رياضت دراسلام ترك گناه و مواظبت بر نفس است و اين كار بسيار مشكل و طاقت فرسا است، مخصوصاً براي امثال ما كه در ابتداي كاريم. از طرفي مظاهر دنيوي آن چنان فريبنده و دلربايي ميكند كه تاب و توان در برابري و مقابله با آن بسيار مشكل است. از اين رو كسي كه در مسير سير و سلوك و تهذيب نفس بر مي آيد، بايد كمر همّت ببندد و دل از دنيا بر كند و از اين مردار به مقدار ضرورت اكتفا كند و اضافه را بر اهلش واگذارد. براي رسيدن به مقامات معنوي و دستيابي به درجات ربّاني، روش مراقبه و مشارطه و محاسبه و معاتبه را پيشنهاد كرده اند. مراقبه به معناي مراقبت و مواظبت از چموشي نفس است كه اين خود مشكلاتي دارد، زيرا حفظ چشم از نگاه به نامحرمان و نگهداري نفس از مقام خواهي و جاه طلبي و خوشحال نشدن از تعريف و تمجيد ديگران، دلاوري و شجاعت ميطلبد. لگد كوب كردن هواهاي نفساني و چيره شدن بر آنها، هنرمندي لازم دارد. چه بسا افرادي با يك تعريف و تمجيد سرنگون شدند و چه بسا افرادي با چند درهم و دينار دين فروش شدند. مراقبت نفس از گناهان بسيار مشكل است امّا دست يافتن به آن محال نيست و بسياري از انسانهاي مصمّم بر آن دست يافتند. حضرت امير(ع) فرمود: عبادالله زنوا أنفسكم من قبل أن توزنوا و حاسبوا من قبل أن تحاسبوا و تنفّسوا قبل ضيق الخناق و انقادوا قبل عنف السياق و اعلموا أنّه من لم يعن علي نفسه حتي يكون له منها واعظٌ و زاجر لم يكن له من غيرها لا زاجرٌ و لا واعظ؛ بندگان خدا، خود را بسنجيد و حساب نفس خويش را برسيد، پيش از اين كه به حسابتان برسند و پيش از آن كه مرگ گلويتان را بگيرد و نتوانيد نفس بكشيد. به راه راست رويد، پيش از آن كه به سختي رانده شويد. بدانيد آن كس كه نتواند خود را پند دهد، از ديگري نيايد تا اين كار را براي او به جاي آورد. محاسبه به معناي حسابرسي از نفس است كه چه كار كرده است. خوبي ها يا بدي هايش را بسنجد و محاسبه كند. مشارطه به معناي شرط كردن با خود است كه مرزهاي الهي را پاس بدارد و خلاف عهد و پيمان الهي عمل نكند، و تا آنجا كه برايش ممكن است، به خير و نيكي اقدام نمايد. امام خميني(ره) در اين باره مي نويسد:
مشارطه آن است كه در اوّل روز مثلاً با خود شرط كند كه امروز بر خلاف فرمودة خداوند تبارك و تعالي رفتار ننمايد... در تمام مدت شرط متوجه عمل به آن باشي و خود را ملزم بداني به عمل كردن به آن و اگر خداي نخواسته در دلت افتاد كه امري را مرتكب شوي كه خلاف فرمودة خدا است، بدان كه از شيطان و جنود او است كه مي خواهند تو را از شرطي كه كردي، باز دارند. به آنها لعنت كن و از شرّ آنها به خداوند پناه بر و آن خيال باطل را از دل بيرون نما و به شيطان بگو كه: من يك امروز با خود شرط كردم كه خلاف فرمان خداوند تعالي نكنم.
براي امثال ما كثرت توبه و استغفار ضروري است، چون زندگي آدمي در مرتبة طبيعت وجود به ظلمت وغفلت آميخته است و نفسانيت، پيوسته او را به عصيان و نافرماني ميكشاند و انسان را از سرمنزل كرامت و سعادت حقيقي دور مي سازد. در اين ميان تنها راه چاره توبة حقيقي است. حضرت علي(ع) ميفرمايد: التوبة تطهّر القلوب و تغسل الذنوب؛ توبه دل ها را پاك مي سازد و گناهان را مي شويد.
البته توبه اي اصلاحگر است كه از حقيقت توبه برخوردار باشد. حقيقت توبه انقلابي دروني است كه به همه چيز انسان سرايت ميكند. او را مي شويد و از مرتبة پايين قبلي به مرتبة بلند واصل ميكند.
من بمردم يك ره و باز آمدممي چشيدم تلخي مرگ و عدم
توبه اي كردم حقيقت با خدانشكنم تا جان شدن از تن جدا
در زمان ما هم با اين كه مظاهر دنيوي بيشتر از زمان هاي قبل ظهور و بروز كرده، انسان هايي پيدا ميشوند كه اهل معنا و زهد و تقوا هستند و خود را با گناهان و كثافات دنيوي آلوده نكرده يا كمتر آلوده كرده اند. آنچه در سير و سلوك مهم است، اين است كه انسان در عين اين كه در اجتماع بشري فعّال است و در صحنه هاي اجتماع حضور فعّال دارد و به كار و كسب و معاشرت با مردم مشغول است، ولي دل به دنيا نبندد و فريفتة دنيا نگردد، بلكه اكثر توجّهش به خدا باشد و به خدا و معنويت و تقوا عشق بورزد و همواره خود را از گناهان دور بدارد. پيش قدم شدن در كارهاي خير و برطرف كردن همّ و غمّ و مشكلات مردم و رسيدگي به فقرا و بيچارگان و اهميّت و توجه بيشتر به پدر و مادر و صلة رحم از ويژگي هاي سالكان راه خدا است. توجه به نماز و عبادت مخصوصاً در نيمه هاي شب و اهميت به نماز جماعت و تلاوت قرآن از شرايط مهم رسيدن به قرب الهي است.
دوري از افرادي كه اهل دنيا هستند و انسان را از خدا غافل مي كنند و پرهيز از نگاه به فيلم هاي غير مفيد و دوري از شنيدن موسيقي هاي غافل كننده بسيار ضروري است. توجه به آخرت و قناعت نسبت به امور دنيوي و به ديدار فقرا و روستا نشينان و بيماران رفتن تأثير بسيار خوبي در ايجاد روحية رضايت از خدا و قناعت و زهد دارد.
اگر انساني بتواند به وظائف شرعي و الهي خود به طور صحيح عمل كند، در عالم معنا و واقع به قرب الهي كه برخي از اوتاد به آن دست يافتند، ميرسد. البته روحية و توان جسمي افراد متفاوت است. هر كسي بايد به وظيفة خود با توجه به قدرت و توانايي كه دارد عمل كند.
از آنچه كه گفته شد مي توان چنين نتيجه گرفت كه دست يافتن عرفا بر قدرت هاي خارق العاده، ناشي از عمل به تكاليف الهي و وظايف شرعي است و نه رياضت هاي طاقت فرسايي كه هندوها و مرتاض ها انجام مي دهند و توانايي هاي مرحوم شيخ حسن علي اصفهاني نيز در همين راستا قابل تفسير است. نكتة آخر اين كه اگر انسان حد بالايي از تقوا را در خود ايجاد كرد، لزوماً اين گونه نيست كه همه توانايي هاي آن مرحوم را نيز دارا باشد، زيرا خداوند متعال هر كس را بر اساس حكمت و مصلحت خويش از نعمت هاي مادي و معنوي برخوردار ميكند، از همين رو بايد توجه داشت كه اگر با رعايت همة تكاليف شرعي و حدود الهي انساني به اين توانايي ها و ويژگي ها دست نيافت، نبايد گفت: پس به مقام و رتبة آن مرحوم نرسيده است، بلكه ممكن است خداوند متعال صلاح او را در اين نديده است كه چنين توانايي هايي را در اختيار او قرار دهد. به هر حال آنچه دراين ميان مهم است، داشتن قلبي سليم است كه در ساية عمل به تكاليف الهي پيدا ميشود و اين امور نيز تنها ملاك بر برتري افراد بر يكديگر نيست.
منبع : پاسخگو