برکت در قرآن و حدیث

  برکت، خیری است که متناسب با ظرفیت و کارکرد هر پدیده ای، در آن نهاده می شود. مثلاً برکت در نسل، به فراوانی فرزندان است. برکت در وقت نیز به این است که گستردگی کارهای انسانی در زمانی خاص، بیشتر از کار کسانی مانند او، در همان مقدار از زمان باشد.1
برکت در یک چیز، به اعتبارهای گوناگون نیز متفاوت است.مثلاً برکت در نسل به اعتبار کمّی، به معنای فراوانی فرزندان است، ولی به اعتبار کیفی، به معنای گستردگی معنوی در نسل است.2
خیری که در برکت وجود دارد، سرانجام به خیر معنوی می انجامد؛ یعنی ممکن است خیر، معنوی باشد، مثل خیر و برکت در دین و تقرب به خدا؛ و ممکن است مادی باشد، مثل فراوانی مال و فراوانی فرزندان که باز هم معنویت را افزون کند.3
واژه«برکت» به صورت مفرد در قرآن نیامده است و کلمه«برکات» در سه آیه از قرآن آمده4 که این می تواند نشانی از فراوانی برکت خداوند باشد.5
در قرآن هر جا سخن از برکت به میان آمده، به خداوندش نسبت داده شده است که این می تواند دلیل بر منحصر بودن خداوند متعالی در توانایی ایجاد برکت باشد. به عبارت دیگر، قرآن کریم برکت را در ذات خداوند می داند و بس.6
برکت در قرآن و حدیث
الف) افراد با برکت
1. پیامبران
خداوند در قرآن کریم، حضرت نوح7 ، حضرت ابراهیم8 و خاندانش،9 حضرت موسی10، حضرت عیسی11، و حضرت یعقوب12، را بهره مند از برکت الهی دانسته است. همچنین، پیامبر اعظم(صلّی الله علیه و آله) را دارای«کوثر» به معنای خیر کثیر می داند و می فرماید:«إِنّا اعطَیناکَ الکَوثَرَ»13 که مفسران، کوثر را به معنای خیر فراوان دانسته اند که همان برکت حضرت فاطمه(سلام الله علیها) مصداق خیر فراوان است.14
امام خمینی(رحمت الله علیه) نیز درباره وجود با برکت حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله)، می فرماید:« برکت وجود رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله)، برکتی است که در سرتاسر عالم، از اول خلق تا آخر، یک همچون موجود با برکت نیامده است و نخواهد آمد».15
2. معصومان(علیهم السّلام)
امام صادق(علیه السّلام) می فرماید:« از برکت وجود ما، درختان بارور گردند و میوه ها برسند و نهرها جاری شوند و از برکت ما باران از آسمان ببارد و گیاه از زمین بروید».16
3. مؤمنان و صاحبان حکمت
در سوره نوح که سخن از برکات خداوند بر حضرت نوح(علیه السّلام) است، برکات خداوند بر امت های همراه نوح و امت های دیگری که در آینده از نعمت خداوند بهره مند می شوند بازگو شده است.17 مفسران، تعبیر«اُمَمٍ مِّمَّن مَّعَکَ» در آیه 48 سوره هود، شامل مؤمنان همراه نوح و هر مؤمنی از نسل آنان تا قیامت دانسته اند.
ب) پدیده های بابرکت
1. قرآن
قرآن کریم می فرماید:« و این، کتاب مبارکی است که ما نازل کردیم. پس، از آن پیروی و پرهیزکاری کنید؛ باشد که مورد رحمت قرار گیرید».
امام صادق(علیه السّلام) فرمودند که امیر مؤمنان علی(علیه السّلام) فرمود:« خانه ای که در آن قرآن خوانده و یاد خدای عزوجل در آن شود، برکتش بسیار گردد و فرشتگان در آن بیایند و شیاطین از آن دور شوند و برای اهل آسمان می درخشد؛ چنان که ستارگان برای اهل زمین می درخشند؛ و خانه ای که در آن قرآن خوانده نشود و ذکر خدای عزوجل در آن نشود، برکتش کم گردد و فرشتگان از آن دور شوند و شیاطین در آن حاضر گردند».18
2. عقل
امام صادق(علیه السّلام) می فرماید:« خیرو برکت هیچ ثروتی به قدر عقل نیست و پستی و ذلت هیچ فقری به پایه حماقت که فقر عقلی است نمی رسد».19
3.کعبه
قرآن کریم می فرماید: « در حقیقت، نخستین خانه ای که برای عبادت مردم نهاده شده، همان است که در مکه است و مبارک، و برای جهانیان مایه هدایت می باشد».20
4.اسلام
قرآن کریم می فرماید: « پس چون به آن خانه ها وارد شدید، به یکدیگرسلام کنید؛ درودی که نزد خدا مبارک و خوش است».21
5.نان
امام صادق(علیه السّلام) می فرماید: «با گذاشتن نان در سفره وتوشه خود، غذای خود را متبرک ساز»22
6. کشاورزان
امام صادق(علیه السّلام) می فرماید: «کشاورزان، گنج های خلقند، چیزی پاکیزه می کارند و خداوند بزرگ آن را از زمین برمی آورد و آنان در روز قیامت بهترین مقام را دارند و در نزدیک ترین منزلت قرار می گیرند و مبارکان، یعنی اهل برکت خوانده می شوند».23
7.درخت زیتون
قرآن کریم می فرماید:«درخت مبارک زیتون».24
8. باران
قرآن کریم می فرماید:« و از آسمان آبی پربرکت فرود آوردیم، پس بدان وسیله باغ ها و دانه های درو کردنی را رویانیدیم».25
ج) عوامل برکت
1. ایمان و تقوا
قرآن کریم می فرماید:« و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی ازآسمان و زمین برایشان می گشودیم، ولی تکذیب کردند؛ پس به کیفر دستاوردشان آن ها را گرفتیم».26
2. ولایت علی(علیه السّلام)
امام باقر(علیه السّلام) از قول پیغمبر(صلّی الله علیه و آله) فرمود:«همانا نسیم رحمت و آسودگی و پیروزی و کمک و کامیابی و برکت و بزرگواری و آمرزش و ایمنی و توانگری و مژده و رضوان و تقرب و یاری و توانایی و امید و دوستی خدای عزوجل، برای کسی که علی را دوست بدارد و اطاعتش کند و از دشمنش بیزاری جوید و به فضیلت او و جانشینانش معترف باشد».27
3.سحرخیزی
امام صادق(علیه السّلام) فرمود:«دوست دارم ببینم مردی را که برای پیدا کردن روزی اش رغبت دارد یا دارای شغلی است و برای یافتن روزی سحر خیز است؛ چه رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) در حقّشان دعا کرده و از خداوند درخواست کرده است که امت او را که صبح زود به دنبال کسب روزی برمی خیزند، برکت دهد».28
4.دعای سحر
حضرت باقر(علیه السّلام) فرمود:« خدای عزوجل از میان بندگان مؤمنش، آن بنده ای را دوست دارد که بسیار دعا کند. پس بر شما باد به دعا از هنگام سحر تا طلوع آفتاب؛ زیرا آن هنگامی است که درهای آسمان در آن هنگام بازگردد و روزی ها در آن تقسیم شود و حاجت های بزرگ برآورده گردد».29
5.شکرگزاری
خداوند در قرآن می فرماید:« اگر شکرگزار باشید، بر شما فزونی می دهم».30
6.صدقه دادن
امام علی(علیه السّلام) می فرماید:« هرگاه تهی دست شدید، با صدقه دادن با خدا تجارت کنید»31
7.اطاعت و رضایت خدا
امام رضا(علیه السّلام) فرمود:«خدای عزوجل به یکی از پیغمبران وحی فرمود: هرگاه اطاعت شوم، راضی گردم و چون راضی شوم، برکت دهم و برکت من بی پایان است، و هرگاه نافرمانی شوم، خشم گیرم، لعنت کنم و لعنت من تا هفت پشت برسد».32
8. صله رحم
امام علی(علیه السّلام) فرمود: «صله رحم، اعمال را پاک کند، بلا را دور نماید، اموال را برکت دهد، مرگ را به تأخیر اندازد، روزی را وسعت دهد و آدمی را در میان خانواده محبوب سازد؛ پس باید از خدا پروا کرد و صله رحم نمود».33
9.پیران سالخورده
رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله) می فرماید:« وجود پیران سالخورده بین شما، باعث افزایش فیض ربوبی و بسط نعمت های الهی است».34
10. خوشرفتاری
پیامبر اعظم(صلّی الله علیه و آله) فرمود:«درنرم رفتاری، زیادی وبرکت است و هر که از نرمی محروم شد، از خیر محروم گشت».35

11.یاد و سپاس خدا هنگام غذا خوردن
امام علی(علیه السّلام) می فرماید:«چون نام خدا بر سر خوراک برند و در پایانش سپاس او گویند و دست ها را در پیش و پس آن شویند و خوردنی نیز از حلال بُوَد، برکتش کامل شود».36
هـ) عوامل محرومیت از برکت
1.تکذیب انبیا
قرآن کریم می فرماید:«اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می گشودیم، ولی تکذیب کردند، پس به کیفر دستاوردشان آن ها را گرفتیم».37
2.پرداخت نکردن زکات
حضرت صادق(علیه السّلام) فرمود:« هرگاه زکات داده نشد، فقر و احتیاج پدیدار گردد».38
3.روی گردانی از یاد خدا
خداوند در قرآن کریم می فرماید:« آن کس که از من روی گرداند، دچار مضیقه و تنگی معیشت خواهد بود».39
4.اسراف
امام علی(علیه السّلام) می فرماید:«تدبیر صحیح با روزی به قدر کفاف، از مال زیاد با اسراف، کفایت بخش تر است».40
5.خودنمایی در علم آموزی
پیامبر اکرم(صلّی الله علیه و آله) فرمود:«هرکس علم را یاد بگیرد و به آن چه در آن است عمل نکند، خدا او را روز قیامت کور برانگیزاند، و هر کس علم را برای خودنمایی بیاموزد و از آن اراده دنیا کند، خداوند برکتش می دهد و زندگی اش را تنگ می نماید و او را به خودش وامی گذارد و هر کس به خودش واگذاشته شود، نابود گردد».41
6.سرقت، خیانت، شرب خمر وعمل خلاف عفت
رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) فرمود:«چهار چیز است که یکی از آن ها هم اگر در خانه ای پیدا شود، ویرانش کند و به برکت آباد نشود: خیانت، سرقت، شرابخواری و عمل خلاف عفت».42
7. بدزبانی
امام علی(علیه السّلام) فرمود:«هرکس به برادر مسلمان خود دشنام دهد، خدا برکت را از روزی اوبردارد، و او را به خودش واگذارد، و زندگی اش را تباه سازد».43
8.گناه
امام صادق(علیه السّلام) می فرماید: «گناه، مردم را از روزی محروم می کند».44
پی نوشت ها:
1. نک: تفسیرالمیزان، ج7، صص280و 281.
2. همان.
3. همان.
4. اعراف:96؛ هود:48و 73.
5. نک:تفسیرالمیزان، ج7، صص280و 281.
6. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دائرة المعارف قرآن کریم، قم، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی،1386،ج5، ص 486.
7. هود:48.
8. صافات:109و113.
9. هود:71و73.
10. نمل:7و8.
11. مریم:30و31.
12. هود:71و73.
13. کوثر:1.
14. التبیان، ج10، ص 417.
15. صحیفه ی نور، ج14، ص15.
16. کلینی، اصول کافی، ترجمه: سید جواد مصطفوی، تهران، کتابفروشی علمیه اسلامیه، ج1، ص 289.
17. انعام: 155.
18. اصول کافی، ج4، ص 414.
19. محمد تقی فلسفی، الحدیث، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368، ج1، ص 382.
20. آل عمران:96.
21. نور:61.
22. بحارالانوار،ج69، ص 270.
23. حکیمی، الحیاة، ترجمه: احمد آرام، ج5، ص512.
24. نور:35.
25. ق:9.
26. اعراف: 96.
27. اصول کافی،ج1، ص300.
28. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ترجمه: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، 1367، چ1، ج4، ص206.
29. اصول کافی، ج4، ص 228.
30. ابراهیم:71.
31. نهج البلاغه، حکمت258.
32. اصول کافی، ج3، ص 377.
33. همان، ص223.
34. الحدیث، ج3، ص 339.
35. اصول کافی، ج3، ص 182.
36. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ترجمه: محمد باقر کمره ای، تهران، انتشارات اسلامیه، 1351، ج10،ص 171.
37. اعراف:96.
38. اصول کافی، ج4، ص185.
39. طه: 124.
40. ابن شعبه حرّانی، تحف العقول، ترجمه: احمد جنتی، تهران، امیر کبیر، 1382، چ1، ص127.
41. سیدعبدالحسین رضایی، کتاب الروضه در مبانی اخلاق، تهران، اسلامیه، 1364، چ2، ص103.
42. آداب معاشرت ترجمه جلد16 بحارالانوار، ترجمه: محمد باقر کمره ای، تهران، اسلامیه، 1351، ج2، ص 109.
43. اصول کافی، ج4، ص 17.
44. همان، ص 81.