بعد سیاسی زندگی امام سجاد علیه السلام
یك كتاب در یك مقاله
بعد سیاسی زندگی امام سجاد علیه السلام
• برخی از مطالب امام سجاد علیه السلام در روش موعظه، خطاب به عموم مردم است و برخی دیگر خطاب به شیعه. در آنجا كه مخاطب همه مردم هستند اولاً غالباً به آیات قرآن استناد می شود و ثانیاً صریحاً دستگاه حكومتی مورد عتاب و انتقاد قرار نمی گیرد و صرفاً بیان اندیشه و ایدئولوژی اسلامی به صورت پند و نصیحت است. استناد به قرآن كریم از آن نظر ضروری بود كه عموم مردم، معرفت كافی نسبت به امام سجاد علیه السلام نداشتند و استدلال می طلبیدند. پرهیز از انتقاد صریح نیز برای رعایت تقیه بود.
حضرت زین العابدین علیه السلام سخن را با لحن موعظه به این صورت آغاز می كند كه «ایها الناس اتقوا الله و اعلموا انكم الیه راجعون؛... تقوای خدا را پیشه كنید و بدانید كه به سوی خدا برمی گردید. الا و ان اول ما یسالانك عن ربك الذی كنت تعبده; بدان كه وقتی نكیر و منكر به سراغ تو می آیند اولین چیزی كه آن دو می پرسند، از خدای توست كه او را عبادت می كردی و عن نبیك الذی ارسل الیك; از پیامبری كه به سوی تو فرستاده شده، می پرسند و عن دینك الذی كنت تدین به، و از دینت می پرسند كه به آن معتقد بودی و عن كتابك الذی كنت تتلوه; و از كتابت كه آن را تلاوت می كردی، می پرسند.» و آنگاه امام سجاد علیه السلام می رسد به نكته اصلی و محوری: «و عن امامك الذی كنت تتولا; (1) و از امامی كه تو ولایت آن را داری، می پرسند.»
در زبان و بیان ائمه علیهم السلام مساله امامت یعنی مساله حكومت و فرقی بین مساله امامت و مساله ولایت نیست. امامی كه در اینجا ذكر می شود، یعنی جانشین پیامبر كه هم متكفل ارشاد و هدایت دینی توست و هم متكفل هدایت و ارشاد امور زندگی در دنیا; امام یعنی رهبر جامعه. پس اطاعت از امام كه واجب است، هم در امور دنیوی و هم در امور دینی واجب است.
امام سجاد علیه السلام وقتی می فرماید: «از امامت از تو می پرسند»، یعنی به تو می گویند كه آیا امام درستی انتخاب كردی؟ و آن كسی كه بر تو حكومت می كند و رهبر جامعه است، آیا به راستی انتخاب كردی؟ آیا خدا به امامتش راضی است؟
با این روش آرام و موعظه آمیز، مردم را بیدار و حساس می كند درباره مساله امامت، در حالی كه بنی امیه اساسا میل نداشت كه بحثی درباره امامت و حكومت شود.
دو نكته در موعظه های عمومی امام سجاد علیه السلام باید مورد توجه قرار گیرد:
یك: این بحثها صرف آموزش نیست بلكه بیشتر از آنكه تعلیم باشد، تذكر و یادآوری است زیرا در آن زمان انحراف و تحریف در اصول دین واقع نشده بود ولی مردم فراموش كرده بودند. زندگی مادی، توحید و نبوت و معاد را از یادشان برده بود.
دو: امام سجاد علیه السلام بر مساله امامت تاكید خاص دارد. بر اساس همان خط مشی كلی و هدف نهایی كه قبلا ذكر شد (تشكیل حكومت اسلامی به روش اهل بیت علیهم السلام) امام سجاد علیه السلام در موعظه های عمومی خود نیز مساله ولایت و امامت و حكومت را یادآوری می كرد البته به صورتی كه حساسیت دشمن برانگیخته نشود و در عین حال، مردم متنبه شوند.
«موعظه های اختصاصی » امام سجاد علیه السلام آن مواعظی است كه خطاب به شیعه صورت گرفته است و كاملا مشخص است كه مخاطبان، از مخالفان دستگاه حاكم هستند. این موعظه های اختصاصی برای كادر سازی است تا در صورت ایجاد حكومت اسلامی، مسئولیت های مهم را برعهده بگیرند.
یك نمونه از این موعظه های اختصاصی در «تحف العقول » ذكر شده است; این موعظه چنین آغاز می شود: كفانا الله و ایاكم كید الظالمین و بغی الحاسدین و بطش الظالمین ایها المؤمنون. خود این خطاب نشان می دهد كه امام و مخاطبان، در این جهت با هم شریكند كه مورد خطر و تهدید دستگاه حاكم هستند. «لایفتننكم الطواغیت و اتباعهم من اهل الرغبة فی الدنیا المائلون الیها المفتونون بها المقبلون علیها... و ان الامور الواردة علیكم فی كل یوم و لیلة من مظلمات الفتن و حوادث البدع و سنن الجور و بوائق الزمان و هیبة السلطان و وسوسة الشیطان لتشبط القلوب عن نیتها...» (2) طاغوت ها و پیروان دنیاپرست آنها، شما را فریب ندهند. این حوادثی كه در زندگی شب و روز برای شما - در دوران خفقان و مبارزه - پیش می آید، دلها را از نیت و جهتی كه دارند باز می دارد و از آن انگیزه و نشاط لازم برای مبارزه می كاهد. «و تذهبها عن موجودالهدی و معرفة اهل الحق و ایاكم و صحبة العاصین و معونة الظالمین » و هدایت موجود را از یاد می برد و شناخت اهل حق را به فراموشی می سپارد. سپس امام سجاد علیه السلام موعظه می كند و هشدار می دهد كه از همنشینی با گنه كاران بپرهیزید و ظالمان را یاری مكنید. روشن است كه امام علیه السلام عده ای از مؤمنین و هواداران را جمع كرده و دارد با روش موعظه، آنها را دلگرم و امیدوار می كند و از نزدیك شدن به دستگاه ستمگر زمان (عبدالملك بن مروان) منع و نهی می كند و آنها را شاداب و با طراوت و سرزنده نگه می دارد برای روزی كه وجودشان بتواند در راه حكومت اسلامی مؤثر واقع شود.
«موعظه های اختصاصی » امام سجاد علیه السلام آن مواعظی است كه خطاب به شیعه صورت گرفته است و كاملا مشخص است كه مخاطبان، از مخالفان دستگاه حاكم هستند. این موعظه های اختصاصی برای كادر سازی است تا در صورت ایجاد حكومت اسلامی، مسئولیت های مهم را برعهده بگیرند.
• امام سجاد علیه السلام با یادآوری تجربه های گذشته پیروان اهل بیت علیهم السلام (در قیام عاشورا، واقعه حره، شهادت حجربن عدی و رشید حجری و..). می خواست شیعه را در مبارزه ثابت قدم تر گرداند: «فقد لعمری استدبرتم من الامورالماضیة فی الایام الخالیة من الفتن المتراكمة والانهماك فیها ما تستدلون به علی تجنب الغواة و...» ; به جان خودم قسم! شما از جریان های گذشته در دوران های پیشین كه پشت سر گذاشته اید، از فتنه های انباشته و متراكم و غرق شدن در این فتنه ها تجربه هایی را می توانید از آن آزمایش ها استفاده كنید و بر اجتناب از گمراهان و اهل بدعت ها و مفسدین در زمین راه یابید.
امام سجاد علیه السلام در اینجا به صراحت، مساله امامت و ولایت را مطرح می كند:
«فقدموا امرالله وطاعته و طاعة من اوجب الله طاعته و لا تقدموا الامور الواردة علیكم من طاعة الطواغیت و فتنة زهرة الدنیا بین یدی امرالله و طاعته و طاعة اولی الامر منكم » ; فرمان خدا و اطاعت او را مقدم بدارید و همچنین اطاعت كسی را كه خدا، اطاعت او را واجب كرده است. اطاعت طاغوت ها - عبدالملك بن مروان ها - را بر اطاعت خدا و اطاعت رسول خدا و اطاعت اولوا الامر واقعی مقدم نكنید.
امام زین العابدین علیه السلام با این بیان، در حقیقت برای نظام حكومتی مورد نظر خود كه حكومت علوی و الهی و اسلامی بود، تبلیغ و فرهنگ سازی می كرد.
• رساله حقوق امام سجاد علیه السلام، نامه بسیار مفصلی است به اندازه یك كتاب كه به یكی از دوستانشان نوشته اند و در آن حقوق افراد و اشخاص بر یكدیگر بیان شده است. در این رساله، علاوه بر حقوق الهی و اعضاء و جوارح و همسایه و خانواده، حقوق متقابل مردم و حاكم اسلامی نیز بدون ایجاد تنش و به صورت آرام و بدون ذكر مبارزه برای ایجاد حكومت اسلامی در آینده، بیان شده است.
در واقع این رساله برای آن تالیف شده است كه اگر در آینده حكومت اسلامی مورد نظر امام سجاد علیه السلام تشكیل گردید، مناسبات و روابط و حقوق متقابل مردم و حاكم اسلامی، قبلاً در ذهن مسلمانان شكل گرفته و معلوم شده باشد.
• عبدالملك بن مروان آنقدر تلاوت قرآن می كرد كه یكی از قاریان قرآن شناخته شده بود اما وقتی به او خبر دادند كه به خلافت و حكومت رسیده، قرآن را بوسید و كنار گذاشت و گفت: «هذا فراق بینی و بینك »! یعنی «دیدار به قیامت!» حقیقت هم همین بود، او دیگر به قرآن مراجعه نمی كرد و البته حفظ ظاهر را می كرد و هرگز آشكارا با اندیشه های اسلامی مخالفت نمی كرد.
رساله حقوق امام سجاد علیه السلام، نامه بسیار مفصلی است به اندازه یك كتاب كه به یكی از دوستانشان نوشته اند و در آن حقوق افراد و اشخاص بر یكدیگر بیان شده است
عبدالملك بن مروان برای حفظ ظاهر و توجیه ستمگری ها و جنایت هایش نیاز به عالمان درباری داشت. یكی از این عالمان درباری، محمدبن شهاب زهری است.
محمدبن شهاب زهری در دستگاه حكومت قرب و منزلت بسیاری داشت به طوری كه نوشته اند یك بار محمد بن شهاب وارد مسجدالحرام شد، هیأت حاكمه آنقدر برای او تشریفات چیده بودند كه عالمان و محدثان حاضر در مسجد همگی دچار شگفتی شدند. معمر می گوید: ما خیال می كردیم كه از زهری حدیث بسیاری نقل كرده ایم تا اینكه ولید (فرزند عبدالملك بن مروان) كشته شد پس دفترهای زیادی را دیدیم كه بر چارپایان حمل و از خزانه ولید خارج می شد و می گفتند كه اینها دانش زهری است. یعنی زهری آنقدر كتاب و دفتر بنا به خواسته دستگاه دولت اموی، از حدیث پركرده كه برای حمل آن نیاز به چارپایان است. یكی از احادیث مجعول زهری این است.
«ان الزهری نسب الی رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم انه قال: لاتشدوا الرحال الا الی ثلاثة مساجد المسجدالحرام و مسجدالمدینة و المسجدالاقصی و ان الصخرة التی وضع رسول الله قدمه علیه تقوم مقام الكعبة » (3)
این حدیث مربوط به آن زمانی است كه عبدالله بن زبیر، مسلط بر مكه بود و هروقت مردم می خواستند به حج بروند، مجبور بودند در مكه چند روزی بمانند و این فرصت بسیار خوب برای عبدالله بن زبیر بود كه علیه دشمنانش - از جمله عبدالملك بن مروان - تبلیغات كند. و چون عبدالملك می خواست مردم تحت تاثیر این تبلیغات قرار نگیرند و به مكه نروند، بهترین راه را آن دید كه حدیثی جعل شود كه براساس آن، شرف و منزلت مسجدالاقصی به اندازه مكه و مدینه دانسته شود و حتی آن سنگی كه در مسجدالاقصی است، به قدر كعبه شرف داشته باشد! در حالی كه می دانیم در فرهنگ اسلامی، هیچ نقطه ای از دنیا به اندازه «كعبه » شرافت ندارد و هیچ سنگی به منزلت و عظمت «حجرالاسود» نیست.
پس از آنكه محمد بن شهاب زهری وابسته به دستگاه خلافت شد، حتی برضد امام سجاد علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام هم حدیث جعل می كرد. از جمله در كتاب «اجوبة مسائل جار الله »، اثر آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین، دو حدیث مجعول از زهری نقل و نقد شده كه در یكی از آن دو، ادعا شده كه نعوذ بالله، امیرالمؤمنین علی علیه السلام جبری بود! و در دیگری حمزه سیدالشهدا شراب خوار معرفی شده است! روشن است كه زهری با این احادیث دروغین در صدد بود خاندان عصمت را تضعیف كرده و مسلمانی معمولی و بلكه پایین تر بشمارد. و به اصطلاح باید گفت این گونه احادیث مجعول برای ترور شخصیت فكری، فرهنگی و معنوی اهل بیت علیهم السلام بود.
امام سجاد علیه السلام نامه ای كوبنده و آتشین دارد كه در «تحف العقول » ذكر شده و در آن محمدبن شهاب زهری و بدعت هایش مورد انتقاد شدید قرار گرفته است.
امام علیه السلام از جمله می فرماید: «... احببت من حارب الله; كسی را به دوستی برگزیدی كه محارب با خداست. انك اخذت ما لیس لك ممن اعطاك; چیزهایی را كه به تو دادند و متعلق به تو نبود، از آنان گرفتی.»
«... اخف ما احتملت ان انست وحشة الظالم و سهلت له طریق الغی بدنوك منه حین دنوت و اجابتك له حین دعیت... جعلوك قطبا اداروا بك رحی مظالمهم و جسرا یعبرون علیه الی بلایاهم و سلما الی ضلالتهم داعیا الی غیهم سالكا سبیلهم یدخلون بك الشك علی العلماء و یقتادون بك قلوب الجهال الیهم... ; بدان كمترین چیزی كه برعهده گرفتی این است كه وحشت ستمگران را تبدیل به راحتی و انس كردی و راه گمراهی را برای آنها هموار ساختی... آیا چنین نبود كه وقتی آنها ترا به خودشان نزدیك كردند، از تو محور و قطبی به وجود آوردند كه آسیای مظلمه های آنان بر آن قطب می گردد و پلی را ایجاد كردند كه از روی آن به سوی كارهای خلافشان عبور می كنند. آنها به واسطه تو در علما شك ایجاد می كردند و دلهای جاهلان را به سوی خودشان جذب نمودند.»
سپس امام سجاد علیه السلام می فرماید: «نزدیك ترین وزرای آنها و نیرومندترین یارانشان به قدری كه تو «فساد» آنها را در چشم مردم «اصلاحات » جلوه دادی، نتوانستند به آنها كمك كنند!»
نكته پایانی:
علی رغم آنكه امام سجاد علیه السلام در دوران امامت پربركت خود - كه 34 سال طول كشید - تعرض آشكاری به دستگاه خلافت نداشت ولی فعالیت های فرهنگی آن بزرگوار و تعلیم و تربیت عناصر مؤمن و مخلص، بنی امیه را نسبت به آن حضرت بدبین كرد به طوری كه به آن امام علیه السلام تعرض هم كردند و دست كم یك بار آن حضرت را با غل و زنجیر از مدینه به شام بردند.
این غل و زنجیری كه نسبت به امام سجاد علیه السلام معروف است، به طور یقین معلوم نیست كه در واقعه كربلا باشد اما در دوران امامت و از مدینه به شام، یقینی است. امام سجاد علیه السلام در موارد متعدد دیگری مورد شكنجه و آزار مخالفان قرار گرفت و سرانجام در سال 96 هجری در زمان خلافت ولید بن عبدالملك، به وسیله عمال خلافت، مسموم شد و به سعادت «شهادت » رسید.
سلام الله علیه یوم ولد و یوم عاش و یوم استشهد و یوم یبعث حیا.
تلخیص: محمد خردمند
1. این روایت در تحف العقول ذكر شده است. (ترجمه آیت الله احمد جنتی، ص 284).
2. همان، ص 288 - 290.
3. تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 8.
