از آيات كتاب حق و گفتار روح بخش انبيا و امامان عليهم السلام و سخنان اوليا و عاشقان و كلمات عارفان و بيداران چنين استفاده مى شود كه افضل عبادات و اشرف معاملات و پرارزش ترين اعمال ذكر است . ذكر عبارت است از : به زبان آوردن اسماى حق و تفكر و انديشه در مفهوم آن و آراستن حقيقت خويش به نور آن ذكر و به عبارت ديگر ، ذكر عبارت است از جبران كردن فقر و خلأ جان و عقل و نفس و قلب با ياد خدا و آن سير و سفرى است الهى كه از حركت زبان شروع شده به منوّر شدن همه موجوديت انسان ختم مى شود .
غزالى بر اساس آيات قرآن مى گويد : همه عبادات براى حصول همين نتيجه است كه ذكر خداوند باشد . و در كتاب «كيمياى سعادت» ، مى گويد :
بدان كه لباب و مقصود همه عبادات ياد كردن حق تعالى است كه عماد مسلمانى نماز است و مقصود وى ذكر حق تعالى است ، چنان كه گفت : إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ . يقيناً نماز از كارهاى زشت ، و كارهاى ناپسند باز مى دارد و همانا ذكر خدا بزرگ تر است . و خواندن قرآن فاضل ترين عبادات است به سبب آن كه سخن حق تعالى است كه مذكِّر است و هرچه در آن است همه سبب تازه گردانيدن ذكر حق تعالى است . و مقصود از روزه كسر شهوات است ، تا چون دل از زحمت شهوات خلاصى يابد ، صاف گردد و قرارگاه ذكر شود كه چون دل به شهوات آكنده بود ، ذكر از وى ممكن نشود و در وى اثر نكند .
و مقصود از حج كه زيارت خانه خداست ، ذكر خداوند خانه است و تهييج شوق به لقاى وى . ذكر ، سرّ و لباب همه عبادات است ، بلكه اصل مسلمانى كلمه « لا إله إلاّ اللّه » است و اين عين ذكر است و همه عبادات ديگر تأكيد اين ذكر است و ياد كردن حق تعالى تو را ، ثمره ذكر تواست و چه ثمره بود بزرگ تر از اين و براى اين گفت : فَاذْكُرُونِى أَذْكُرْكُمْ . پس مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم . و اين ياد بر دوام مى بايد ، و اگر بر دوام نبود لااقل در بيش تر احوال بايد كه فلاح در اين است و براى اين فرمود : وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيراً لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ . و خدا را بسيار ياد كنيد تا رستگار شويد . الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللّهَ قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِهِمْ . آنان كه همواره خدا را ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده ياد مى كنند . وَاذْكُر رَبَّكَ فِى نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ والآصَالِ وَلاَ تَكُن مِنَ الْغَافِلِينَ . و پروردگارت را در دل خود بامدادان و شامگاهان از روى فروتنى و زارى و بيم و ترس به صدايى آرام وآهسته ياد كن و [ نسبت به ذكر خدا ]از بى خبران مباش . آگاهان راه به مسئله ذكر اهميت بسيار داده اند و شروط بسيارى بر آن قايل شده اند و دليل اهميت دادن به اين موضوع آن است كه از بهترين راه هاى تأثير در قواى فكرى و عقلى و تلقين به نفس و ذهنى ساختن و ايجاد ملكه توجه كامل و جمع قواى نفسى در آن چه مقصود از سير مقامات و احوال است ، ذكر است . ذكر به سالك اطمينان مى دهد و يقين به وجود مى آورد و او را براى حال مشاهده كه نهايت احوال و مقصود و مطلوب نهايى سالك است ، آماده و مستعد مى سازد .
منبع : برگرفته از کتاب عرفان اسلامی استاد حسین انصاریان