فرق رشوه و ربا چيست؟

 در قرآن كريم صريحاً از اكل مال به باطل نهي و از آن مذمّت شده است؛ از مصاديق روشن اكل مال به باطل رشوه و ربا است كه در آيات و رواياتي چند از آن ها نكوهش به عمل آمده و از گرفتاري هاي دنيوي و عذاب هاي اخروي آن ها بحث شده است. در آغاز مناسب است معناي رشوه و ربا را روشن كرده تا فرق آن دو معلوم شود، آن گاه به تحليل و بررسي حرمت آن ها از ديدگاه قرآن و سنّت بپردازيم؛ بنابراين بحث را در بخش هاي زير پي مي گيريم:

بخش اوّل: تعريف رشوه

محقق اردبيلي ره مي گويد: رشوه در اصطلاح فقهي، مقدار مالي است كه براي حكم (به حق يا باطل) به قاضي داده مي شود.
محقق نراقي(ره) مي گويد: رشوه مالي است كه قاضي از يكي از دو طرف دعوي يا از هر دو يا از غير مي گيرد تا عليه طرف ديگر حكم صادر كند.

بخش دوم: تعريف ربا

قطب الدين راوندي(ره) آورده است: ربا در لغت زيادي است و در اصطلاح زيادي بر اصل مال از همان جنس يا مثل آن است، همانند زيادي بر مقدار قرض به خاطر مدّت، يا دادن يك درهم و يك دينار در مقابل دو درهم و دو دينار.
تا اين جا معلوم شد كه ربا سود پول يا سود مال در قرض به خاطر مدّت زماني است كه پول يا مال در اختيار قرض گيرنده است و رشوه مقدار مالي است كه براي حكم كردن، قاضي آن را از يكي از طرفين دعوي يا از هر دو مي گيرد تا عليه طرف مقابل حكم صادر كند.

يادآوري دو نكته ضروري است:

1ـ امروزه ميان مردم گاهي به جاي رشوه از عناويني همچون هديه يا انعام ياد مي شود؛ روشن است كه تغيير اسم سبب واقعيّت رشوه نمي شود.
2ـ گر چه اصل رشوه پرداخت مقداري مال در محكمه به قاضي است، ولي امروزه به پرداخت هر گونه مال حتي به غير قاضي براي تسريع در راه اندازي، عنوان رشوه اطلاق مي شود.

بخش سوم: رشوه از ديدگاه قرآن و روايات

موضوع رشوه در آيين اسلام و جامعة اسلامي به قدري زشت است كه در قرآن كريم و كلمات معصومان عليهم السلام به شدّت با آن برخورد شده است.
در قرآن كريم مي خوانيم: اموال يكديگر را به باطل ميان خود نخوريد و براي خوردن قسمتي از اموال مردم به گناه، قسمتي از آن را به قضات ندهيد، در حالي كه مي دانيد. در اين آيه صريحاً از تباني ميان قاضي و رشوه دهنده براي تصرّف ظالمانة اموال طرف مقابل و به عبارت ديگر: از رشوه دادن و رشوه گرفتن نهي شده است؛ همچنين از آيه به خوبي روشن است: حكمي كه از سوي قاضي بعد از رشوه گرفتن دربارة مال مورد نزاع صادر مي شود، بي اعتبار بوده و مال مورد اختلاف بر كسي كه از طريق رشوه حاكم شود، حلال نخواهد بود. امام باقر و امام صادق عليه السّلام فرموده اند: كشيده شدن پاي رشوه در ميدان صدور حكم، كفر به خداي بزرگ و رسول خدا(ص) است. البته اين مسايل تنها در مورد قاضي نيست، بلكه در مورد هر كسي است كه مالي به ناحق براي صدور و انجام هر حكم خلافي بگيرد. اصبغ بن نباته از امير المؤمنين عليه السّلام نقل كرده است: هر والي كه رشوه بگيرد، مشرك است.

در حديثي مشهور از پيامبر اكرم(ص) نقل شده: خداوند رشوه دهنده و رشوه گيرنده را لعنت كرده است. مبارزة با پديدة شوم رشوه در سيرة معصومان عليهم السّلام به خوبي مشهود است؛ علي عليه السّلام پس از شرح ماجراي برادرش عقيل و آهن تفتيده فرموده است: از اين سرگذشت شگفت آورتر داستان كسي است كه [در تاريكي شب] ظرفي سرپوشيده [پر از حلواي خوش طعم و لذيذ] براي ما آورد، ولي اين حلوا معجوني بود كه من از آن متنفر شدم. گويا آن را با آب دهان مار يا استفراغش خمير كرده بودند. گفتم: آيا اين حلوا هديه است يا زكات يا صدقه؟ كه صدقه و زكات بر ما اهل بيت حرام است. گفت: نه اين است و نه آن، بلكه هديه است.

اميرالمؤمنين عليه السّلام برآشفت، آن گاه فرمود: گريه كنندگان در عزايت گريه كنند! آيا از طريق دين خدا وارد شده اي كه مرا فريب دهي؟ آيا دستگاه ادراكت به هم ريخته يا ديوانه شده اي؟ يا هذيان مي گويي؟ به خدا قسم! اگر اقليم هاي هفت گانه را با آن چه در زير آسمان ها است، به من دهند كه خداوند را با گرفتن پوست جويي از دهان مورچه اي نافرماني كنم، هرگز نخواهم كرد. اين دنياي شما از برگ جويده اي كه در دهان ملخي باشد، نزد من بي ارزش تر است. علي را با نعمت هاي فنا پذير و لذت هاي نابود شدني دنيا چه كار؟! .

چون رشوه دادن و رشوه گرفتن سبب پايمال شدن حقوق ضعيفان مي شود و يكي از بزرگ ترين موانع اجراي عدالت در جامعه است، اسلام با شديد ترين لحن با آن برخورد كرده است. بديهي است كه در هر اجتماعي رشوه نفوذ كند، نظم اجتماعي از هم مي پاشد و ظلم و فساد و بي عدالتي و تبعيض در آن اجتماع جايگزين اجراي قانون و عدالت مي شود؛ بنابراين شايسته است جامعة اسلامي با الهام گرفتن از آيات نوراني قرآن وگفتار و سيرة معصومين(ع)، محيط زندگي خود را از لوث وجود رشوه خواري پاك كرده و از سلامت جامعه حراست و حفاظت كنند.

بخش چهارم: ربا از ديدگاه قرآن و روايات

ربا نيز همانند رشوه يكي از عوامل خانمانسوز و باعث ايجاد فاصلة طبقاتي در جامعه مي شود، از اين رو دين مبين اسلام به مبارزة جدي با ربا برخاسته و در قرآن كريم و روايات اهل بيت(ع) با شديدترين لحن از آن ياد شده است؛ با توجه به رعايت اختصار، در اين بخش تنها به بيان چند نمونه از آيات و روايات اكتفا مي شود:

الف) ربا در قرآن

حرمت ربا در قرآن درمراحل مختلف و لحن هاي گوناگونان بيان شده است. صريح ترين آيات در اين موضوع آيات زير است: اي كساني كه ايمان آورده ايد، ربا را چند برابر نخوريد و از خدا بترسيد تا رستگار شويد، از آتشي كه براي كافران آماده شده بپرهيزيد.
دو نكته در آية دوم قابل توجه است:
1ـ رباخواري با روح ايمان سازگاري ندارد و ربا خواران با كافران در آتشي كه در انتظار آنان است سهيمند.
2ـ اصل آتش دوزخ براي كافران است و گناهكاران به همان مقدار كه شباهت و هماهنگي با كافران پيدا مي كنند، در آن سهيم مي شوند.

ب) ربا در روايات

در روايات متعدّدي از پيامبر اكرم(ص) و امامان(ع)، ربا خواري از زناي با محرم قبيح تر، شمرده شده است؛ از جمله: امام صادق(ع) فرمود: يك درهم ربا نزد خدا بدتر از هفتاد زناي با محرم است. چون كه ربا خوار با عمل خود به مخالفت با حكم خدا قيام مي كند، در عالم برزخ و در قيامت، عذاب هاي سختي در انتظار او است؛ پيامبر اكرم(ص) فرمود: در معراج افرادي را ديدم كه به خاطر بزرگي شكمشان نمي توانستند از جاي خود برخيزند. از جبرئيل پرسيدم: اين ها چه كسانيند؟ گفت: ربا خواران هستند.

پيامبر(ص) فرمود: خداوند متعال شكم ربا خوار را به مقدار يكه ربا خورده، از آتش جهنّم پر مي كند، و چنانچه با مالي كه از طريق ربا به دست آورده، تجارت كند، خداوند هيچ عملي را از او نمي پذيرد و وقتي كه قيراطي از اين مال نزد او باقي است، خدا و ملائكه او را لعنت مي كنند.

در بيان فلسفة حرمت ربا از حضرت رضا(ع) آمده است: علّت اين كه خداوند از رباخواري نهي كرده، اين است كه: در ربا اموال به فساد كشيده مي شود. وقتي يك درهم با دو درهم معامله شود، بك درهم در مقابل يك درهم قرار مي گيرد و درهم ديگر از طريق باطل به دست مي آيد. ربا و معاملة ربوي در هر صورت، ضرر و نقص براي طرفين معامله است، به همين علّت خداوند آن را ممنوع كرده است.

بخش پنجم:

پس از روشن شدن معناي رشوه و ربا و بيان برخي از آيات و رواياتي كه در اين دو موضوع وارد شده، اكنون بايد به بررسي اين مطلب بپردازيم كه گناه كدام يك سنگين تر است؟ در كتب روايي و اخلاقي گناهان به دو دسته تقسيم شده اند: گناهان صغيره و كبيره.

در تعريف گناه كبيره از امام صادق عليه السّلام روايت شده است: كبائر گناهاني است كه خداوند براي آن ها آتش جهنّم را واجب كرده است.
در چند روايت نيز ربا از گناهان كبيره شمرده شده است؛ ناگفته نماند كه در برخي از روايات كبيره بودن ربا، با قيد بعد از بينه آمده؛ اين شرط بدين جهت است كه مسلمان پس از دانستن حرمت ربا در اسلام و ارتكاب آن، مرتكب كبيره مي شود. بنابراين مطابق نصّ احاديث فراوان، ربا خواري به يقين از گناهان كبيره محسوب مي شود، ولي دربارة رشوه چنين صراحتي كه از گناهان كبيره باشد، در دست نيست. امّا همان طور كه در بيان احاديث رشوه گذشت، اميرالمؤمنين عليه السّلام فرمود: هر قاضي كه رشوه بگيرد، مشرك است.

در حديثي از امام صادق عليه السّلام نيز مي خوانيم: شرك به خداي بزرگ از گناهان كبيره است. با كنار هم قرار دادن اين دو روايت نتيجه مي گيريم كه: رشوه خواري نيز از گناهان كبيره محسوب مي شود. به اميد اين كه جامعة اسلامي شاهد پي آمدهاي ناگوار اين دو گناه نباشد و همگان از عذاب هاي اخروي آن مصون بمانيم.