شرايط و آداب دعا

بسيار پيش آمده است كه شخصي و حتي خودتان از اين كه دعا استجابت نشده است گله مند شده باشيد. اين گلايه به نظر شما امري درست است؛ زيرا بر اين باوريد كه همه كارها و شرايط استجابت دعا را به درستي به جا آورده ايد و چيزي كم نگذاشته ايد. مگر نه اين است كه باتوجه به خدا و بينش و نگرش اين كه تنها اوست كه توانا و قادر به انجام خواسته شماست به پيشگاه او رفته و در درگاه ايزدمنان از او خواسته ايد كه حاجت و نياز شما را برآورده سازد؟ و مگر نه اين است كه خداوند در قرآن فرموده است: ادعوني استجب لكم؛ مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. پس چرا با اين همه خواندن و راز و نيازهاي شبانه روز نيايش هاي ما به جايي نمي رسد و پاسخي به خواسته هاي ما داده نمي شود؟ آيا براي استجابت دعا و نيايش شرايطي است كه رعايت نشده و اين گونه دعا به استجابت نرسيده است؟ قرآن چه شرايط و زمينه هايي را براي اجابت دعا برمي شمارد؟ اين نوشتار كوششي است تا بر پايه آموزه هاي وحياني قرآن شرايط و بسترهاي اجابت دعا دانسته شود.
چيستي دعا و نيايش
دعا در زبان عربي و نيايش در زبان پارسي به معنا و مفهوم خاصي است. هرچند كه دعا در لغت عربي به معنا درخواست انجام دادن چيزي است. (معجم الفروق اللغويه ص 534) و در معاني گوناگوني چون استغاثه و عبادت نيز به كار رفته است (لسان العرب؛ ابن منظور؛ ج4 ص359) و از اين رو در كاربردهاي قرآني گاه به معناي ثناي و مدح الهي و يا طلب و درخواست عفو و رحمت و يا خواستن بهره دنيايي آمده است ولي در اصطلاح درخواست از خداوند براي برآوردن حاجت و نيازي است. از اين رو مؤلفه اصلي دعا به معنا و مفهوم گريز از غير خدا و فرار به سوي اوست؛ زيرا بر اين باور است كه تنها اوست كه مي تواند نيازهاي وي را برآورده سازد و هر كسي ديگر از اين توانايي برخوردار نمي باشد. از اين رو برخي بر اين باورند كه دعا مي بايست درخواست از بزرگي باشد كه توانايي انجام هر كاري را داشته باشد و اين كس جز خداوند قادر و متعال نيست كه هم در تعالي و بزرگي و بلندي است و هم تواناي مطلق و قادر حقيقي مي باشد.
هرچند كه براي بيان مفهوم درخواست و پرسش از خدا براي اجابت نيازي و حاجتي از واژه دعا استفاده مي شود ولي در آيات قرآن براي بيان همين مفهوم از واژگان ديگري نيز چون استغاثه و استعاذه و استعانت و مانند آن نيز استفاده شده است و اين واژگان نيز در همين مفهوم اصطلاحي دعا كاربرد دارد.
اين مفهوم خاص درخواست از خدا، براي برآورد نياز و حاجتي را از آن رو دعا گفته اند كه در آغاز آن واژگان يا الله و يا رب و يا رحمن به كار مي رود كه به معناي خواندن است. از اين رو به خواندني خاصي اصطلاح دعا جعل شده است. شخص در حقيقت با آغاز كردن به يا رب كه به معناي خواندن است، او را مورد خطاب قرار مي دهد و از وي خواسته هاي خويش را مي خواهد. از اين رو ندا نيز در مسئله دعا نقش مهمي دارد و توجه به او و منادي قرار دادن خداوند به عنوان مؤلفه دعا مطرح مي شود.
اهداف دعا
هدف از دعا كردن تأمين خواسته ها (طه 25 و 36) بهره مندي از نعمت (ابراهيم آيه 34) بهره مندي از حسنه هاي دنيا و آخرت (بقره آيه 201 و 202) امداد و ياري خداوند (بقره آيه 205 و 251 و انبياء آيه 76 و 77) دست يابي به آبرومندي (آل عمران آيه 190 و 192 و 195) جلب رحمت الهي (اعراف آيه 56) و عنايت او (انعام آيه 52) و درمان بيماري ها و شفاي بيماران (انبياء آيه 83 و 84 و ص آيه 41 و 43) و رفع حزن و اندوه (انبياء آيه 76 و 87 و 88 و صافات آيه 75 و 76) رفع گرفتاري ها و نجات از سلطه ظالمان و ستمگران (قصص آيه 21 و 25) و مصونيت از دوزخ و گناه و انحرافات (آل عمران آيه 191 تا 195 و طور آيه 27 و 28 و نيز يوسف آيه 33 و 34) و امور ديگري از اين قبيل مي باشد. البته آن چه بيان شده است بخشي از خواسته هاي اساسي بشر است وگرنه انسان براي هر چيز بزرگ و كوچك و يا خرد و كلاني دست به دعا برمي دارد.
انواع دعا
ابن عربي در فصوص الحكم دعا و پرسش بشر را به دو بخش اساسي دسته بندي مي كند. به نظر وي دعا و پرسش انساني را مي بايست به دو دسته پرسش هاي بياني و كلامي و پرسش ها و دعاهاي ذاتي و غيربياني بخش كرد. آن چه توده مردم بدان توجه دارند تنها دعاها و نيايش هاي زباني و كلامي است كه به زبان بيان مي كنند در حالي كه خواسته و دعاهاي انسان در پيشگاه خداوند فراتر از اين پرسش ها و خواسته هاي زباني است و ذات انساني همواره پرسش ها و دعاهايي دارد كه تنها اهل دل آن را مي شنوند با آن كه همه اين دعا و خواسته و پرسش ها را در پيشگاه خداوند مطرح مي سازند. خداوند به هر دو دسته از دعاهاي انسان پاسخ هاي در خور مي دهد و كسي را دست خالي از درگاه خويش بازنمي گرداند.
آداب دعا
قرآن براي اجابت دعا آداب خاصي را بيان مي كند كه در اجابت ويا سرعت اجابت و كمال آن تأثيرگذار است. هر چند كه گفته اند كه در دعا و بيان آن هيچ آدابي مجو، ولي بي گمان هر چيزي آدابي خاص دارد كه مي تواند در فرآيند اجابت و تحقق و يا كمال و يا كم و كيف آن تأثيرگذار باشد.
قرآن براي اجابت دعا آدابي را مطرح مي سازد كه در اجابت و مسايل مرتبط به آن نقش دارد. از جمله اين آداب اظهار ايمان (آل عمران آيه 16) اظهار اسلام (احقاق آيه 15) و اظهار اطاعت (بقره آيه 284) و اموري از اين قبيل است. كسي كه به خدا ايمان ندارد و يا در ايمانش شك و ترديدي است نمي تواند اميد به آن داشته باشد كه پاسخي بشنود؛ زيرا باور به خدا به معناي باور به هدايت گري و نقش او در هستي است و شخص مي بايست اين مسئله را اظهار دارد. از اين روست كه اظهار به عنوان يكي از آداب دعا ذكر مي شود. بنابراين باور دروني به تنهايي كفايت نمي كند بلكه اظهار و بيان آن تاثير مهمي در اجابت دعا دارد.
اظهار ضعف و ناتواني و بيان كاستي ها و كمبودها (قمر آيه 10 و 11 و نيز مريم آيه 4) و اظهار نياز به درگاه خداوند (حمد آيه 5 و 6) به همراه اقرار به قدرت خداوند (تحريم آيه 8) و علم او به همه چيز (بقره آيه 127 و آل عمران آيه 35) و هم چنين اقرار به شنوايي (همان) و اقرار به حكمت خدا (بقره آيه 129) از مهمترين آدابي است كه مي بايست در دعا مراعات شود. اين بدان معناست كه شخص افزون بر ضعف و سستي خود بر اين باور است كه تنها خداوند آگاه و دانا و فرزانه است كه مي تواند به قدرت و توانايي خويش حاجت ها و نيازهاي او را بشنود و آگاه گردد و به حكمت و توانايي آن را برآورده سازد.
براي بيان ضعف و سستي خود قرآن پيشنهاد مي دهد كه انسان در پيشگاه خداوند استغفار از گناهان (آل عمران آيه 147 و 193 و 194 و اعراف آيه 151) و توبه (بقره آيه 128) كرده و با بالا بردن دست ها و كف آن به آسمان (انبياء آيه 90) نهايت خشوع (انبياء آيه 90) و تضرع (اعراف آيه 55 و 205) و انابه (روم آيه 33 و ص آيه 34 و 35 و زمر آيه 8) حاجت ها و نيازهاي خويش را در پيشگاه خداوند عرضه دارد.
يكي از آداب دعا كه براي اجابت آن بسيار مفيد است تسبيح و تنزيه خداوند است؛ زيرا شخص با اين كار بيان مي دارد كه علت روآوردن وي به سوي خدا نياز اوست و خداوند هستي هيچ نيازي به نيايش و دعاي او ندارد.(انبياء آيه 87)
از ديگر آداب مهم و اساسي دعا و نيايش كه قرآن بدان اشاره كرده است تعميم دعاست. يعني اين كه شخص در هنگام دعا ديگران را نيز شريك كند و تنها به دعا در حق خود نپردازد. نگرش جمعي و قرار دادن گروه در بيان همانند همراهي گروهي در دعا از آدابي است كه در اجابت دعا نقش دارد. (حمد آيه 6 و نيز بقره آيه 127 و 128 و 200 و 201 و 250 و ده ها آيه ديگر) خداوند براي اين كه مومنان به اين مسئله توجه داشته باشند در عمل در هنگام بيان دعاهايي منقول از پيامبران به تعميم آن اشاره مي كند.
تناسب ميان نوع دعا و اسماي الهي نيز از آداب پذيرش دعاست. از اين رو براي بيماري از نام شافي و براي انتقام از ظالمان و ستمگران يامنتقم و براي فرزندخواهي، خيرالوارثين و براي منزل و خانه، خيرالمنزلين و براي قدرت و ثروت، يا وهاب و براي پيروزي، خيرالفاتحين مانند آن به كار رود. (بقره آيه128 و 129 و آل عمران آيه8 و 35و انبياء آيه 89و مؤمنون آيه29 و 109 و ص آيه35)
حمد (فاتحه آيه 2و 6) و توكل (اعراف آيه 89 و يونس آيه 85) و ذكر اسماي الهي (اعراف آيه180) و بيان ذكر اللهم (مائده آيه114) و يادكرد نعمت هاي خداوندي (يوسف آيه101 و قصص آيه17) و وارونه كردن كف دست ها به طرف آسمان (مزمل آيه8) از آداب دعاست. در روايتي از امام كاظم(ع) نقل شده است كه مراد از تبتل در هنگام دعا آن است كه شخص كف دستهايش را برگرداند. (نورالثقلين ج5 ص449)
زمينه هاي اجابت دعا
آن چه تاكنون بيان شده است آداب دعا كردن است ولي شخص پيش از اين كه اين آداب را در دعا كردن براي استجابت آن به كار گيرد مي بايست خود زمينه هاي استجابت و اجابت دعا و نيايش را فراهم آورد. قرآن آموزه هايي را به عنوان زمينه هاي اجابت دعا بر مي شمارد كه برخي از آن ها عبارتند از: دوري و اجتناب از فساد و معصيت (اعراف آيه56) اخلاص و ايمان (آل عمران آيه 193 و 195 و انبياء آيه 87و 88 و شورا آيه26)، قرار گرفتن انسان در شرايط اضطرار و درماندگي (انعام آيه63و 64 و نمل آيه62 و آيات ديگر) خشوع و فروتني در پيشگاه خدا (انبياء آيه 89 و 90) احسان و نيكوكاري و كردارهاي نيك (بقره آيه 58) سبقت در خير و پيشي گرفتن در كارهاي خوب (انبياء آيه90) و عمل صالح (شورا آيه 26) و داشتن حالت خوف و رجا و بيم و اميد (اعراف آيه56)
موانع اجابت دعا
تجاوزگري (اعراف آيه55) تمسخر ديگري (مؤمنون آيه 107 تا 110) فساد (اعراف آيه56) كفر (غافر آيه11و 12) از مهم ترين نمونه هايي است كه به عنوان موانع اصلي اجابت دعا بيان شده است. اين ها تنها نمونه هايي از علل و موانع است وگرنه هرگونه خلاف موارد پيش گفته در بخش آداب و زمينه هاي خود به عنوان موانع مي تواند نقش اساسي داشته باشد.