پیوستگی‌های پیامبر(ص) و زهرا(س)

ام ابیها

پیامبر(ص)فاطمه را ام ابیها می‌خواند. گزارش‌های بسیاری در این مورد وجود دارد که این لقب را پیامبر(ص)به فاطمه(س) داده است. امام صادق(ع)فرمود: اِن فاطمه(س) تکنی بأم أبیه[1]

این کنیه بیانگر دو مطلب مهم است، حب پیامبر(ص) نسبت به زهرا(س) و دیگر این که نام‌گذاری او به این کنیه به دلیل محبت پدر نسبت به او است. علماء فن گفته‌اند: اطلاق این کنیه بر زهرا(س) بعد از کلمه «یحبها» دلالت بر شدت محبت دارد. توجه به این نکته لازم است که مراد از این لفظ معنای مجازی آن است.

در لغت کلمه ام به معنای اصل و ریشه است و غالبا به این معنا به کار می‌رود. فخر رازی گفته ام الجیش پرچم بزرگی است که در قلب سپاه است و ملجأ و مأوای افراد است. اما در مورد این کلمه احتمالات دیگری نیز وجود دارد برخی آن را به معنی ثمره گرفته‌اند زیرا قصد و مقصود از درخت ثمره آن است. در این صورت تمام این معانی و نکات لغوی در معنای ام ابیها نهفته است و معنای ام ابیها چنین می‌شود: فاطمه زهرا(س) اصل وجود نبی و حقیقت او است و وحدت نوری و وجودی آن‌ها امری ثابت شده است چرا که پیامبر(ص) خود فرمود: فاطمة روحی و بهجة قلبى، فاطمة منی و اَنا من فاطمة.[2]

سیدة نساء العالمین

یکی دیگر از جلوه‌های زهرا(س) در کلام پدر سیدة نساء عالمیان است. این لقب که توسط پدر به زهرا(س) اعطاء شد، مورد اتفاق شیعه و اهل سنت است.

پیامبر(ص) بسیار زهرا(س) را با این لقب مورد خطاب قرار می‌داد و می‌فرمود: أما إبنتی فاطمة سیدة نساء العالمین من الأولین و الأخرین و هی بضعة منی.[3]

در متون تاریخی شیعه و اهل سنت گزارش‌های بسیاری در مورد سیده بودن زهرا(س) وجود دارد و از طریق بسیاری راویان چون عایشه، ام سلمه، حذیفه، سلمان و ائمه: و با مضامین مختلفی چون: سیدة نساء العالمین،[4] سیدة نساء المؤمنین، سیدة نساء اهل الجنة،[5] سیدة نساء العالمین من الاولین و الاخری،[6] نقل شده است.

زهرا صدیقه کبرى

یکی از خصوصیات بارز زهرا(س) که در کلام پدر تجلی یافت، صداقت اواست. پیامبر(ص) زهرا(س) را به لقب صدیقه مفتخر ساخت و فرمود: هی صدیقة الکبری و علی معرفتها دارت القرون الاولى.[7]

و در گزارش دیگری پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: علی(ع) سه نعمت به تو ارزانی شده که به احدی حتی به من عطا نشده است: پدر زنی چون من به تو ارزانی شده در حالی که من پدر همسری که پیامبر(ص) خداست ندارم. فرزندانی بسان حسن و حسین به تو داده شده که من مانند آن را ندارم. همسری گران‌قدر چون دخت فرزانه‌ام «صدیقه» به تو ارزانی شده که به من چنین موهبتی ارزانی نشده است.[8] همان طور که از گزارش‌های فوق به دست می‌آید، اولین کسی که زهرا(س) را به این لقب مفتخر ساخت، شخص پیامبر(ص) بود.

کلمه صدیق از جهت لغت صیغه مبالغه بر وزن فعیل و به معنی کثیر الصدق می‌باشد. این لقب شریف و عظیمی است که خداوند در قرآن حضرت مریم3 را با آن مدح کرده و فرموده: )مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ کَیْفَ نُبَیِّنُ لَهُمُ الْآیاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّی یُؤْفَکُونَ([9]؛ مسیح، پسر مریم جز پیامبری نبود که پیش از او [نیز] پیامبرانی آمده بودند؛ و مادرش زنی بسیار راستگو بود. هر دو غذا می‌خوردند. بنگر چگونه، آیات [خود] را برای آنان توضیح می‌دهیم؛ سپس ببین چگونه [از حقیقت] دور می‌افتند.

نکته قابل توجه در گزارش فوق این است که مقام صدق و استقامت در قول و فعل، تالی تلو مقام نبوت است چرا که خداوند متعال فرموده: )وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئکَ رَفِیقاً(؛[10] و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره‌ی کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته [یعنى] با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگان‌اند و آنان چه نیکو همدمانند.

در رابطه با وجه تسمیه زهرا(س) به صدیقه وجوه مختلفی ذکر کرده‌اند از جمله این که: صدیقه نام گرفت به دلیل این که وحدانیت خداوند و نبوت پدرش و امامت همسر و فرزندانش را یکی بعد از دیگرى، تصدیق کرد. او در حالی که طفل صغیری بود نبوت پدرش را تصدیق کرد و در همه احوال و افعال و اقوال به پدر خود اقتدا نمود. و پیامبر(ص) که اصدق قائلین و افضل صدیقین بود فرمود: «فاطمة صدیقة الکبری» و بدین ترتیب او را بر مریم برتری داد. عایشه نیز بارها بر این مطلب شهادت داده است. وی در چند مورد گفته است: ما رأیت إمرأة أصدق منها الا ابیها و ما رأیت أحدا أصدق لهجة منها إلا أن یکون الذی ولده.[11]

من هیچ کسی را راستگو تر از او ندیدم به جز پدرش.

امام صادق(ع) نیز در ضمن روایتی به این ویژگی زهرا(س) از زبان جدش امیر مومنان اشاره کرده است.

روی الْمُفَضَّلِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ 7 قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ 7 مَنْ غَسَلَ فَاطِمَةَ قَالَ ذَاکَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ کَأَنِّی اسْتَعْظَمْتُ ذَلِکَ مِنْ قَوْلِهِ فَقَالَ کَأَنَّکَ ضِقْتَ بِمَا أَخْبَرْتُکَ بِهِ قَالَ فَقُلْتُ قَدْ کَانَ ذَاکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ فَقَالَ لَا تَضِیقَنَّ فَإِنَّهَا صِدِّیقَةٌ وَ لَمْ یَکُنْ یَغْسِلُهَا إِلَّا صِدِّیقٌ أَمَا عَلِمْتَ أَنَّ مَرْیَمَ لَمْ یَغْسِلْهَا إِلَّا عِیسَى[12]

از امام صادق(ع) سؤال شد، چه کسی زهرا(س) را غسل داد؟ فرمود: امیر مؤمنان. این مطلب اندکی بر راوی گران آمد. امام که متوجه شد فرمود: این واقعیت بر تو گران آمد؟ گفتم آرى. فرمود: نباید چنین باشد. چرا که فاطمه(س) صدیقه بود و جز صدیق کسی شایستگی غسل او را ندارد. آیا نمی‌دانی که مریم را کسی جز پسرش عیسی غسل نداد؟

شفاعتگر روز جزا

پیامبر(ص) در برخی از سخنان خویش دختر گرامی خود را شفاعتگر روز جزا خوانده است.

در مورد این مقام زهرا(س) در روایات چنین آمده: روزی جابر به امام باقر(ع) می‌گوید: فدایتان گردم، حدیثی در فضیلت جده‌تان برای من بیان نمایید تا با بیان آن برای شیعیان باعث شادی آن‌ها شوم. امام فرمود: زمانی که قیامت برپا شود،برای انبیاء منابری از نور قرار می‌دهند اما منبر من از همه منابر بالاتر است سپس ندا می‌رسد ای محمد خطبه بخوان و من خطبه‌ای می‌خوانم که مانند آن را هیچ نبی و رسولی نخوانده است.... سپس منادی ندا کند کجاست فاطمه(س)..... و او با هزاران فرشته وارد محشر شده و به طرف بهشت می‌رود، اما نزدیک در بهشت توقف می‌کند. به او خطاب می‌شود: دختر حبیب من چرا ایستادى؟ پاسخ می‌دهد: پروردگارا دوست دارم در چنین روزی قدر و ارزش مرا نمایان کنى. خداوند می‌فرماید: برگرد و بنگر هر کسی در قلبش محبت تو یا ذریه تو باشد، دست او را گرفته و داخل بهشت کن. قسم به خدا جابر در آن روز زهرا(س) مانند پرنده‌ای که دانه‌های خوب و مرغوب را از دانه‌های بد و پست جدا می‌کند، شیعیانش را از از میان دیگران جدا می‌سازد و شفاعت می‌نماید. زمانی که به در بهشت می‌رسند می‌ایستند از آن‌ها می‌پرسند، چرا توقف کردید؟ فاطمه(س) شما را شفاعت کرده است. آن‌ها نیز از پروردگار خود می‌خواهند ارج و مقام خود را ببینند، خطاب می‌رسد، ای حبیبان من برگردید و بنگرید چه کسی شما را به خاطر حب فاطمه(س) دوست راشته؟ چه کسی به خاطر محبت فاطمه(س) شما را اطعام نموده؟ چه کسی به خاطر حب فاطمه(س) دیگران را سیراب نموده؟ چه کسی به دلیل محبت فاطمه(س) غیبتی را از شما رد کرده است؟ دستش را بگیرید و داخل بهشت کنید.[13]

زهرا نیز مانند پدر از وضعیت شیعیانش نگران است و همراه پدر تا کنارشعله‌های آتش می‌آید تا از میان امت پدرش، عده‌ای را شفاعت کند. این نگرانی به خوبی از متن گزارش‌های تاریخی نمایان است.

در برخی از گزارش‌ها پیامبر بعد از این که مقام شفاعت زهرا(س) را به او مژده می‌دهد، ویژگی‌های زنانی را که شفاعت زهرا(س) شامل آن‌ها می‌شود، بیان کرده می‌فرماید: می‌بینم دخترم فاطمه(س) را در روز قیامت که با هفتاد هزار ملک از هر طرف وارد محشر می‌شود و زنان مؤمن امتم را به سوی بهشت می‌برد.هر زنی که نماز‌های واجب خود را بخواند و روزه رمضان را بگیرد و حجش را به جا آورد، زکات مالش را دهد، همسرش را اطاعت نماید و علی(ع) را امام و ولی خود بداند، به شفاعت دخترم فاطمه(س) وارد بهشت خواهد شد.[14]

پیامبر(ص) در کلام زهرا(س)

همانگونه که همگان می‌دانند، شرایط خاصی بر جامعه پس از پیامبر(ص) حاکم بوده است که بسیاری از وقایع و رخدادها را تحت‌الشعاع قرار داده بود. بیش از هرچیز دستگاه حاکمه و نتایج سقیفه باعث شده بود که جریان سیاسی خاصی در حاکمیت قرار گیرد. دستگاه حاکمه نیز بقاء خود را در گرو طراحی برخی قضایا می‌دید که به‌ناچار باعث انزوای سیاسی خاندان پیامبر(ص) می‌شد. لذا سخنان کمی از این بانوی برجسته در دست می‌باشد.

از جمله‌ی خطبه با شکوه زهرا(س) که می‌توان سیمای پر شکوه محمد(ص) را در آینه آن به تصویر کشید.

یکی از محور‌های اصلی در این خطبه اصل نبوت و پیامبر شناسی است. زهرا(س) در این جهت تلاش بسیاری از خود نشان داد و در وصف شخصیت پر شکوه پدر با بیانی زیبا چنین فرمود:

أشهد أن أبی محمد(ص)عبده و رسوله اختاره وأنتجبه قبل أن أرسله و سماه قبل أن اجتبله و اصطفاه قبل أن ابتعثه... فأنارالله بمحمد ظلمها...و قام فی الناس بالهدایة و أنقذهم من الغوایة و بصرهم من العمایة... ثم قبضه الله إلیه قبض رأفة و اختیار و رغبة....[15]

شهادت می‌دهم که پدرم محمد(ص) بنده و فرستاده خداست. پیش از آن که او را برای نجات مردم بفرستد، وی را بر‌گزید و پیش از این که او را بیافریند، برای این مقام نامزدش ساخت و پیش از آن که او را مبعوث نماید او را بر‌گزید. خداوند متعال در پرتو نور افشانی‌های محمد، تاریکی‌ها را بر‌چید...او برای هدایت بشریت به په خواست و آنان را از گمراهی‌ها و اسارت رهایی داد و دیدگانشان را بینا ساخت...سپس خداوند مهربان روح مطهر پیامبرش را با نهایت مهر و محبت و از سر رغبت و رأفت به سوی خود برد.

همان طور که از متن خطبه به دست می‌آید، در کلام زهرا(س) چند ویژگی مهم برای رسول خدا ترسیم شده است:

بندگی شایسته‌ و درحد اعلا

بندگی شایسته و در حد اعلا از ویژگی‌های بارز پیامبر(ص) بود، همان بندگی‌ای که به معنای خضوع کامل بنده در برابر پروردگار است. همان مقامی که در مناجات شعبانیه به آن اشاره شده و آمده: إلهِی هَبْ لِی کمالَ الانقطاعِ إلیک... همان عباد الله المخلصین که در قرآن ذکر شده است.[16] بندگی که جز خدا کسی را نبیند و حرکت و سکونی جز با اراده و رضایت خدا ندارد. این جاست که سراسر زندگی او عبادت می‌شود.

هدایت‌گر و وسیله و نجات مردم از گمراهى

از ویژگی‌های مهم پیامبر(ص)، در کلام دخترش،تلاش گسترده ایشان در جهت هدایت مردم است. مردم جاهلی که در قرآن وضعیت آن‌ها چنین ترسیم شده: )وَ کُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها([17]؛ و برکنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید.

بت پرستى،انحرافات اعتقادى، فساد اخلاقى،خرافات،برادر کشی و قتل و غارت‌گری و... باعث شده بود که در پرتگاه جهنم قرار گیرند و این رسول خدا(ص) بود که با سعه صدر و صبر بسیار آن‌ها را از وضع بدی که در آن قرار داشتند، نجات دهد. و آن قدر در این راه متحمل زحمت گشت که خداوند خطاب کرد: ما این قرآن را بر تو نازل نکردیم که خود را به زحمت اندازى.

آنچه تاکنون بیان شد، مقدمه‌ای بود بر آن‌که پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) از چه خصوصیات و ویژگی‌هایى، نزد یکدیگر برخوردار بوده‌اند. اما جان کلام در باب جلوه‌های رفتاری این دو بزرگوار بوده است؛ بنابراین لازم است در این جا به نمونه‌هایی از جلوه‌های رفتاری آنان پرداخته شود.

محبت و احترام متقابل

سبک وسیره رسول خدا(ص) در رابطه و برخورد با زهرا(س) بر محورمحبت و احترام و تکریم دور می‌زد و از عادات ایشان، ملاطفت و مهربانی با کودکان بود؛ زیرا که پیامبر(ص) به آن چه می گفت اعتقاد داشت. روایات بسیاری در مورد چگونگی برخورد با فرزندان از ایشان نقل شده است از جمله:

وَ عَنْهُ 9 قَالَ: أَکْرِمُوا أَوْلَادَکُمْ وَ أَحْسِنُوا آدَابَهُمْ...[18] فرزندان خود را گرامی داشته و به آنها احترام کنید و با آداب و روشی زیبنده آنها را بار آورید.

و در روایت دیگری فرمودند:

رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَعَانَ وَلَدَهُ عَلَی بِرِّهِ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَ التَّأَلُّفِ لَهُ وَ تَعْلِیمِهِ وَ تَأْدِیبِه[19] خداوند رحمت کند بنده ای را که به وسیله نیکی و ایجادالفت و تعلیم و تأدیب فرزندش، او را بر نیکوکاری یاری دهد.

ِاحترام این پدر نسبت به فرزندش توسط راویان بسیاری به تصویر کشیده شده به طوری که افراد زیادی به این نکته مهم در رفتار پیامبر(ص) اشاره نموده‌اند.

از عایشه نیز نقل شده که: زمانی که فاطمه(س) بر پیامبر(ص) وارد می‌شد او بسیار خوشحال می‌شد و دست فاطمه(س) را می‌بوسید و او را در جای خویش می‌نشاند.[20]

احترام میان این پدر و فرزند به دلیل علاقه شدید میان آنها و معرفت کاملی بود که آنها نسبت به یکدیگر داشتند.

در ابتدای رسالت پیامبر(ص) به دلیل آزاد‌منشی پیامبر و رفتار صمیمانه‌ای که با مردم داشت افرادی به خود اجازه داده وایشان را محمد صدا زده و حتی در مواردی بر او پیشی گرفته و آن چنان که باید ادب حضورحضرت را رعایت نمی‌کردند لذا خداوند متعال به آن‌ها هشدار دادکه رسول خدا(ص) را آن گونه که یکدیگر را خطاب می‌کنید صدا نزنید.[21]

بعد از نزول این آیه، علیرغم نزدیکی وصمیمیت خاصی که میان زهرا(س) و پدرش وجود داشت، اما ادب انسانی و خدایی زهرا(س) حکم می‌کرد که دستور خداوند را گردن نهد. لذا ایشان هم پدر را رسول الله خطاب می‌کرد، اما زمانی که پیامبر(ص) این کلمه را از او شنید فرمود: زهرا(س) جان پدر به قربانت! این آیه در رابطه با تو نیست تو همواره مرا پدر خطاب کن. پدر گفتن تو قلب مرا زنده و شاداب می‌کند و به رضایت خدا نزدیک‌تر است.[22]

ازدواج زهرا(س)

پیامبر(ص) در جامعه‌ای که زنجیر‌های بسیاری بر دست و پای زنان بود و هیچ حق و حقوقی برای او فرض نمی‌شد، جریان خواستگاری را با دختر خود در میان گذارد و او را در این باره آزاد گذاشت تا در مورد آینده و مرد زندگی خود تصمیم بگیرد.

پیامبر(ص) که به فرموده خداوند، بر همه مردم ولایت دارد[23]، می‌توانست خیلی راحت بدون مطرح کردن موضوع با دخترش پاسخ مثبت یا منفی دهد. اما نزد زهرا(س) رفت و فرمود: تو نسبت به قرابت و خویشی ما با علی(ع) آگاهی و از برتری او در اسلام خبر دارى. من از خدا خواستم بهترین و محبوب‌ترین خلقش را نصیب تو کند و حال علی(ع) به خواستگاریت آمده است به او چه بگویم؟ زهرا(س) این مظهر حجب و حیا سرش پایین بود، اما مانند دفعات قبل رویش را بر نگرداند.پیامبر(ص) نیز انتظار بیشتر از این از دختر محجوب خود نداشت و رضایت او را دانست لذا با خوشحالی فرمود: الله اکبر، سکوتها اقراره. در این هنگام جبرئیل بر رسول خدا فرود آمده و فرمود: یا محمد او را به ازدواج علی(ع) در آور زیرا خدا از این وصلت راضی است.[24] و سر‌انجام پیامبر(ص) با شکوه معنوی بسیار و در نهایت سادگی دختر خود را به خانه علی(ع) فرستاد.

زهرا(س) و مشکلات زندگى

ازدواج زهرا و علی(ع) در سال دوم هجرت انجام شد. این سال‌ها برای مسلمانان از جمله زهرا(س) و علی(ع) سال‌های سختی بود.

اصحاب صفه در بین مسلمین بدترین وضع را داشتند و بیشترین بار فشار را تحمل می‌کردند. مردمی که به دلیل نداشتن خانه، پیامبر(ص) در آخر مسجد محلی را در اختیار آنها قرار داده بود که در حد یک سر پناه بود. حضرت به آنها سرکشی می‌کرد و خرما میان آنها تقسیم می‌کرد. روزی یکی از آن‌ها به حضرت گفت: یا رسول الله9 از بس خرما خوردیم جگرهای ما آتش گرفت. پیامبر(ص) فرمود: به خدا سوگند اگر می‌توانستم دنیا را در اختیار شما قرار می‌دادم.... لباس‌های آنها تا ساق پایشان هم نمی‌رسید. می‌گویند وضع آنها طوری بود که اگر کسی آنها را نمی‌شناخت می‌گفت آن‌ها دیوانه‌اند.[25]

درچنین شرایطی زهرا(س) و علی(ع) زندگی خود را شروع کردند. این فشارها در خانه پیامبر(ص) وداماد ودخترش نیز کاملا نمود داشت. پیامبر(ص) معتقد بود، در زندگی برخود سخت گیرد و بسان محرومان زندگی کند تا محرومیت محرومان، آنان را از زندگی مأیوس نکند و به هیجان نیاورد تا سر از فرمان خدا برنتابند.

نمی‌توان پیشوای راستین مردم بود اما در سختی‌ها و مشکلات، درد و رنج آن‌ها را حس نکرد. زهرا(س) که به گواهی تاریخ در رفتار و کردار و اندیشه و گفتار و سیما شبیه‌ترین انسان‌ها به پیامبر(ص) خدا بود نیز کاملا این مسأله را درک می‌کرد و به آن پای‌بند بود.[26] و اولین نمود آن را در شب زفاف فاطمه(س) آن زمان که لباس نو خود را به سائل می‌بخشد می‌توان مشاهده کرد. در ان شب زمانی که پدر به دیدار دخترش امد از او پرسید دخترم آیا تو لباس جدیدی نداشتى؟ چرا آن را نپوشیدى؟ پدر جان آن را به شخصی صدقه دادم. پیامبر(ص) فرمود: کار خوبی کردی اما اگر لباس قبلی خود را می‌دادی و لباس جدید را برای همسرت می‌پوشیدی برای تو توفیق حاصل می‌شد. زهرا(س) این پرورش یافته مکتب پدر گفت: من به شما اقتدا کردم زیرا زمانی که با مادرم خدیجه ازدواج کردید، همه آن چه را داشتید در راه خدا انفاق کردید و تا جایی پیش رفتید که لباس خود را هم دادید و به حصیری که زیر اندازتان بود اکتفا کردید تا سر‌انجام جبرئیل نازل شد و پیام آورد:

)وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً([27]؛ و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده دستی منما تا ملامت شده و حسرت‌زده بر جای مانى. در این هنگام پیامبر(ص) زهرا(س) را به سینه خود فشرد و گریست. جبرئیل نازل شد و از طرف خداوند پیام آورد: خداوند بر زهرا(س) سلام داده و می‌فرماید هر چه می‌خواهد طلب نماید. اما زهرا(س) چه می‌خواهد؟ پدر جان بگو: لذت خدمت به خداوند مرا از هر در‌خواستی بی نیاز کرده، من جز لقاء خدا در دار السلام چیزی نمی‌خواهم.[28]

زهرا(س) در خانه علی(ع) مشکلات را تحمل می‌کرد. در این مورد گزارش‌های تکان دهنده‌ای در متون تاریخی وجود دارد بارها علی(ع)، سلمان، بلال و... وضعیت زهرا(س) را در خانه دیده بودند. پیامبر(ص) نیزبه این مسأله واقف بود.

اما زمانی هم ابوذر به دنبال علی(ع) به منزل آنها می‌رود و می‌بیند آسیاب خودبه خود در حال گردش است، نزد رسول خدا آمده و جریان را تعریف می‌کند، و پیامبر(ص) مقام وجایگاه زهرا(س) نزد خداوند را برای ابوذر ترسیم می‌کند که همانا خداوند قلب و جوارح دخترم فاطمه(س)، را مالامال از ایمان و یقین کرده و از ضعف و سختی‌های او کاملا آگاه است و در زندگی به او مدد می‌رساند. آیا نمی‌دانی که خداوند ملائکه‌ای دارد که آنها را مأمورکمک به آل محمد(ص) کرده است؟[29]

علی(ع) در خانه صبر و ایثار بالای فاطمه و مشکلات او را مشاهده می‌کرد و به خوبی از آن آگاه بود، او متوجه صدمات زهرا(س) از این مسأله است.

روزی علی(ع) به مردی از بنی سعد فرمود: می‌خواهی از زندگی مشترک خود با زهرا(س) برایت بگویم؟ فاطمه(س) که محبوب‌ترین انسان‌ها در نزد پدر بود با آن مقام بالای معنوی و شکوه علمی و ارزش‌های اخلاقی آن قدر در منزل من سختی کشید که روزی به او گفتم: خوب است نزد پدرت رفته و از او بخواهی که خدمتکاری را در اختیار تو قرار دهد که در کار‌‌ها یاریت نماید. گرچه برای زهرا(س) این در‌خواست از پدر با توجه به وضع دیگر مسلمانان سخت بود اما تصمیم گرفت این مسأله را با پدرش در میان گذارد. به مسجد رفت اما زمانی که افرادی را در کنار پدر دید برگشت پیامبر(ص) که متوجه آمدن زهرا(س) شد احساس کرد که فرزندش حاجتی داشته؛ لذا به خانه ما آمد و پرسید: حاجتی داشتی که نزد من آمدى؟ علی(ع) در جواب پیشی گرفت و گفت: قسم به خدا فاطمه(س) آن قدر با مشک آب کشیده که اثر آن بر بدنش باقی مانده و دستانش در اثر آسیاب کردن آرد تاول زده و... من به او گفتم نزد شما آید و خدمتکاری طلب نماید. پیامبر(ص) در این جا دخترش را با آرمان‌ها و افق‌های بالاتری آشنا می‌سازد چرا که معتقد است انسان اگر آرمان‌های بلند‌تری را ببیند، سختی‌ها و مشکلات برایش آسان می‌گردد. لذا می‌فرماید آیا شما را به چیزی که بهتر از کنیز است آگاه نکنم؟ و دستور تسبیحات اربعه را به آن‌ها می‌دهد. [30]

زهرا(س) نیز مانند پدر به این باور قلبی رسیده که زندگی دنیا خالی از رنج و سختی نمی‌باشد و دنیا محل ابتلاء و آزمایش است. آسایش و راحتی در آن دنیا و در بهشت برای مؤمنان فراهم می‌شود، هرگز دوستان خدا به خاطر دنیا رنج نمی‌کشند بلکه رنج و سختی آن‌ها در دنیا به خاطر رسیدن به سرای آخرت و نعمت‌های آن است، لذا در مقابل این سفارش پدر فقط سه بار می‌گوید: از خدا و رسولش به خاطر این هدیه معنوی راضی و خرسند هستم.[31]

اما چه بود این تسبیحات و چه اثرات معنوی وروحی برای زهرا(س) داشت نکته‌ای است که روایت امام باقر(ع) ما را به گوشه‌ای از اثرات آن رهنمون می‌سازد. ما عبد الله بشیء من التمجید أفضل من تسبیح فاطمة و لو کان شیء أفضل منه لنحله رسول‌الله فاطمة.

خدای بی همتا به وسیله چیزی برتر از تسبیحات فاطمه(س) پرستش نشده و اگر شیوه‌ای برای پرستش خدا برتر از این بود رسول خدا حتما آن را به دختر گرامی‌اش ارمغان می‌داد. [32]

با وجود تمام مشکلاتی که زهرا(س) در زندگی در‌گیر آن‌ها بود اما هیچ گزارش و نقلی در رابطه با این که او بی‌تابی کرده و یا از همسر خود گله‌مند باشد یا شکایتی از این وضع داشته باشد وجود ندارد. و این اعتراف بزرگ و مهمی است که از علی(ع) نیز به ما رسیده است آن جا که فرمود: در تمام دوران زندگی هرگز از من در‌خواستی نکرد و هیچ گاه مرا خشمگین نساخت و نافرمانی نکرد. زهرا(س) خود در این رابطه می‌فرماید: پدرم به من سفارش کرد که در زندگی راه عزت و قناعت در پیش گیرم وهیچ گاه از علی(ع)چیزی را نخواهم که قدرت فراهم کردن آن را نداشته باشد.[33]

رابطه‌ علمی زهرا(س) با پیامبر(ص)

زهرا(س) یکی از راویان مهم روایات پدر می‌باشد. این روایات که در زمینه مسائل مختلف است نمایانگر مبادلات علمی میان زهرا(س) و پدرش می‌باشد. زهرا دانش‌های آسمانی و معارف و علوم را از سرچشمه و مرکز وحی در‌یافت می‌کرد و با هوشیاری و خرد و اندیشه فروزان خود به بهترین شکل این مفاهیم و آموزه‌ها را آموخته و به خاطر می‌سپرد.

نکته دیگر این‌که، یکی از القاب مهم زهرا(س) محدثه است. این درجه ومقام عالی که تالی‌تلو مقام نبوت و امامت است فقط اختصاص به ایشان دارد بدین معنا که صاحب این مقام ملهم و مؤید عنایات خاص پروردگارش است به طوری که با او سخن گفته و اخبار و اطلاعاتی از عالم غیب در اختیار او قرار می‌دهد.[34] در هر حال برخی از آگاهی‌ها و علوم لازم را زهرا(س) از این طریق به دست می‌آورد و برخی را از طریق پدر بزرگوارش می‌آموخت.[35]

در این مورد روایتی نیز از جابر بن عبد‌الله انصاری نقل شده که بیانگر آن است که زهرا(س) نیز مانند دیگر ائمه علیهم السلام دروازه دانش و حجت خداوند است. جابر از رسول خدا(ص) نقل کرد که: إن الله جعل علی(ع) و زوجته و ابنائه حجج الله علی خلقه و هم أبواب العلم فی أمتی من إهتدی بهم هدی إلی صراط المستقیم.[36]

خداوند علی(ع) و همسرش زهرا(س) و فرزندان او را حجت‌های خود بر بندگانش قرار داد. آنان دروازه‌های دانش در میان امت هستند هر کس راه نیک‌ بختی و نجات را از آنان بجوید، به راه راست هدایت می‌گردد.

زهرا(س) از هر فرصتی برای آموختن استفاده می‌کرد و در این مسیر آرام و قرار نداشت و این یکی از خصوصیات بارز ایشان بود.

با توجه به همین مسأله بود که همین که زهرا(س) و پدر تنها می‌شدند مباحثه علمی آن‌ها آغاز می‌گشت. زهرا(س) می‌گوید: شبی پدرم بر ما وارد شد در حالی که بستر خواب را آماده می‌کردم، حضرت فرمود: فاطمه(س) جان به بستر خواب نرو مگر این چهار عمل را انجام دهى، قرآن را ختم کنی و انبیا را شفیع خود قرار دهی و مؤمنان را از خود راضی کنی و حج و عمره به جا آورى. سپس به نماز ایستاد و من متحیر که چگونه در این زمان می‌توانم همه این کارها را انجام دهم؟ بربستر خود نشستم تا ایشان نماز را تمام کردند و پرسیدم مرا به چهار چیز راغب نمودید که قدرت بر انجام آن‌ها در این ساعت ندارم. پدرم خندید و گفت: زمانی که سه بار سوره توحید را بخوانى، گویا قرآن را ختم کرده‌ای و وقتی بر من و انبیاء صلوات فرستى، شفاعت آن‌ها شامل تو می‌گردد و اگر برای مؤمنین استغفار نمایى، همه آن‌ها از تو راضی می‌گردند و زمانی که تسبیحات اربعه را گویى، گویا حج و عمره به جا آورده‌اى.[37]

گاهی نیز زهرا(س) برای یافتن جواب پرسش‌هایی که در ذهن خود داشت سراغ پدر می‌رفت به طوری که در متون تاریخی آمده: روزی زهرا(س) به خانه پدر رفت. ام ایمن در را باز کرد. پیامبر(ص) پرسید: مشکلی پیش آمده؟ هیچ‌گاه این هنگام به نزد من نمی‌آمدى! زهرا(س) پرسید: پدر جان غذای فرشتگان چیست: پیامبر(ص) پاسخ داد: تسبیح و تقدیس خدا. پرسید: غذای ما آدمیان چیست: فرمود: سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، یک ماه است که در منزل ما آتشی برای پختن غذا روشن نشده است، اما دخترم، فرشته وحی رزق و روزی معنوی برایم آورده که به تو ارمغان می‌دهم. سپس این دعا را به او آموخت:

یا رَبَّ الأولین و الآخرین! و یا خَیر الأولین والآخرین! و یا ذَالقُوّةِ المتین و یا أرحَمَ المساکین و أرحم الرّاحِمین.[38]

گاهی نیز تعاملات علمی زهر3 ا و پدر به صورت غیر مستقیم بود به طوری که پیامبر(ص) در پاسخ پرسش‌های صحابه آن‌ها را به زهرا(س) ارجاع می‌داد و یا این که پیامبر(ص) پرسشی را در میان صحابه مطرح کرده‌اند و جز زهرا(س) کسی توانایی پاسخگویی نداشته است. مانند روزی که پیامبر(ص) پرسیدند: نزدیک‌ترین حالات زن به خداوند چه زمانی است؟ و زهرا(س) فرمود: لحظاتی که آن زن مشغول تدبیر امور متزل خود باشد و به تربیت و آموزش فرزندانش بپردازد، از هر زمان دیگر به خدا نزدیک‌تر است. پیامبر(ص) بعد از شنیدن پاسخ فرزندش فرمود: ان فاطمه(س) بضعة منى.[39]

این تعاملات فکری و خصوصا اخذ روایت از پدر، برای زهرا(س) خیلی اهمیت داشت. زهرا(س) روایات پدر را نوشته و دسته‌بندی کرده و آن‌ها را به خدمتکار خود می‌داد، تا نگهداری نماید. به طوری که وقتی یکی از بندگان طالب علم به حضور زهرا(س) آمده و هنگام رفتن از زهرا(س) ارمغانی مکتوب می‌خواهد حضرت از خدمتکار خود می‌خواهد روایت ارزشمندی را که بیانگر حقوق همسایه، میهمان و... است، بیاورد و وقتی خدمتکار آن را نمی‌یابد، خطاب به او می‌فرماید، وای بر تو آن را پیدا کن، آیا نمی‌دانی ارزش آن برایم به اندازه حسن و حسین است؟[40]

زهرا و ارتحال پیامبر(ص)

یکی از مسایل قابل توجه در جلوه های رفتاری پیامبر(ص) و زهرا(س) نحوه برخورد آن‌ها نسبت به جریان بیماری و مرگ پیامبر(ص) است.با توجه به این که رسول خدا می دانست که به زودی از دنیا خواهد رفت به عنوان یک پدر چه تدبیری در برابر آماده کردن فرزند خود به کار گرفت، فرزندی که تمام هم و غمش پدر بود؟

و از طرف دیگر این فرزند با این مسئله چگونه برخورد نمود؟

در رابطه با پاسخ این سؤال گزارش‌های بسیاری وجود دارد که بررسی و پرداختن به آنها دورنمایی زیبا و عجیب به دست ما خواهد داد.

در یکی از روز‌های بیماری پیامبر(ص) زهرا(س) بالای سر ایشان نشسته و مرتب گریه و بی‌تابی می‌کرد. پدر چشمانش را باز نمود و فرمود: حبیب من چرا این چنین گریه می‌کنى؟ فرمودند: از مصیبت فقدان شماو سختی‌های بعد از شما. پیامبر(ص) در حالی که سعی در آرام کردن او داشت فرمود: دخترم گریه نکن که خدا با ماست اما بدان که خداوند به ما هفت خصلت عطا نموده که به احدی غیر از ما عطا نکرده: خاتم پیامبران 9 که محبوب‌ترین خلق نزد خداست از ماست و آن پدر توست، وصی ما بهترین اوصیا است و آن همسر توست، شهید ما بالاترین شهداست که با دو بال به همراه ملائکه در بهشت پرواز می‌کند و او پسر‌عموی توست، دو سبط و سید این امت دو فرزند تو حسن و حسین هستند، بدان ای فاطمه(س) که خداوند از صلب فرزندت حسین نه نفر از ائمه معصوم را بیرون می‌آورد که آخرین آن‌ها مهدی7 است. گریه نکن که خدا از من به تو رحیم‌تر و مهربان‌تر است و این به دلیل مکانت و منزلت تو نسبت به من است و به دلیل جایگاه خاص تو در قلب من است، اما من از خدا در‌خواست کردم که تو را اولین شخص از اهل بیتم قرار دهد که به من ملحق میشود.[41]

با بررسی گزارش فوق نکات مهمی به دست می‌آید از جمله این که پیامبر(ص) با دادن بشارت‌ها و بیان فضائل و امتیازات خاندان زهرا(س) قصد دلداری دادن به زهرا(س) و آماده کردن او برای کنار آمدن با مسأله مرگ پدر را دارد.

نکته مهم در گزارش این است که پیامبر(ص) در زمان مطرح کردن این افراد و فضائل آنها همه را به زهرا(س) منسوب نموده و او را ملاک شناسایی آنها قرار می‌دهد.

روزی در اثر شدت ناراحتی زهرا(س) پدر، علی(ع) را به یاری خود می‌خواند و دست زهرا(س) را در دست او قرار داده می‌فرماید: یا علی(ع) قسم به خدا که او ودیعه خدا و ودیعه رسول خدا در دست توست؛ پس آن را حفظ کن، قسم به خدا که او سیده زنان اهل بهشت است. علی(ع) من بدین مقام نرسیدم مگر آن که او را از خدا خواستم و خدا نیز او را بخشید. من راضی‌ام از کسی که فاطمه 3 از او راضی باشد و پروردگار و ملائکه نیز راضی‌اند از آن چه فاطمه(س) از او راضی باشد.[42]

زهرا(س) نیز از آن جا که عالم‌ترین و متفکر‌ترین بانوی عالم است و بیش‌تر از هر کسی نسبت به عظمت و مقام پدرش شناخت و معرفت داشت، عمق این فاجعه را به خوبی احساس می‌کرد و از فقدان و خلأ ناشی از رحلت پدر و تأثیر این فاجعه عظیم در جهان هستی و آینده امت آگاه بود؛ لذا بسیار بی‌تابی می‌کرد تا بدان جا که نام او را جزء بکایین (بسیار گریه‌کنندگان) قرار دادند.[43]

در متون تاریخی آمده بعد از رحلت پیامبر(ص) کسی زهرا(س) را خندان ندید تا زمانی که از دنیا رفت.[44]

عشق به پیامبر(ص) برای زهرا(س) تجلی عشق به خداست؛ چون زهرا(س) عاشق پدر است، در حقیقت عاشق خداست و خداوند هم بر اساس حدیث قدسى، عاشق زهرا(س) است[45] و به همین دلیل است که خداوند زمانی که بی‌تابی زهرا(س) را در سوگ پدر می‌بینداو را دلداری داده و با بیان فضایل منتسبان به زهرا(س)، با پیشگویی‌ها و بشارت‌ها و در نهایت با نزول ملک او را آرام می‌کند. به طوری که در منابع تاریخی آمده است: زهرا(س) بعد از پدر 75 روز زندگی کرد و در این مدت بسیار محزون بود. به دلیل فقدان پدر آن چنان حزن و اندوهی بر او وارد شد که شدت و سختی آن را جز خداوند کسی نمی‌داند؛ لذا خداوند متعال ملکی را فرمان داد تا بر زهرا(س) فرود آید و با او سخن گوید شاید غم و اندوه او بر طرف شود.[46] و این بالاترین دل خوشی زهرا(س) بعد از پدر بود. این ملک زهرا(س) را از جایگاه و مکان پدر در آن دنیا و وقایع آینده و... با خبر می‌ساخت و با زهرا(س) سخن می‌گفت و علی(ع) آن مطالب را می‌نوشت و این همان مصحف زهرا(س) است.[47] و به همین دلیل است که یکی از نام‌های زهرا(س) محدثه است.

پی‌نوشت:

[1]. ابوالفرج اصفهانى، مقاتل‌الطالبین،ص57 و مجلسى،بحار الانوار، ج 43 ص 19 ح 19.

[2].

[3]. مجلسى؛ بحارالانوار، ج 43، ص 19 و 24 و امالی صدوق، ص 112.

[4]. قندوزى، بحارالانوار، ج 2، ص 322 و حاکم نیشابورى، مستدرک، ج 3، ص 157 و ابن ابی الفتح إربلى، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج 2، ص 79 و صدوق، امالى، ص 112.

[5]. ینابیع المودة، ج 2، ص 220 و 204. مستدرک، ج 3، ص151 و بخارى، صحیح بخارى، ج4، ص220.

[6]. ینابیع المودة، ج2، ص 299 و حاکم نیشابورى، مستدرک، ج 3، ص 157.

[7]. شیخ طوسى، أمالى، ص668.

[8].محمدکاظم قزوینى، فاطمه زهرا از ولادت تا شهادت.

[9]. مائده(5):75.

[10]. نساء (4):69.

[11].شیخ محمد کجورى، الخصائص الفاطمیة، ج1، ص220.219 و إربلى، کشف الغمة، ج2، ص100 و حاکم نیشابورى، مستدرک، ج3، ص161.

[12]. شیخ طوسى، استبصار، ج1ص199و کلینى، الکافى، ج1 ص459.

[13]. بحارالانوار، ج 43، ص64.

[14]. بحار الانوار، ج43،ص 24.

[15]. شیخ طبرسى، احتجاج، ج1، ص133.130 و ابن ابی طیفور، بلاغات النساء، ص15.

[16].مناجات شعبانیه.

[17]. آل عمران (3): 103.

[18]. حر عاملى،وسایل الشیعه، ج 21 ، ص 476.

[19] میرزا حسین نورى، مستدرک الوسایل، ج15 ص169.

[20]. حاکم نیشابورى، مستدرک، ج3،ص155 و مجلسى،بحارالانوار،ج43،ص25 و لطف الله صافى، مجموعة الرسائل، ج2، 432.

[21].)لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بینکم کدُعاءِ بَعْضِکُم بَعْضاً(. نور(24):63.

[22]. ابن شهر آشوب، مناقب، ج 3، ص 102و بحار الانوار، ج 43، ص33و32.

[23]. مائده (5): 55.

[24]. مجلسى، بحار الانوار، ج 43، ص 92 و محمد بن علی الطبرانى، بشارة المصطفى، ص 401.

[25]. همان.

[26]. عایشه می‌گوید:هیچ کسی را ندیدم که این قدر در چهره و سخن گفتن و راه رفتن به پدرش شباهت داشته باشد؛ بحار الانوار، ج 43، ص 25 و 23 و ص55 و 53. همین مضمون از ام سلمه و جابر نیز نقل شده است.

[27]. اسراء(17): 29. در شأن نزول آیه گفته اند: زنى پسر خود را نزد پیامبر صلى اللَّه علیه و آله فرستاد و از آن حضرت پیراهنش را به عنوان تبرّک درخواست کرد. پیامبر تنها پیراهن خود را داد و چون لباس دیگرى نداشت، برای نماز از خانه بیرون نیامد. این آیه نازل شد تا پیام دهد که سخاوت، آن نیست که یکتا پیراهن خود را بدهى؛ طبرى،جامع التبیان ،ج15،ص98 و قرائتى،تفسیر نور، ج7، ص 48.

[28]. سید حسین شیخ الاسلامى،مسند فاطمه زهرا(س)، ص51 و 50.

[29].بحارالانوار، ص29و46 و مناقب، ج 3،ص337.

[30]. بحار الانوار، ج43، ص 83 و 82 و 85. شیخ الاسلامى، مسند فاطمه زهرا(س)، ص206 و 205.

[31]. بحار الانوار،ج43، ص83 و 82.

[32]. همان، ص 64.

[33]. تفسیر عیاشى، ج1، ص 171و بحار الانوار، ج 43، ص 197.

[34]. نزول ملائکه بر زهرا در بحث زهرا و مرگ پدر و جریان مصحف زهرا مورد بررسی قرار می‌گیرد.

[35]. در رابطه با معنای محدثه نقل قول‌های زیادی وجود دارد برخی گفته‌اند: محدث کسی است که ملائکه و ازجمله جبرئیل با آن‌ها سخن می‌گویند بدون آن که آن‌ها را ببینند. برخی دیگر گفته‌اند: کسی است که در ما فی‌الضمیرش مطالبی واقع می‌شود و این نوعی غیب و کرامت است که از جانب خداوند عطا می‌شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: صدای ملک را می‌شنود اما شخص او را نمی‌بیند. در این مورد رجوع کنید به: کلینى، اصول کافى، کتاب الحجة، ج1، ص270 و 271.

[36]. الحاکم الحسکانى، شواهد التنزیل، ج1، ص76.

[37].شیخ الاسلامى، مسند فاطمه زهرا(س)، ص 173.

[38]. بحار‌الانوار، ج43،ص153.

[39]. بحار‌الانوار، ج43،ص92.

[40].طبرى، المسترشد، ص16 و هیثمى، مجمع الزوائد، ج8، ص169.

[41]. ینابیع المودة، ج2، 209و بحار الانوار،ج43،ص48. و مسند فاطمه، ص348 و 347.

[42]. مسند فاطمه، ص420.

[43]. بکایین هشت نفر بودند: آدم، نوح، یعقوب، یوسف، شعیب، داود و زهرا :؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج3، ص104.

[44]. مناقب، ج3، ص120.

[45]. در حدیث قدسی آمده است: من احبنی عشقنی و من عشقنی قتلته.....؛ تبریزی انصارى،اللمعة‌البیضاء، ص551.

[46]. مناقب، ج3،ص116و بحار الانوار، ج43، ص80و79.

[47]. کلینى،اصول کافى، ج 1،ص240 و الخصائص الفاطمیه، ج1، ص 264و257.

پدیدآورنده: رویا باقرى