آراى ملاّ صدرا در مسئله نفس

صدرالمتألّهين ، آن پير وارسته ، درباره نفس مى فرمايد :
1 ـ انسان با شناخت نفس به مسائل بسيارى آگاه مى شود و به اين نتيجه مى رسد كه آگاهى بر نفس سبب آگاهى بر امور ديگر است و هركس نفس را شناخت ، به شناخت ديگر حقايق راه پيدا كرده و هركس جاهل به نفس بماند ، به همه چيز جاهل مانده است !
2 ـ نفس انسان ، ظرف تمام موجودات خلقت است ، هركس به نفس آگاه شد بدون شك به موقعيّت موجودات آگاه شده ، به همين خاطر خداوند مى فرمايد : أَوَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا فِى أَنفُسِهِم مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّماوَاتِ وَالأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلاَّ بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُّسَمّىً وَإِنَّ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ  .
آيا در [ خلوت ] درون خود نينديشيده اند ؟ [ كه ] خدا آسمان ها و زمين و آنچه را ميان آن هاست ، جز به حقّ و راستى و براى مدتى معين نيافريده است و همانا بسيارى از مردم به ديدار [ قيامت و محاسبه اعمال به وسيله ] پروردگارشان كافرند .  اين آيه هشدار مى دهد : اگر مردم در نفسشان انديشه كنند و آن را بشناسند ، با شناخت نفس ، حقايق موجودات ـ چه فانى آن ها چه برقرار و باقى آن ها ـ را خواهند شناخت و به حقيقت آسمان ها و زمين اطلاع پيدا خواهند كرد و به انكار روز قيامت كه روز لقاى حق است برنخواهند خاست !
و نيز در قرآن مجيد مى فرمايد :  سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِى الاْفَاقِ وَفِى أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ شَهِيدٌ .
به زودى نشانه هاى خود را در كرانه ها و اطراف جهان و در نفوس خودشان به آنان نشان خواهيم داد تا براى آنان روشن شود كه بى ترديد او حق است . آيا كافى نيست كه پروردگارت [ با ظاهر كردن حقايق و دلايل ] بر همه چيز گواه است [ كه تنها او آفريننده و بى نياز است و غير او مخلوق و از هر جهت نيازمند به اوست . ] .
و نيز فرموده :  وَفِى الأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ * وَفِى أَنفُسِكُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ  . در زمين براى اهل يقين نشانه هايى [ بر توحيد ، ربوبيت و قدرت خدا ]است . * و [ نيز ] در وجود شما [ نشانه هايى است ] آيا نمى بينيد ؟
3 ـ هركس نفسش را بشناسد ، جهان را شناخته و هركس جهان را بشناسد گويى خدا را ديده ، چون خالق و آفريننده آسمان ها و زمين اوست ؛ با ديدن خانه ، صاحب خانه ديده شده .
با اين مشاهده كه علّتش چشم باطن و ديده دل است ، انسان از صف كافران ـ كه خداوند آنان را به خودشان واگذار كرده و به خاطر جهلشان در مقام توبيخ آن ها برآمده ـ خارج گشته و از خطر انحطاطى كه آن نابكاران بر اثر كورى باطن دچار شده اند رهيده و چه انحطاطى خطرناك تر از اين كه انسان در خانه خلقت باشد و صاحب خانه را نبيند ؟! خداوند بزرگ درباره اين تيره روزان و از خود بى خبران فرموده است :
مَّا أَشْهَدتُّهُمْ خَلْقَ السَّماوَاتِ وَالأَرْضِ وَلاَ خَلْقَ أَنفُسِهِمْ وَمَا كُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُداً  .  من ابليس و نسلش را در آفرينش آسمان ها و [ در پديد آوردن ]، زمين و در آفرينش خودشان شاهد و گواه نگرفتم [ تا ياريم دهند ] و من گمراه كنندگان را يار و مددكار خود نگرفته ام . كنايه از اين كه اينان نه آفريده ها را مى شناسند و نه از نفس خود مطّلع اند ، بلكه مردمى كور وبى خبر وبى خردند . علاوه بر اين گمراه كنندگان ديگران هم هستند!
4 ـ انسان با شناخت نفس ، جهان روحانى و بقاى آن و با شناخت جسم ، جهان جسمانى و فناى آن را خواهد شناخت و از اين راه به پستى و ناچيزى ظواهر از بين رفتنى و شرف و عظمت واقعيت ها ابدى و نيكى هاى پايدار ، مطّلع خواهد شد ، چنانچه قرآن مجيد مى فرمايد :  الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَواباً وَخَيْرٌ أَمَلاً  . مال و فرزندان ، آرايش و زيور زندگى دنيا هستند ، ولى اعمال شايسته پايدار نزد پروردگارت از جهت پاداش بهتر و از لحاظ اميد داشتن به آن ها نيكوتر است .
5 ـ كسى كه نفس را بشناسد ، به شناخت دشمنانى كه عليه فضايل انسانى در اين منبع مخفى هستند نايل خواهد شد ؛ آن دشمنانى كه عاقبت ، نفس را به دشمنى با انسان مى كشانند و از او براى انسان بدترين دشمن مى سازند ، چنان كه پيامبر بزرگ صلى الله عليه و آله فرمود : أَعْدى عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتى بَيْنَ جَنْبَيْكَ. دشمن ترين دشمنانت نفسى است كه بين دو پهلوى تو است .  و آن حضرت دائم ازخطر نفس به خداوند پناه مى برد و به پيشگاه او عرضه مى داشت :  اللّهُمَّ اَلْهِمْنى رُشْدى وَاَعِذْنى مِنْ شَرِّ نَفْسى وَلا تَكِلْنى إِلى نَفْسى طَرْفَةَ عَيْنٍ فَاَهْلِكُ .
بار خدايا ! راه به رشد رسيدن را به من بنمايان و مرا از شرّ نفسم پناه بده و يك لحظه كارگردانى زندگى مرا به نفسم وامگذار ، كه هلاك خواهم شد .  كسى كه دشمنان پنهان و حيله هاى آنان را بشناسد و بداند چگونه مى شود كه در درون نفس دشمن پيدا مى كند ، به وجهى نيكوتر درصدد احتراز از دشمنان برآمده و به جهادى بزرگ عليه آنان برخواهد خاست و از اين راه ، مستحق وعده هايى كه خداوند به مجاهدان داده ، خواهد شد .
اما كسى كه دشمن را نشناسد ، بايد آن را به صورت يك عامل خير ببيند ، عاملى كه بالاترين خطرش جلوه دادن باطل به صورت حق است و به تعبير ديگر بايد هواى نفس را به عنوان عقل و قوه فكر ببيند و تمام برنامه هاى باطل خود را حق فرض كرده و راهنمايى هوى را زندگى و خردمندى به حساب بياورد و آن را بپرستد ، به خيال اين كه خداپرستى مى كند ، چنانچه قرآن مى فرمايد :

أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلاً .
آيا كسى كه هواى [ نفسش ] را معبود خود گرفته ، ديدى ؟ آيا تو مى توانى كارساز ونگهبان او باشى [ كه او را به ميل خود به راه راست هدايت كنى ؟ ] .  و در جاى ديگر مى فرمايد :  فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ  .  نفس [طغيان گرش ] ، كشتن برادرش را در نظرش سهل و آسان جلوه داد ، پس او را كشت و از زيانكاران شد .  پبامبر بزرگ صلى الله عليه و آله فرمود : ما عُبِدَ تَحْتَ السَّماء اِلهٌ أَبْغَضُ إِلَى اللّهِ تَعالى مِنَ الْهَوى ، ثُمَّ تَلا أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ . معبودى در زمين نزد خدا مبغوض تر از هوى نبوده ، سپس اين آيه را تلاوت كرد : آيا كسى كه هواى [ نفسش ] را معبود خود گرفته ديدى ؟
6 ـ كسى كه موقعيّت نفس را شناخت ، با تدبير نسبت به او كيفيت و كارگردانيش را نيز خواهد شناخت و كسى كه نفس و جنودش را به نيكوترين وجه كارگردانى كند ، نسبت به اوضاع زندگى و مسئله حكومت نيكو كارگردانى بود . اين زمان است كه مستحق مقام خلافة اللهى در زمين مى گردد ، آن خلافتى كه بارها در قرآن مجيد به آن اشاره شده است .
7 ـ هركس نفس را بشناسد ، عيبى را در كسى نمى بيند مگر آن را در نفس خود ببيند ، يا به صورت آشكار ، يا به صورت مايه پنهان ، مانند آتش در سنگ و وقتى عين عيبى كه در ديگرى است در خود ديد ، از غيبت ، عيب جويى ، طعنه زدن ، خود ديدن ، فخر فروشى پرهيز خواهد كرد و كسى كه نفس خود را معيب ديد ، سزاوار است بجاى عيب جويى از ديگران ، در مقام اصلاح خود برآيد ، چنانچه رسول اسلام صلى الله عليه و آله فرمود :  طوبى لِمَن شَغِلَهُ عَيْبُهُ عَنْ عُيوْبِ غَيْرِهِ. خدا رحمت كند كسى را كه با مشغول شدن به اصلاح عيب خود ، از عيب ديگران غافل باشد .
8 ـ كسى كه نفس را شناخت خدا را شناخته و روايت شده كه نزول كتاب خدا براى همين منظور بوده ، در هر صورت نفس را بشناس تا خدا را بشناسى. عطّار آن عارف معارف ، براى رهايى انسان از زندان تن چنين سروده :

الا اى يوسف قدسى برآى از چاه ظلمانى                         به مصر عالم جان شو كه مرد عالم جانى

 به كنعان بى تو واشوقا همى گويند پيوسته                      تو گه دل بسته چاهى و گه در بند زندانى

تو خوش بنشسته با گرگى و خون آلوده پيرهن                 برادر برده از تهمت به پيش پير كنعانى