باشد. آنان در راه خدا مى جنگند، مى كشند و كشته مى شوند. وعده اى است كه حقیقتا در تورات و انجیل و قرآن به آن داده شده است و چه كسى از خدا به عهد خود وفادارتر است؟ مژده باد شما را به این معامله كه انجام دادید، كه آن رستگارى بزرگى است.» (19)

تو آن جهاد و آن وعده خدا را ترك كرده و به حج آمده اى؟

امام علیه السلام در جواب او فرمودند: دنباله آیه را نیز بخوان. عباد بقیه آیه را خواند: «توبه كنندگان، پرستندگان، ستایشگران، روزه داران، ركوع كنندگان، سجده كنندگان، امر كنندگان به معروف و بازدارندگان از منكر و حافظان حدود الهى و مژده بده به مؤمنان.» (20)

چون عباد دنباله آیه را تمام كرد، امام علیه السلام در جوابش فرمود: «هر گاه این گونه افرادى را كه خداوند توصیف كرده است یافتى، در آن صورت جهاد به همراه آنان برتر از حج خواهد بود.»

امام زین العابدین علیه السلام با این موضع گیرى، سیره و روش اهل بیت علیهم السلام را در باره شركت در جنگ و جهاد بیان فرمود. نكته شایان توجه آن است كه امام علیه السلام از یك سو، چون جنگ و مرزبانى مسلمانان موجب حفظ بیضه و كیان اسلامى مى شود و خطر تهاجم دشمنان اسلام كه در صدد ریشه كن ساختن اصل اسلام هستند، از بین مى رود، براى آنان دعا كرده و آرزوى پیروزى و غلبه آنان را بر دشمنانشان از خدا مى كند (21) و از سوى دیگر، چون این مرزبانى ها و لشكركشى ها و در نتیجه جنگ ها، به امر حاكم و رهبر الهى و حقیقى جامعه اسلام نیست و این نیروها تحت فرمان حاكمان نالایق و ستمگر اموى مامور انجام این امور هستند، خود از شركت در جهاد امتناع مى ورزد و بدین طریق موضع فقهى اهل بیت علیهم السلام را در مورد جهاد ونبرد با مشركان اعلام داشته، مهر بطلان بر سیاستهاى بنى امیه در این امر زده و پاسخى دندان شكن در برابر اعتراض بعضى از افراد مبنى بر عدم شركت حضرت در جهاد، ارائه مى دهند.اینها نمونه هایى از موضع گیرى ها و برخوردهاى امام سجاد علیه السلام در برابر عقاید و افكار انحرافى جامعه عصر خویش بود.

به طور یقین، حضرت در طول عمر شریفشان و به ویژه در مدت امامت و هدایتشان، از این قبیل موضع گیرى ها و برخوردها فراوان داشته اند كه تاریخ - به خاطر جو تاریك و پر اختناق حاكم - فقط موارد اندكى از آنها را ثبت و ضبط كرده است. به هر تقدیر، امام سجاد علیه السلام در تبیین معارف بلند الهى و تعالیم اسلام ناب محمدى صلى الله علیه و آله و رفع شبهات و انحرافات اعتقادى و اخلاقى جامعه اسلامى، لحظه اى فروگذارى نكردند تا بالاخره در سال 95 هجرى به جوار حق شتافتند و امامت و وصایت را به فرزند برومندشان، امام باقر علیه السلام سپردند.