انسان ، از ابتداى شروع زندگى ، مجبور به كار و فعاليت و حركت و كوشش است . اين حركت و كوشش يا در ارتباط با خدا يا با جهان يا با خلق خداست و حركت و كوشش او يا مايه نجات يا عامل هلاكت است .
چنانچه كوشش او در ارتباط با آن سه واقعيّت ـ خدا و جهان و خلق ـ براساس حق و حدود الهى باشد مايه سعادت و الاّ علت شقاوت و ذلت و خسران دنيا و آخرت است . براى سالم ماندن از هر ضررى و دور ماندن از هر خسارتى و پاك ماندن از هر ناپاكى ، لازم است انسان داراى دو نظر و دو دقّت گردد و آن دو نظر و دو دقّت عبارت است از : دقّت قبل از عمل و توجّه به اصل عمل .
نظر اوّل : دقت قبل از عملاما دقّت قبل از عمل به اين است كه بنگرد و ببيند كه عملى كه از او سرمى زند و دل و نيّتش به خاطر آن تحريك شده و پر از شوق گرديده ، آيا فقط به خاطر خداست يا براى خوش آمد هواى نفس و پيروى از شيطان است .
در اينجا بايد در اجراى عمل عجله نكند ، تا علّت انجام عمل با كمك نور حق براى او كشف شود ؛ اگر معلوم شد علّت تحريك نفس به عمل عشق خداست و آدمى نظرى جز جلب نظر او ندارد انجام دهد و اگر علّت تحريك غير خداست ، جداً در انجام عمل از خداوند حاضر و ناظر و پروردگار مراقب خجالت بكشد و انجام و عمل را رها كرده و نفس را به رغبت عملى كه براى خدا نيست ملامت كند !!
به نفس هشدار دهد : چرا مى خواهى عملى را انجام دهى كه مورد توجّه دوست نيست و عاقبتى جز افتضاح و رسوايى ندارد ؟
در خبر آمده : براى تمام حركات انسان اگرچه خيلى كوچك باشد سه پرونده باز مى كنند و يا سه نوع سؤال از انسان مى كنند : عمل را براى چه انجام دادى ؟ و چگونه انجام دادى ؟ و براى كه انجام دادى ؟
آرى ، از او مى پرسند كه انجام عمل بر تو لازم بود كه به امر مولايت باشد ، آيا به همين خاطر براى عمل برخاستى ، يا ميل و همّتت به عمل به خاطر شهوت و هوى بود ؟ و اين عمل را با كمك نور معرفت و علم انجام دادى يا از روى جهل و ظن ؟
و در مرحله سوّم سؤال مى كنند : اين كار را خالص براى حق انجام دادى كه به قول خود كه بارها گفتى « لا إله إلاّ اللّه » وفا كرده باشى پس اجر و مزدت برعهده او لازم باشد ، يا براى خوش آمدن مردم تا اجرت را از آنان بگيرى ، يا براى رسيدن به مال و منال دنيا تا نصيبى كه در دنيا به تو داده شد مزد عملت حساب شود ؟!
پيامبر بزرگ اسلام صلى الله عليه و آله به معاذ فرمود : إِنَّ الْمرء يُسْأَلُ يَوم القيامةِ عَنْ جَميعِ سَعْيِهِ حتى كُحْلِ عَيْنَيْهِ ، وَعَنْ فَتات الطّينةَ بِإصْبَعِهِ .
در قيامت از همه چيز حتى سرمه چشم و ريختن گِل ديوار [ مردم ] با دو انگشت سؤال مى شود . اين است نظر اوّل و حصول اين نظر براى ناظر و مراقب جز از راه درايت و علم و آشنايى با حقيقت اعمال و دقّت در وضع نفس و حيله ها و مكايد شيطان از راه ديگر ممكن نيست . تا زمانى كه انسان ، پروردگار خود و نفس و دشمن خطرناك هميشگى خود ـ شيطان ـ و آنچه موافق با هوى يا با خداست و امثال اين امور را كه در ميدان حيات از اهميّت خاصّى برخوردارند نشناسد ، به چنين مراقبت و نظارتى نسبت به عمل نخواهد رسيد .
در اينجا توجّه به اين نكته لازم است كه اگر خود انسان آراسته به نور علم براى كشف حقايق لازم از قبيل نفس ، شيطان ، هوى و اين كه آيا اين عمل موافق يا مخالف حق است نبود ، بر او واجب است براى يافتن حقيقت ، دست به دامن عالمى ربّانى و راهنمايى الهى و صادقى فرزانه بزند ، تا با استفاده از نور علم او ، بتواند از سلطه خطرات و هجوم گناهان و خرابى اعمال جلوگيرى نمايد .
منبع : برگرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان