سیره امام علی (ع)

مراقبت بر وقت عبادت

ابن شهر آشوب روایت کرده، هنگامی که وقت نماز می رسید رنگ امام (ع) تغییر می کرد و حالت تزلزل و اضطراب به او دست می داد، کسی پرسید: برای چه این حالت به شما دست داد؟ فرمود: «هنگام ادای امانتی رسید که خداوند آن را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه نمود و نتوانستند آن را حمل کنند، و انسان در عین ضعف و ناتوانی قبول کرد، حال ترس من از آنست که به نیکویی از عهده اداء این امانت بر می آیم یا نه؟»[1] وجه دلالت: اوّل آنکه این مطلب مربوط به وقت نماز می شود نه اصل نماز یعنی اگر مربوط به اصل نماز می شد باید بیان می گردیدکه : آن حضرت زمانی که آهنگ اداء نماز را می کرد... یعنی تغییر حالت امام مصادف می گردید با نزدیک شدن وقت فضیلت نماز که همان نماز اوّل وقت باشد. وجه دوّم آنست که امانتی می تواند نیکو ادا شود که اولاً در وقت فضیلتش انجام گردد و ثانیاً نیکو بپاداشته شود. در لیله الهریر، نزدیکی های صبح به افق می نگریست،
ابن عبّاس پرسید: مگر از آنسو نگرانی داری؟ آیا از دشمنان در آنجا کمین کرده اند؟ فرمود: نه، می خواهم ببینم وقت نماز رسیده است یا نه؟[2]

کثرت عبادت

ابن ابی الحدید درباره کثرت عبادت حضرت می گوید: «علی (ع) بیشتر از همه عبادت می کرد، زیرا او اغلب روزها روزه دار بود و تمام شبها مشغول نماز بود، حتّی هنگام جنگ نیز نماز شبش ترک نمی شد. در «لیله الهریر» پوستی برایش گذاشته بودند که بر روی آن نماز و عبادت می کرد درحال که تیرها به اطرافش پرتاب می شدند می هراسید و نه از جایش بلند می شد، او عالمی بود با عمل که نوافل و ادعیه و تهجّد را به مردم آموخت.»[3] ابن عبّاس در ذیل آیه شریفه: )اِنّما یخشی الله من عباده العُلماءُ[4]( می گوید: «کان علیٌ (ع) : یخشی الله و یُراقبَهُ، ویعمَلُ بفرائضه و یجاهدُ فی سبیله؛ علی آن شخصیتی بود که از خدا می ترسید و مراقب رضای او بود، و به همه فرائض و واجبات عمل می کرد و در راه خدا مجاهدت می نمود.»[5] ابن شهر آشوب می نویسد: «علی (ع) روزها روزه داشت و شبها هزار رکعت نماز می خواند: و همیشه در راه مکّه برای بجا آوردن عمره بود، هفت سال در مکّه در محضر پیامبر روزه گرفت و سی سال هم در مدینه، و ده بار با رسول خدا حج آورد و در رکاب پیامبر خدا با کفار جنگید و بعد از وفاتش با ستمگران جهاد کرد، احکام الهی را بسط داد و علوم را ایجاد کرد و درسنتهای اسلامی احیا گر بود و بدعت ها را می میراند.» امام صادق (ع) می فرماید: «علی (ع) در آخر عمر شبانه روز هزار رکعت بجا می آورد.»[6] عمّار ساباطی از امام صادق (ع) نقل می کند که فرمود: آیه : ) امّن هو قانتٌ آناء اللّیل ساجداً و قائماً یحذر الآخره و یرجو رحمهَ رَبّه...؛ (آیا چنین کسی – کافر – با ارزش است) یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام، از عذاب آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟!([7] در شان علی بن ابیطالب(ع) نازل شد از حال او و فضیلتش نزد پروردگار سبحان خبر می دهد.

[8] امام صادق (ع) می فرماید: «وقتی جدم علی ابن الحسین (ع)نامه (امیر المومنین(ع)) را می دید به آن عمل می کرد، و هنگامی که به نماز می ایستاد رنگ چهره اش تغییر میکرد تا آنجاکه از صورتش شناخته می شد، و هیچکدام از فرزندان امیر مومنان (ع) توان عمل به برنامه های عبادی آن حضرت را بعد از او نداشتند مگر علی ابن الحسین (ع).»[9] امام سجّاد، زین العابدین و العارفین، در برابر این سوال که چرا این قدر مشقّت و رنج برخود روا می داری؟ می فرمود: «و من یقدرُ علی عباده جدّی علیّ بن ابی طالب (ع) ؛ کیست که بتواند مثل جدم علی بن ابی طالب (ع) عبادت کند؟»[10] ابن ابی الحدید می نویسد: چون علیّ بن الحسین (ع) در عبادت به مرحله نهایی رسیده بود، گفته شد عبادت تو نسبت به عبادت جدّت چه میزان است؟ فرمود: «عبادتی عند عبادهَ جدّی کعباده جدّی عند عباده رسول الله (ص)؛ عبادت من نسبت به عبادت جدّم علی (ع) مانند عبادت علی (ع) نسبت به عبادت رسول خدا (ص) است.»[11]

عبادت طولانی

علی (ع)، سجده هایش طولانی و سجده گاهش همیشه از اشک چشمش مرطوب بود.[12] حجر به معاویه گفت:... سخن از مردی نگو که... رکوع طولانی، سجده بسیار ، خشوع آشکار، خواب اندک، قیام به حدود، سرپرستی پاک ، سیره ای پسندیده و بصیرتی نافذ داشت.[13] امیر المومنین(ع) رکوع نماز را آنقدر طولانی می کرد، که عرق از ساق پای او جاری و زیر قدمهای مبارکش تر می شد.[14] نــوف بکالــــی درباره امیر المومنین (ع) می گوید: نشان سجده بر پیشانی او (بود) همچون داغ شتر بر سر زانو.[15] ابن ابی الحدید گوید: ... و چه پنداری ، درباره مردی که پیشانی مبارکش از سجده های دراز مانند زانوی شتر پینه بسته بود
.[16]«همانا امیرالمومنان هنگامی که داخل نماز می شد همچون بنایی ثابت و استوار و بدون تحرک بود و یا همانند عمودی ایستاده بود که هیچگونه تحرکی نداشت و بسیار رکوع و سجودش طولانی می شد و بدن مبارکش از بس بی حرکت بود که گاهی مرغی بر پشت مبارک آنحضرت می نشست...»[17]

غرق شدن در عبادت

علی (ع)، هنگامی که مناجات می کرد و مشغول نماز می شد گوشش نمی شنید و چشمش نمی دید و زمین و آسمان، دنیا و مافیها از خاطرش فراموش می شد و با تمام وجود توجه خود را به مبداء حقیقت معطوف می داشت. چنانکه مشهور است در یکی از جنگها پیکان تیری به پای مبارکش فرو رفته و به قدری دردناک بود که نمی توانستند آن را بیرون بیاورند. وقتی که به نماز ایستاد بیرون کشیدند و او متوجه نگردید. حالت های امام در هنگام عبادت رعشه ، اغما گریستن و مناجات با آواز حزین علی (ع) هنگامی که در محراب عبادت می ایستاد رعشه بر اندامش می افتاد و از خوف عظمت الهی اشک چشمان او بر محاسن شریفش جاری می شد.[18] خطیب خوارزمی گوید: الاَهل من فتیً کابی تراب؛ هش دارید که آیا جوانمردی مانند ابو تراب اِمامٍ طاهرٍ فوق التُّراب؛ و امام پاکیزه ای چون او بر سطح کره خاک وجود دارد؟ هو البکّاءُ فی المحراب لکن؛ او کسی است که در محراب عبادت بسیار می گریست و هو الضّحّاکُ فی یوم الحراب؛ در روزکارزار شاد و بشّاش به میدان می شتافت.[19] «ابودرداء» که یکی از اصحاب پیغمبر است، گوید: در شب تاریکی از نخلستانی عبور می کردم آواز کسی را شنیدم که با خدا مناجات می کرد، چون نزدیک شدم دیدم، علی (ع) است و من خود را پشت درختی مخفی کردم و دیدم که او با خوف و خشیت تمام با آهنگ حزین مناجات می کرد و از ترس آتش سوزان جهنّم گریه می نمود و به خدا پناه برده و طلب عفو و بخشش می نمود و آنقدر گریه کرد که بی حس و حرکت افتاد. گفتم شاید خوابش برده است؛

 نزدیکش رفتم، چون چوب خشکی افتاده بود. او را تکان دادم، حرکت نکرد، گفتم حتماً از دنیا رفته است. شتابان به منزلش رفتم و خبر فوتش را به حضرت زهرا (س) رسانیدم، فرمود: مگر او را چگونه دیدی؟ من شرح ماوقع گفتم، فاطمه (س) گفت: او نمرده است بلکه از خوف خدا غش نموده است.[20] مولا علی (ع) هنگام وضو گرفتن سراپا می لرزید و لرزش خفیفی وجود مبارکش را فرا می گرفت.[21]

نمونه های دیگر از مناجات و گریه های حضرت

 1- توجّه به نوافل و مندوبات و اداء نماز شکر: امام باقر(ع) فرمود: حضرت علی (ع) پانصد درخت خرما داشت و در کنار هر درختی دو رکعت نماز می خواند.[22] امیرالمومنین (ع) هنگامی که بیت المال را تقسیم می کرد و (جای آن) خالی می شد. (در همان مکان می ایستاد و) دو رکعت نماز بجای می آورد و می فرمود: «روز قیامت گواهی ده که من تو را به حق پر کردم و به حق خالی کردم».[23]

2- استعانت از عبادت: از امام صادق (ع) روایت شده است که: هنگامی که برای امیر المومنین مشکلی پیش می آمد به نماز پناه می برد (ناراحتی خویش را به طریق نماز جبران می کرد) و آیه «واستعینوا بالصّبر و الصلوه» را تلاوت می فرمود.[24]

3- اختصاص مکانی معین برای عبادت: امام صادق (ع) می فرمایند: «حضرت علی (ع) اتاقی را در خانه اش برای خواندن نماز اختصاص داده بود، چون مقداری از شب می گذشت یکی از کودکانش را که بیدار بود همراه خود به آن اتاق می برد و مشغول نماز می شد»[25] و در جایی دیگر می فرمایند : «علی (ع) در خانه خود اتاقی داشت که در آن غیر از فرش و شمشیر و قرآن چیز دیگری نبود و در آن اتاق نماز می خواند.»[26]

4- اقامه نماز: مفهوم «اقامه نماز» اداء «حق نماز» و انجام «مستحقات» آن است. «حق» نماز این است که نماز گزار نمازش را نیکو و کامل ادا نماید و «مستحق» نماز این است که اولاً آن را با نوافل و تعقیبات همراه نماید و ثانیاً زمینه برپایی نماز را برای همه فراهم نماید و دیگران را به این امر مهم متوجه کند و احکام آن را بیان دارد. امام علی(ع) هم حق نماز را کامل ادا می فرمودند و هم مستحقات نماز را بجا می آوردند به عنوان مثال: در بحبوحه جنگ صفین، هنگام نماز و شدت درگیری امام علی(ع) به نماز ایستاد به آن حضرت عرض کردند: چرا در این وقت نماز می خوانید؟ فرمود: ما برای نماز با آنان می جنگیم.[27] در نبرد صفین پیش از آغاز جنگ امام علی (ع) به دلیر مردان همراه خودش خطاب کرد و فرمود: شما انشاءالله فردا با دشمن درگیر خواهید شد، پس امشب را بیشتر به نماز مشغول باشید و تلاوت قرآن را کثرت بخشید و از خداوند صبر و نصرت (استقامت و پیروزی) را بخواهید.[28] حضرت می فرمایند: به خدا سوگند من به مردم فرمان دادم که در ماه رمضان تنها نماز واجب را به جماعت گذارند و به آنها اعلام کردم که جماعت در نماز نافله بدعت است، شیون و فریاد جمعی از قشونم که در رکاب من می جنگیدند بلند شد که ای مسلمانان، سنّت عمر دگرگون شد! علی (ع) ما را از نافله ماه رمضان باز می دارد![29] امام (ع) می فرمودند: جماعتی که با ما در مساجد به نماز جماعت حاضر نمی شوند، باید با ما هم خوراک نباشند و با ما آب نیاشامند و با ما مشورت نکنند، با زنان ما ازدواج نکنند، مگر وقتی که در نماز جماعت ما حاضر شوند؛ اگر به جماعت حاضر نشوند ، بزودی آتشی برافروزم و خانه های آنان را بسوزانم، مگر اینکه از این عمل زشتشان باز گردند.

[30] حضرت علی (ع) یک روز بعد از نماز صبح به موعظه وا ندرز مردم پرداخت و از ترس خدا گریه کرد و دیگران نیز از گریه حضرت به گریه افتادند آنگاه حضرت علی (ع) فرمود: به خدا سوگند از زمان پیامبر کسانی را می شناسم که صبح را به شب می رساندند در حالی که چهره شان غمگین بود و شکمهایشان در اثر سجده پینه بسته بود. کسانی بودند که همواره در حال عبادت و مناجات با خدای خود بودند اما با آن همه عبادت و بندگی همیشه بیمناک و هراسان بودند.[31] گروهی به دنبال امیر المومنین (ع) حرکت می کردند حضرت از آنها پرسید: شما کیستید، گفتند یا امیرالمومنین ما پیروان تو هستیم . حضرت فرمود: پس چرا نشان پیروی را در شما نمی بینم؟ گفتند : نشان پیروان شما چیست؟ فرمود: پیروان من کسانی، هستند که این نشانه ها را دارند:

1- چهره شان از بسیاری عبادت و شب زنده داری زرد است؛

2- اندامشان از روزه داری لاغر؛

3- همیشه ذکر حق بر لب دارند و لبانشان از بسیاری ذکر خشکیده است؛

4- بر آنها گرد ترس خدا نشسته است.[32] حضرت علی (ع) همه خانواده را دور بستر خود جمع نمود و در رابطه با نماز توصیه فرمود«الله الله فی الصلوه فانها عمود دینکم؛ از خدا از خدا بترسید درباره نماز که ستون دین است». شما را به نماز و مراقبت از آن سفارش می کنم: زیرا نماز برترین عمل و ستون و اساس دین شماست، سفارش می کنم شما را به نمازی که ستون دین و قوام اسلام است، پس از نماز غافل نشوید. فرزندم (حسن (ع)) وصیت می کنم ترا به خواندن نماز در اوّل وقت ، ای پسرم پیوسته و در همه حال به یاد خدا باش.

[33] حضرت به محمد بن حنفیه وصیت می کند: دعایت را برای خداوند خالص و خالی از هر شبهه ای بگردان زیرا خیر و شر و بخشش و منع کردن، وصل و جدایی (همه و همه) بدست اوست.[34]

5- آموزش و هدایت: [ای مالک] هرگاه نمازت را با مردم بجا آوردی پس [به علت طولانی کردن نماز] مردم را از خود دور و رنجیده مکن. و نماز را [به علّت سرعت بی جهت] ضایع و تباه مگردان؛ زیرا مردم، علیل و بیمار و حاجتمند و کاردار هست، و من از رسول خدا (ص) به هنگامی که مرا به سوی یمن روانه می کرد پرسیدم : با آنان چگونه نماز گزارم؟ فرمود: «با آنان همانند ناتوان ترین مردم نماز گذار، و نسبت به مومنان مهربان باش»[35] ای کمیل مهم نیست که نماز بخوانی و روزه بگیری و صدقه بدهی. مهم این است که نماز با قلبی پاک انجام پذیرد و مورد قبول خداوند باشد و با خشوع و خاکساری ادا گردد.[36]

6- عبادت با لباس ساده: ابو الاشعث غنزی از پدرش نقل کرده که گفت: علی بن ابیطالب (ع) را دیدم که در روز جمعه در فرات غسل کرد. آنگاه پیراهنی از کرباس به سه درهم خرید و با همان پیراهن با مردم نماز جمعه گزارد و هنوز یقه آن سردوزی نشده بود.[37]

7- ارتباط با مسجد: ارتباط حضرت علی (ع) با مسجد هیچگاه قطع نشد؛ او در هر حالی رعایت شوون مسجد را می نمود لذا «تمام درهایی را که به مسجد باز می شد، پیامبر (ص) بست؛ جز در خانه علی(ع)»[38] نام مساجدی که در تاریخ آمده و بانی آن حضرت علی(ع) می باشد: «مسجد الفتح» در مدینه، مسجدی در کنار قبر حمزه، مسجدی در میقات، مسجدی در کوفه و مسجدی در بصره.
[39]

8- لعن: امام صادق (ع) در حدیثی فرمود: رسول خدا (ص) در قنوت خود برگروهی با نام آنها و پدران و اقوامشان نفرین کرد و علی (ع) نیز پس از آن حضرت همین گونه عمل کرد.[40]

9- قرائت بسم الله با صدای بلند در نماز های اخفات: فخر رازی می گوید: به تواتر ثابت گشته است که علی بن ابیطالب (ع) «بسم الله» را بلند می خواند.[41]

10- قیام در شب: در حالات امیر المومنین علی (ع) مذکور است که: «آن امام بزرگ، از دنیا و مناظر زیبا و دلربای آن تنفر و وحشت داشت! امّا نسبت به شب و تاریکی وحشت انگیز آن، دلبستگی و انس و علاقه ای بس شدید، اظهار می داشت.»[42] در بخش جلوه هایی از عبادتها و حالات حضرت خواهیم گفت که آن عابد عاشق و محبّ کامل حقّ ، پیوسته انتظار آن را می برد که کی شود که وقت «شب» بزودی فرا رسد و پرده ظلمت شب بین او و دیگران حائل گردد و خلوتخانه انس با حضرت معبود تشکیل شود؛ تا او بتواند با فراغت خاطر و آرامش دل، با راز و نیاز با خدایش بپردازد و اسرار ناگفتنیش را با محرم اسرارش بمیان بگذارد و التهابات درونیش را با آب مناجات با پروردگارش فرو بنشاند و آنقدر بنالد و اشک بریزد تا با بدنی بی حرکت در کنار نخله های ساکت و خاموش بیابان، بر روی زمین افتد!! و شبی شاهدانی چون «ضرار بن ضمره ضبّابی» و «حَبَّه عُرَنی» به خلوتش را یابند و آن را به ماندنی ترین خاطرات تبدیل نمایند. این دو صحنه و خاطره را بعداً مرور می کنیم. درمنظر امام علی (ع) عابدان شب بهترین عاشقان هستند لذا در نهج البلاغه متعدداً کلماتی از آن حضرت را در وصف محرمان شب و نیایش کنندگان آن می یابیم؛ در جایی حضرت در وصف متقیان از پیروان راستینش می فرماید: «چون شب فرا رسد (آن بیدار دلان) پاهای خود را (برای قیام به عبادت و نماز)، جفت کرده و کنار هم قرار می دهند؛ در حالی که آیات قرآن را شمرده و آرام با فکر و تامّل و دقّت تلاوت می نمایند، با دلی شکسته و محزون، داروی دردهای (روحی) خود را در (تدبّر) آیات قرآن می جویند! سپس کمرها را(به رکوع در عبادت) خم کرده و پیشانی ها و کف دستها و زانوها و سر انگشت پاها را (به حالت سجده) به خاک می سایند و (از این راه) از خداوند متعال، آزادی خویش را (از عذاب جهنّم) می طلبند.»[43] و باز در جایی دیگر از شب زنده داران یاد کرده، در وصف آنها و حالاتشان مطالبی را متذکّر می شوند که برای همه ما الگویی نیکو و درس آموز است: «خوشا به حال آن کسی که آنچه را خدای وی فرض و واجب نموده است اداکند؛ تن به شدائد داده و از تحمّل مصائب (سختی ها) پهلو تهی ننماید و شب هنگام از خواب دوری گزیند تا وقتی که خواب بر وی غالب شود، زمین را بستر و دست خود را بالش قرار دهد. در جَرگه آنانی باشد که ترس و نگرانی بازگشتشان (به روز رستاخیز) چشمهاشان را بیدار داشته و پهلوشان از خوابگاههایشان دوری جسته و لبهاشان به یاد پروردگارشان به صدای آهسته و مبهم مشغول است و گناهانشان بر اثر استغفار مداومشان پراکنده (و همچون ابرهای سیاه آسمان، متلاشی) گردیده است.(و به فرموده قرآن کریم: ) «آنان حزب خدا- هان که حزب خدا – رستگارانند.»[44]

11- نماز شب: از مسند ابی یعلی نقل شده که امام فرمود: «ماترکتُ صلاهَ اللّیلِ منذسمعتُ قول النبیّ (ص) : صلاهُ اللیلِ نورٌ؛ از وقتی که از پیامبر خدا شنیدم که می فرمود: نماز شب نور است. من نماز شبم را ترک نکردم.» ابن کواء سوال کرد: «ولالیله الهریر؟؛ حتی در لیله الهریر در جنگ صفین هم نماز شب را ترک نکردید؟ حضرت فرمود: «ولالیله الهریر؛حتی آنشب هم ترک نکردم.»[45]

12- قرائت قرآن کریم: ابن عباس می گوید: حضرت علی (ع) در مثلث اوّل شب می خوابید و در دو مثلث آخر به عبادت و تلاوت قرآن مشغول می شد، در هر شب هفتاد رکعت نماز می گذارد و در این نماز ها آیات قرآن می خواند و هنگام سحر ذکر خدای متعال ورد زبانش بود.[46] «صاحب العتره و القرآن» پس از ذکر این نکته که شاهان و سلاطین و امرا شبهایشان شبهای عیش و نوش و آواز و رقص و چنگ و دیگر لهو و لعب بوده در مورد امیرالمومنین علی بن ابیطالب(ع) می نویسد: «یعنی، و اما شبهای امام علی (ع) شبهای قرآن بود، حضرتش به قرآن انس می ورزید و به تلاوت آیات آن همت می گماشت و در معانی آن تدبّر و تفکر می نمود، در شبهای تار به هنگام تلاوت قرآن گریان بود، بلکه گریه هایی سخت و طولانی»[47] علاوه بر اینکه خطبه ها و نامه ها و کلمات آن حضرت ممتزج با آیات قرآن است، مناجات و دعاهای آن حضرت نیز معطر به آیات قرآن بوده و این می رساند که قرآن در خون و عروق و گوشت و پوست و مغز آن حضرت جاری و ساری است از جمله آن مناجاتها مناجات سوزناکی است که در مسجد کوفه با خدای خویش داشته که هر بندش دارای آیه ای از قرآن می باشد. یعنی آن حضرت بوسیله قرائت آیات قرآن ثواب قرائت قرآن را می برده و چون در مقام مسئلت و مناجات است خواستهایش را نیز مطرح می کند.آن دعا چنین است: [48] «اللّهمّ انّ اسئلکَ الامان یوم لاینفع مال و لابنون الا من اتی الله بقلبٍ سلیم.[49] و اسئلک الامان یوم یعضّ الظّالم علی یدیه یقول یالیتنی اتّخذت مع الرّسول سبیلا.[50] و اسئلک الامان یوم یعرف المجرمون بسیماهم فیوخذ بالنواصی و الاقدام.[51] و اسئلک الامان یوم لایجزی والد عن ولده و لامولود هو جاز عن والده شیئا انّ و عدالله حقّ.[52] و اسئلک الامان یوم لاینفع الظالمین معذرتهم و لهم اللعنه و لهم سوءالدّار.[53] و اسئلک الامان یوم لاتملک نفس لنفس شیئاً و الامر یومئذلله.[54] و اسئلک الامان یوم یفرّ المرء من اخیه و امّه و ابیه و صاحبته و بنیه لکلّ امری منهم یومئذشان یغنیه.[55] و اسئلک الامان یوم یودّالمجرم لو یفتدی من عذاب یومئذ ببنیه و صاحبته و اخیه و فصیلته الّتی توویه و من فی الارض جمیعاً ثمّ ینجّیه کلّا انّها لظی نزّاعه للشوی.»[56]

13- روزه مستحبی: محدّث قمی در کتاب «الکنی و الالقاب» می نویسد: «کان کثیرُ التَّهجُّد و العباده یصوم یوماً و یَفْطُرُ یوماً؛ حضرت شبها را به عبادت و نماز شب و روزها را یک روز در میان روزه می گرفت و یک روز در میان افطار می کرد.»[57] 14- دعا و نیایش: از آن حضرت دعاهای فراوانی بجا مانده مثل دعای کمیل و دعای صباح و همچنین دعاهایی که در قنوت نماز و در تعقیبات و در جهت ادای قرض و رفع گرفتاری و مشکلات و در طلب عفو و ... خوانده می شود که هر کدام حاوی معارفی بلند و کلیدهای گشاینده رحمتهای الهی اند. در حدیثی حضرت امام صادق (ع) در حالات امیرالمومنین می فرمایند: «کان امیرالمومنین (ع) رجلاً دعّاءً؛ آن حضرت همیشه اهل دعا بوده است.»[58] امام العارفین چون دست بر دعا می افراشت می فرمود: «خدایا چگونه با روی گناهکاری تو را بخوانم؟ و چه سان با معرفت و شناخت تو دست از دعا بردارم؟ عشق و محبّت تو در دلم جا گرفته ، لذا دست پر از گناهم را بسوی تو دراز می کنم و با امید چشمهایم را به سوی تو خیره می نمایم...»[59] الهی لا تُعذّبنی فانّی؛ خدایا عذابم نکن چرا که من مقرٌّبالذّی قد کان منّی؛ اعتراف دارم به آنچه از من سر زده فمالی حیلهٌ الّا رجائی؛ برایم وسیله نجاتی نیست مگر امیدم بعفوک ان عفَوتَ و حسنُ ظنّی؛ به عفو تو که ببخشایی و این گمان نیک من است.[60] در حدیث آمده که روزی حضرت (ع) از «مدینه» خارج شد، و در باغی در حالی که خود را از چشم مردم پنهان کرده بود، به عبادت پرداخت ، و آنگاه پس از نماز دست به سوی آسمان برداشت و گفت: «خدایا ! هرگاه در مورد عفو تو فکر می کنم ارتکاب به گناه آسان می گردد!! و چون کیفیت سخت محاسبه و گرفتاری به یادم می افتد، از آن وحشت می کنم، وای به روزی که من خطاها را پس از خواندنش در کتابهای آسمانی فراموش نمایم، ولی تو آنها را ضبط کنی و دستور دهی! او را بگیرید!!... و ای از آن ساعتی که شعله های فروزان آتش دلها و جگرها را می سوزاند و کباب می کند... .[61] وادی عشق بسی دور و دراز است ولی طی شود جاده صد ساله به آهی گاهی[62] - دعا عشق است، و داعی، نرد عشق باخته ای رسوا و مدعوّ، جمال معشوق. - دعا کسب قابلیت است برای تحصیل سهم زیادتر از فیض جاری خدا. - نیایش اضطرار انسان است در مسیر خلیفه اللهی. - نیایش تنها دستمایه ما برای توجه خدا به ماست. و بالاخره: دعا و نیایش در چهره مردانی مثل علی (ع) زیباست، که از شمشیرش خون و از زبانش ناله و از چشمش اشک می بارد.[63] دعاهای امام علی (ع) علاوه بر زیبایی و فصاحت، متن تدریس و تعلیم فکری و اعتقادی هم هست، منتها در شکل خطاب به خدا و به صورت اعلام نیاز و از زبان خود انسان، و در قالب یک نوع جهان بینی و خداشناسی و انسان شناسی عمیق و لطیف و زیبا و اثر بخش، که در یک شرایط مخصوص و اوقاتی معین از آن حضرت (ع) متجلی می گردیده است. امام علی (ع) به پیروان خود بهترین مواقع اجابت دعا را اینگونه ذکر می کند: «در چهار موقع از دعا کردن غفلت نکنید: هنگامی که قرآن می خوانید؛ موقعی که اذان نماز می گویید؛ وقتی که باران می بارد و در جبهه ای که برای نبرد با دشمن آماده گشته اید.»[64] و در حدیثی دیگر از ایشان روایت شده که: «هر کس نیازمند خداست، در سه موقع حاجتش را از او درخواست کند: هنگام زوال روز جمعه، که درهای آسمان باز می گردد، و رحمت خدا نازل می شود؛ آخرین ساعات شب که نزدیک طلوع صبح است، که دو نفر از ملائکه می گویند: آیا کسی توبه نمی کند؟ و آیا کسی از گناهش استغفار نکرده، و درخواست نمی نماید؟ و اگر خواهان روزی هستید میان طلوع فجر تا طلوع آفتاب درخواست خود را مطرح کنید...»[65] در نگاه حضرت (ع) کارکردها و نقشهای دعا در دوچیز خلاصه می گردد: 1- دفع بلا و گرفتاری؛ 2- عامل وسبب سعادت و رستگاری. چنانکه می فرماید: «ادفعوا امواج البلاء بالدّعاء؛ با نیایش و تضرع بلاها و گرفتاری ها را از خود دور کنید.»[66] «الدّعاءُ مفاتیح النّجاح، و مقالیدُ الفلاح...؛ دعا کردن و نیایش به درگاه الهی سبب سعادت و رستگاری می گردد.»[67]

---------------------------------------------------------------------
[1]  مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص 124. [2]  عزیزی، عباس، نماز و عبادت امام علی (ع): ص 34، چاپ اوّل 1378، انتشارات نبوغ. [3]  شرح ابن الحدید، ج 1، ص 27. [4]  فاطر، 32. [5]  مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص 28. [6]  بحارالانوار، ج41، ص 24. [7]  زمر، 9. شیرازی، (آیه الله العظمی) مکارم، ترجمه قرآن کریم، چاپ اوّل 1378، ویراستار: جواد مهدثی. [8]  عروسی الحریزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین : چاپ چهارم، موسسه اسماعیلیان، 1370ش، ج4، ص 478. [9] روضه کافی، ص 143، حدیث 172. [10]  ناظم زاده قمی، سید اصغر: علی آئینه عرفان، ص 338، به نقل از : علی کیست؟ ، ص 234. [11] شرح ابن ابی الحدید، ج 1، ص 27. [12]  عزیزی، عباس؛ نماز و عبادت امام علی (ع) ، ص 16، به نقل از: علی کیست؟،ص 233. [13]  رحمانی همدانی، احمد: امام علی بن ابی طالب (ع)، ص 858. [14]  بحارالانوار: ج85، ص 110. [15]  ر.ک. نهج البلاغه خ 182. [16]  عزیزی، عباس، نماز و عبادت امام علی (ع) ، ص 40، به نقل از : شرح نهج البلاغه، ص 37. [17] همان، ص 45، به نقل از : جامع آیات و احادیث نماز، ج1، ص 216. [18]  نماز و عبادت امام علی (ع)، ص 16، به نقل از: علی کیست ؟ ص 233. [19]  امام علی بن ابی طالب (ع)، ص 422، به نقل از: الغدیر، ج4، ص 397. [20]  نماز و عبادت امام علی (ع)، ص 37. به نقل از: علی (ع) کیست؟ ص 233. [21]  همان، 57، به نقل از : علی (ع) کیست؟ ص 233. [22]عزیزی، عباس، نماز و عبادت امام علی(ع)، ص 21. [23] همان ، ص 19. [24]  همان، ص 21، به نقل از وسایل الشیع، ج5، ص 263. [25]  همان، ص 28، به نقل از وسایل الشیعه، ج3، ص 555. [26]  همان، ص 59. [27]  نماز و عبادت امام علی (ع)، ص 20، به نقل از : تذکره الصلوه، صص 43 و 44. [28]  همان، ص 21، به نقل از : بحارالانوار، ج35، ص 100. [29]  امام علی بن ابیطالب(ع)، ص 921، به نقل از: روضه کافی، ج1، ص 59-63. [30]  سجاده عشق، ص 172، به نقل از آثار الصادقین، ج11، ص 149، و حقوق اسلامی صص 75 و 76. [31] عزیزی، عباس، نماز و عبادت امام علی (ع) ، ص 64. [32]  همان، ص 25. [33]  همان ، ص 26. [34] همان ، ص 26. [35]  محمدی، سید کاظم و دشتی، محمد . المعجم المفرس لالففاظ نهج البلاغه، چاپ چهارم 1374ش، نشر امام علی (ع)، نامه 53، (نامه به مالک اشتر نخعی ، قطعات 117 الی 120، ص 178. [36]  بحارالانوار، ج84، ص 266. [37]  عزیزی، عباس. نماز و عبادت امام علی (ع). ص 30؛ به نقل از: امام علی (ع)، ص 238. [38]  مسند احمد، ج2، ص 26. [39]  بحارالانوار، ج41، ص 32. [40]  رحمانی، همدانی، احمد. امام علی بن ابیطالب(ع)، ص 696، به نقل از: وسایل الشیعه، ج6، ص 284. [41]  رحمانی همدانی، احمد، امام علی بن ابیطالب (ع): ص 138 به نقل از: تفسیر کبیر، ج1، ص 205. [42]  سفینه البحار، ج2، ص 170 کلمه «را» ، ضمن روایت «عدّی بن حاتم» در حضور معاویه. [43]  المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه ، خ 193، بند 8-11. [44]  مجالده، 22. ضیاء آبادی، سید محمد. شب مردان خدا، چاپ پنجم، بهار 1372، بنیاد بعثت، ص 26-75. [45]  مناقب ابن شهر آشوب، ج2، 123، به نقل از: مسند بن یعلی. [46] غریزی، عباس. نماز و عبادت امام علی (ع)، ص 84، به نقل از : منهج الصادقین، ج9، ص 36. [47]  الکریمی الجهرمی، الشیخ ملی.. العتره و القرآن: 27 رجب 1413 هـ.ق، دارالقرآن الکریم، ص 66. [48]  همان، صص 76 و 77. [49]  شعراء، 89. [50]  فرقان، 27. [51]  الرحمن، 41. [52]  لقمان، 33. [53]  فاطر، 52. [54]  انفطار،19. [55]  عبس، 38-35. [56]  معارج، 17-12. [57]  عزیزی، عباس، نماز و عبادت امام علی (ع)، ص 91 به قول از: الکنّی والالقاب، ج2، ص 170. [58]  اصول کافی، ج2، ص 467، وسایل الشیعه ج4، ص 1085، ح3. [59]  سفینه البحار، ج2، ص 578. [60]  الحیدری، محمد و علی. المذخل الی تعلّم المکالمه العربیه، ج1، ص 138، مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی، چاپ ششم، 1377. [61]  بحارالانوار، ج41، ص 12 ح1. [62]  اقبال لاهوری. [63]  برگرفته از: پور سید آقایی، سید مسعود، چشمه در بستر (تحلیلی از زمان شناسی حضرت زهرا(س) ) چاپ دوم، پاییز 1375، موسسه فرهنگی انتشاراتی حضور، ص 336-333. [64]  اصول کافی، ج2، ص 477، ج3. [65]  تحف العقول، صص 70-69. [66]  المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، حکمت 164. [67]  اصول کافی، ج2، ص 428، ح 2.