امام سجاد علیه السلام و حقوق همسایگان قسمت اول

از منابع حقوق اسلامى; قرآن، سنت، عقل و اجماع است. قرآن به منزله قانون اساسى است كه غالبا كلیات و اصول و ضوابط احكام را پیش روى پیروان حق نهاده است. و رسول اكرم صلى الله علیه و آله وسلم و جانشینان راستین آن حضرت با گفتار، رفتار و تقریر، جزئیات موازین شرعى و اعتقادى را بر حسب شرایط زمانى و مكانى بیان فرموده اند، از این امور به «سنت » تعبیر نموده اند كه مطلق هاى قرآنى را تقیید مى كند، عموم آن را تخصیص مى زند، مجمل ها را توضیح مى دهد و نیز مسائلى را كه در قرآن نیامده است، بیان مى نماید.

جامعه جهانى بعد از دومین جنگ بین الملل كه با سلاح علم، تمدن و تكنیك بسیارى را به خاك و خون افكند و شهرهاى زیادى را به خرابه مبدل ساخت; میلیون ها نفر را معلول و مجروح نمود و پس از آن همه خسارت هاى مادى، فرهنگى و اجتماعى براى حفظ حقوق انسان ها، به چاره اندیشى پرداخت، اندیشمندان و نمایندگان پنجاه و شش كشور در 86 جلسه و در طول هفتصد روز و دهها هزار ساعت كار، تنها سى ماده به نام «اعلامیه حقوق بشر» نوشتند كه متاسفانه ضامن اجرایى نداشت و موفق نگردید به جنگ هاى خونین، استثمار انسان ها، تجاوز، زورگویى، غصب و چپاول حقوق محرومان پایان دهد! هنوز مركب این قوانین خشك نشده بود كه آتش جنگ در بین بسیارى از كشورها زبانه كشید و هر روز كه از آن مى گذشت، دامنه اش گسترش مى یافت. آرى اندیشمندان و متفكران كه از اعماق روح و زوایاى ذهن و فكر بشر و مناسبات اجتماعى آنان درك ژرفى نداشتند و به سرچشمه قرآن، وحى و سنت معصومین متصل نبودند، در یك گردهمآیى توان فرسا و وقت گیر، قوانینى را تنظیم كردند كه نه تنها گرهى از دشوارى ها و آشوب هاى جهانى بر نداشت و موفق نگردید از تجاوز و بى عدالتى جلوگیرى كند، بلكه همان كشورهایى كه منادى حقوق بشر بودند، سرزمین هاى آفریقایى و آسیایى را مورد یورش وحشیانه خویش قرار دادند و به غارت ثروت هاى فرهنگى، ملى و مادى مردمان كشورها پرداختند!

در داخل سرزمین هاى خود نیز به اقلیت هاى دینى ستم كرده و مى كنند، آنان را از انجام مراسم مذهبى و اجراى سنت هاى دینى باز مى دارند، از گسترش اماكن عبادى مسلمانان جلوگیرى مى كنند و اجازه نمى دهند انسان ها به نداى «فطرت و وجدان » خویش كه یكتا پرستى و روى آوردن به فضیلت و كرامت هاى ملكوتى است، پاسخ گویند; از زمامداران خودسر و ستمگر حمایت مى كنند، امواج گمراهى و جهالت را با رشد سرطانى فرقه هاى ضاله گسترش مى دهند و بازهم وقیحانه ادعا مى كنند: «ما مدافع حقوق انسان ها هستیم و از اینكه كشورهاى مسلمان حقوق شهروندان خویش را مراعات نمى نمایند، در رنجیم!»

اعلامیه سازمان ملل متحد كه در 25 نوامبر 1948 م. صادر شده و در آن تاكید كرده است: «تمامى مصادیق و اشكال تعصبات و تبعیض بین افراد، ادیان و اعتقادات مختلف باید برچیده شود.» اما فرانسه آن را زیر پا مى نهد و «حجاب » را كه فریضه اى دینى و اصل مسلم قرآنى است، در مدارس و مراكز آموزشى ممنوع مى كند. این است معناى دموكراسى از نوع غربى!

در فرهنگ اسلامى، حقوق و تكالیف، اوامر و نواهى از مذهب ریشه گرفته اند. اسلام به انسان از نظرگاه فردى و اجتماعى، مادى و معنوى تواما مى نگرد كه این نگرش چند جانبه، در غایت و نتیجه باهم تفاوتى ندارند. ایجاد هم آهنگى بین حقوق شخصى و منافع عمومى و امور مادى و مسایل آخرتى تنها با به كار بستن صحیح دستورات قرآن میسر است.

اصول عدالت، تقوا و مسؤولیت انسان شالوده تكالیف هر فرد مسلمان را نسبت به خود و در حق دیگران بنیان نهاده است. تعالیم قرآنى و روایى فضایى در جامعه پدید مى آورد كه مسلمین را باهم پیوند مى دهد و در برخوردها و معاشرت ها با ادب و احترام متقابل روبه رو مى شوند. این ها همه مبین آن است كه اسلام حقوق بشر را كاملا مورد توجه قرار داده است و هیچ گاه نمى خواهد به آزادى واقعى و اصیل انسان خللى وارد سازد. بر پایه چنین اصلى بود كه در صدر اسلام آن پیروزى چشمگیر و آن دگرگونى در افكار و نگرش ها در جامعه جاهلى اعراب بروز نمود. انسان ها و جامعه بر بنیان این نظام ارزشى، اعتبار و عزت و حیثیت تازه اى به دست آوردند. آدمى به مقام خود وقوف یافت و با وظایف و تكالیف خویش آشنا شد و توانایى و استعداد وى در چنین فضایى امكان شكوفایى به دست آورد. امتیازات شخصى، قومى و قبیله اى جاى خود را به تقوا و فضیلت انسانى داد.

منشورى منور

اسلام براى همسایگان همچون خویشاوندان، حقوقى را قایل گردیده است كه هركس بخواهد آنها را نادیده تلقى نماید و یا تضییع كند، گناهكار و متجاوز به شمار مى آید. حق همسایگى در اسلام، آن چنان اهمیت دارد كه قرآن كریم پس از مطرح نمودن توحید و یكتاپرستى و اجتناب از شرك ورزیدن به ساحت پروردگار متعال، دعوت عملى به تضامن و تعاون اجتماعى نموده و در این میان پس از فراخوانى به پرستش خداوند، نیكى به والدین، ارحام، یتیمان و فقیران، «احسان به همسایه » را مورد اهمیت قرار داده است.

در واقع از دیدگاه ارزشى اسلام هر انسانى باید قلمرو محظوظ بودن از امكانات زندگى و نعمت هاى الهى و همكارى و همیارى خویش را از چهار دیوارى خانه بیرون آورد و به محیط پیرامون و محله اى كه در آن سكونت دارد، سرایت دهد و در معاشرت ها و رفت و آمدها مراعات حال همسایگان جدى تلقى گردد.

دستور قرآن در آیه 36 از سوره نساء در خصوص همسایگان - اعم از مسلمان، خویشاوند و حتى غیر مسلمان - متضمن برنامه اى است كه اگر از سوى مسلمانان به كار گرفته شود، بسیارى از مشكلات جوامع انسانى به لحاظ امنیت روانى، تسهیلات زندگى، بهبود مناسبات اجتماعى، مرتفع مى گردد. ارتباط با همسایگان و خوش رفتارى با آنان در فرهنگ قرآن و عترت به آن درجه اى از اهمیت است كه معصومان علیهم السلام در سخنانى گهربار این ویژگى را از جمله اهداف بعثت رسول اكرم صلى الله علیه و آله وسلم ذكر نموده اند و نیز نیكى با همسایه را در ردیف واجباتى چون نماز و از جمله «مكارم اخلاق » برشمرده اند. (1)

چهارمین فروغ امامت، دفاع از حقوق انسان را در سیره و سخن پى گرفت و در این راه اسوه اى براى تمامى آدمیان عصرهاى بعدى شد.

در آن عصر وحشت، ضلالت و رذالت امویان، امام سجاد علیه السلام فریاد برآورد:

«از جمله گناهانى كه بلاى آسمانى را نازل مى نماید و نعمت را به نقمت تبدیل مى كند، تجاوز و تعدى به حقوق مردم است.» (2)

در فراز یكى از بیانات امام چهارم آمده است:

«یكى از دو گناهى را كه خداوند مورد آمرزش قرار نمى دهد، ضایع كردن حقوق برادر دینى است.» (3)

در رساله حقوقى كه از ایشان به یادگار مانده است، طى 50 ماده «حقوق انسان ها» را مطرح نموده و ضامن آن را ایمان و اعتقاد مسلمانان و وجدان انسانها و نظام برخاسته از ایمان مى داند. (4)

امام در این منشور منور راههاى رفتار و سلوك انسانى و بنیان نهادن فرهنگ و تمدن بشرى را بر اصولى استوار نموده اند كه تمامى عوامل آرامش روحى و مصونیت آن از هر گونه آشوب و آشفتگى، به وفور در آن مشاهده مى گردد. امامى كه بصیرتى عمیق و گسترده نسبت به حالات انسان ها، زندگى و روابط آنان دارد، حقوقى را بر ایشان مقرر نموده و همه را مسؤول رعایت و پاسدارى از آن قرار داده اند تا بدان وسیله بنیاد «جامعه اسلامى » به تمام و كمال ایجاد شود. اما قبل از آنكه هریك از این حقوق را بیان فرمایند، به اجمال و اختصار به آنها پرداخته اند كه در فرازى از آن تاكید نموده اند: «بزرگ ترین حقوقى كه خداوند بر تو واجب كرده است، حقوقى مى باشد كه نسبت به خود تو بر تو واجب گردانیده كه اساس همه حقوق بوده و تمام آنها از آن نشات گرفته است.» و پس از برشمردن این حقوق، مى فرمایند: «خوشا به حال كسى كه خداوند او را براى اداى این حقوق واجب یارى كرده و او را موفق و ثابت قدم بدارد.»

سى و یكمین حق از این حقوق، «حق همسایه » است كه امام این گونه مطرح فرموده است:

اما حق همسایه این مى باشد كه وقتى غایب است، حرمت و حقوق او را در نبودنش از هر جهت حفظ كنى و چون حاضر است، تكریمش نمایى و او را احترام كنى و در هر حالى به او كمك نمایى. براى پى بردن به عیب ها و لغزش هاى او تفحص و جستجو ننمایى و اگر هم ناخودآگاه از عیب او مطلع شدى، در خصوص دانسته هاى خویش نسبت به معایب او بسیار پرده پوش باش كه اگر بخواهند با نیزه هایى دلت را بشكافند و به اندرونت دست یابند، موفق نشوند. به سخنان ناآگاهانه وى وقعى مگذار و اعتنا نكن، در سختى ها رهایش مكن و اگر امكاناتى دارد، بر او رشك مورز. از لغزش او درگذر و خلافش را اغماض نما و اگر ندانسته به تو بدى كرد، متانت به خرج بده و بردبار باش. مبادا بدرفتارى كنى. اگر كسى خواست درباره او زبان به بدگویى بگشاید، جلوگیرى كن و اگر فردى خواست مكرى درباره اش به اجرا بگذارد، با دلسوزى این نقشه را خنثى كن و با كرامت و بزرگوارى با وى معاشرت نما. هیچ نیرو و توانى به جز خدا نیست (پس از آن كمك بگیر).»

امام سجاد علیه السلام در این فراز از رساله حقوق براى همسایگان اهمیت فوق العاده اى قائل گردیده و مراعات حقشان را سفارش نموده است. هدف از این تاكیدها و توصیه ها و اهتمام و عنایت به امور و شئون همسایگان ایجاد همبستگى اجتماعى و احیاى اخوت دینى در میان «جوامع اسلامى » است تا در پرتو این انسجام، محبت و مودت شكل متقابل و فراگیرى به خود گیرد و هرگونه اختلاف، بدبینى، بددلى و سوء تفاهم از دل ها رخت بربندد و مردم براى رشد فضایل و مكارم گام بردارند.

امام از پیروان خویش مى خواهد وقتى مصائبى براى همسایه اى پیش مى آید، او را تنها نگذارند و به امدادش بشتابند; زیرا وقتى فرد مصیبت دیده، خود را در توفانى از حوادث و بلایا مشاهده كرد، دچار فشار روحى و روانى شدیدى مى شود و اگر با او همفكرى و همكارى نشود و در جهت نجات دادن وى از شدائد و ناگوارى ها اقدام نشود، هجوم ناگوارى ها ذهن و دلش را پژمرده نموده و نشاط روحى و آرامش روانى را از وى سلب مى كند; آدمى با این وضع ناگوار نمى تواند در امور اجتماعى و برنامه هاى انسان ساز اسلامى حضورى مؤثر و فعال داشته باشد.

به علاوه وقتى ما با همسایه خود ارتباط برقرار مى كنیم، باید شئونات وى را كاملا حفظ كنیم و به گونه اى نباشد كه در معاشرت با ما، ارج و منزلت اجتماعى وى تنزل یابد. رعایت این حقوق، غیر از آنكه شبكه روابط اجتماعى را در جامعه مسلمانان استحكام مى بخشد و دوستى و عواطف عالى را بین آنان رواج مى دهد، موجبات رشد، پویایى و كمال یابى آنان را فراهم مى سازد.

البته حقوق مذكور متقابل است و مجاورت مسلمانان با یكدیگر تعهد ایجاد مى كند. در رعایت حق همسایه هیچ كس نمى تواند ادعا كند به همكارى و مساعدت دیگران نیازى ندارد. (5) زیرا قرآن كریم مى فرماید: «و تعاونوا على البر والتقوى » (6) و در این همكارى در نیكى و تقوا، استثنا و تخصیص وجود ندارد.

قلمرو ممنوع

انسان باید متوجه این واقعیت باشد كه نوع معاشرت با همسایگان، در روح و روانش اثر مى گذارد.

مجاورت با افراد خاطى، گناهكار و اهل عصیان، دل را تیره مى كند. شهید مطهرى مى گوید:

«انسان با روحى حساس و قابل تغییر آفریده شده است; به همین جهت، صلاح و فساد بدون آنكه خود اشخاص متوجه باشند، از فردى به فرد دیگر سرایت مى كند. به تعبیر حضرت على علیه السلام وقتى آدمى با افراد بد معاشرت و مجالست دارد، مثل این است كه وى را در فراموشخانه ایمان برده اند زیرا حداقل به طور موقت و تا وقتى كه با او مرتبط است، افكار و عقاید پاك خویش را از یاد مى برد.» (7)

برای مطالعه قسمت دوم کلیک کنید.

1. كافى، ج 3، ص 333; امالى، شیخ مفید، ص 205، الروضة من الكافى، ج 2، ص 51 و 52; تحف العقول، ص 29; تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 201 و 202.

2. الامام زین العابدین، علامه عبدالرزاق مقرم، ص 149.

3. تحلیلى از زندگانى امام سجاد علیه السلام، باقر شریف قرشى، ترجمه محمدرضا عطایى، ج 1، ص 107.

4. رساله حقوق، به اسنادى از ابوحمزه ثمالى، توسط شیخ صدوق روایت گردیده است: (خصال، ص 50). منابع دیگرى كه آن را نقل كرده اند، عبارتند از: من لایحضره الفقیه، صدوق; تحف العقول، ابن شعبه حرانى; مستدرك الوسایل، محدث نورى; فلاح السائل، ابن طاووس

5. با الهام از خطبه 214 نهج البلاغه و حكمت ها و اندرزها، شهید مطهرى، ص 89.

6. مائده/آیه 2.

7. حكمت ها و اندرزها، ص 281.