هر موجودى در اين عالم هستى با تلاش و كوشش و مبارزه با موانع ، خواستار رستگارى است .يك دانه كه از زير خاك سر در مى آورد با خاك و سنگ و كلوخ و گِل و موانع ديگر مواجه است ، از طرفى با جذب نور خورشيد و آب و خاك رو به رشد است و از طرف ديگر موانع را كنار مى زند تا از خاك سر برآورد و به جايى كه بايد برسد خود را برساند و اگر لحظه اى از خودسازى و تكاپو باز ماند ، شروع پژمردگى آن است .انسان نيز مانند ساير موجودات از آغاز زندگى تا پايان حيات دنيوى اش كادح الى ربّ است و با رنج و زحمت به سوى حق در حركت مى باشد و بايد بداند كه فلاح و رستگارى حقيقى اش زمانى است كه به خوشنودى و رضاى حق برسد و جايگاه ابدى اش بهشت عنبرسرشت شود .قرآن كريم عبادت و بندگى و انجام خيرات و مبرّات و خدمت به بندگان خدا را مايه فلاح و رستگارى و سبب سعادت دنيا و آخرت مى داند : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ.اى اهل ايمان ! ركوع به جا آوريد و سجده نماييد و پروردگارتان را عبادت كنيد و كار نيك انجام دهيد تا رستگار شويد .و در سوره معارج مى فرمايد :بى ترديد انسان طبعاً حريص و بى صبر آفريده شده است ، هنگامى كه بدى و زيانى به او رسد سخت بى قرارى مى كند و چون خير به او برسد بخل ورزد مگر نمازگزاران واقعى ، آنانكه بر نمازشان مداومت دارند و آنانكه در اموالشان حقى معين و معلوم براى سائل و محروم است و آنانكه روز قيامت را تصديق دارند و آنانكه از عذاب پروردگارشان ترسانند ، بى ترديد عذاب پروردگارشان را ايمنى نيست و آنكه نگهدارنده اندام شهوت از گناه است ، مگر نسبت به همسرانشان و كنيزانشان كه در اين زمينه بر آنان ملامت و سرزنش نيست و هر كه از شهوت حلال تجاوز كند بى ترديد از متجاوزان و ستمكاران است و آنانكه امانات و پيمانشان را رعايت مى كنند و آنانكه قيام به شهاداتشان« در دادگاه عدل اسلامى » دارند و آنانكه همواره بر نمازهايشان محافظت مى نمايند ، اينانند كه در باغ هايى از بهشت گرامى خواهند بود .
روزه سبب جلب رحمت
گرچه تمام عبادات و هر عملى كه با نيت خالص و به قصد قربت به درگاه الهى انجام پذيرد مايه جلب رحمت الهى است و انسان را در دامان پر مهر و عطوفت و رحمت و نعمت ربوبى قرار مى دهد و حيات بشر را به نور معرفت روشن مى سازد ، اما بعضى از عبادات در كلام گهربار ائمه اطهار (عليهم السلام) به صورتى ويژه مايه جلب رحمت الهى شمرده شده اند .ذكر تمام عبادات در اين مختصر نمى گنجد و درك حقيقت آنها و دست يافتن به تمام زواياى عبادات امكان پذير نيست ، اما به مقتضاى اين نوشتار به عبادت پر ارزش روزه كه مورد عنايت خاص اهل بيت (عليهم السلام)به عنوان عبادتى براى رسيدن به رحمت الهى و نشستن بر سر سفره پر نعمت حضرت حق اشاره مى شود .امتياز روزه در اين بحث از ميان تمام عبادات به اعتبار دو حقيقت است:
1 ـ روزه عبادتى است كه نه تنها براى امت حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله)بلكه براى امم سابقه نيز سبب جلب رحمت بوده و عبادتى خاص براى پرستش حضرت حق شمرده شده است. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.اى اهل ايمان ! روزه بر شما مقرّر و لازم شده ، همانگونه كه بر پيشينيان شما مقرّر و لازم شد ، تا پرهيزكار شويد .شواهد تاريخى فراوانى بر اين مطلب وجود دارد كه در منابع مذاهب ديگر ـ حتى بعد از تحريف ـ آمده است .
از تورات و انجيل فعلى چنين برمى آيد كه روزه در ميان يهود و نصارى بوده و اقوام و ملل ديگر هنگامى كه با غم و اندوه مواجه مى شدند روزه مى گرفتند و قوم يهود به هنگام توبه و طلب خشنودى خداوند روزه مى گرفتند<.از بخشى از تورات چنين برمى آيد كه موسى (عليه السلام) چهل روز روزه داشته است.حضرت مسيح و حواريون مسيح نيز چنانكه از انجيل استفاده مى شود روزه مى گرفتند.
2 ـ از ماه رمضان در كلام گهربار ائمه اطهار (عليهم السلام) به عنوان ماه رحمت،ماهى كه درهاى رحمت در آن باز مى شود و ... ياد شده است.حضرت امام سجاد (عليه السلام) در هر روز از ماه مبارك رمضان اين دعا را مى خواندند:« اللّهُمَّ إِنَّ هذا شَهْرُ رَمَضَانَ وَهذا شَهرُ الصيامِ وَهذا شَهرُ الإنابَةِ وَهذا شَهْرُ التّوبَةِ وَهذا شَهْرُ المَغْفِرَةِ والرَّحْمَةِ ».خدايا ! اين ماه، ماه رمضان است و اين ماه، ماه روزه است و اين ماه، ماه بازگشت است و اين ماه، ماه توبه است و اين ماه، ماه مغفرت و رحمت است .حضرت امام باقر (صلى الله عليه وآله) مى فرمايند:رسول خدا (صلى الله عليه وآله) هنگامى كه به هلال ماه رمضان نظر مى انداختند صورت خود را به طرف قبله مى كردند و دعائى مى خواندند... و بعد رو به سوى مردم مى كردند و مى فرمودند:« يا مَعْشَرَ المُسلِمين ! إذا طَلَعَ هِلالُ شَهْرِ رَمضانَ غُلّت مَرَدَةُ الشَياطِينوَفُتِحَتْ أبوابُ الجِنان، وأبوابُ الرَّحْمَةِ... ».اى گروه مسلمانها ! هنگامى كه هلال ماه رمضان طلوع كند پيروان شيطان ها به غل و زنجير كشيده مى شوند، و درهاى آسمان و بهشت ها و رحمت باز مى شود .حضرت امام رضا (عليه السلام) مى فرمايند :« . . . شَهْرُ رَمَضانَ شَهْرُ البَرَكَةِ وَشَهْرُ الرّحْمَةِ ».ماه رمضان، ماه بركت و ماه رحمت است .خطبه معروف حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) در آخرين جمعه ماه شعبان نيز به اين مطلب اشاره دارد كه حضرت فرمودند :« أيُّهَا النّاس ! قَدْ أقْبَلَ إلَيْكُمْ شَهْرُ اللهِ بِالبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالمَغْفِرَةِ ».اى مردم ! ماه خدا با بركت و رحمت و آمرزش به سوى شما روى كرده است .در اين بخش بعد از ذكر مقدمه اى به گوشه اى از حقيقت اين عبادت پر بركت اشاره مى شود .
انواع نعمات الهى در دنيا
ما در طول حيات و زندگى بر پايه رحمت حق از دو نعمت برخورداريم :
1 . نعمت ها و امدادهاى ويژه
يكى تفضلات خدا و امدادهاى غيبى اوست كه ابتداءً به ما مى رسد و در ما زمينه به وجود آمدن رشد و كمال و طهارت و پاكى را فراهم مى آورد ، به صورتى كه ما با شوق و رغبت به سوى مؤدب شدن به آداب الهى و حقايق تربيتى و طهارت و پاكى به حركت مى آييم .قرآن مجيد به اين نوع نعمت در آيات كريمه اش اشاره مى كند : . . . وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنكُم مِن أَحَد أَبَداً وَلكِنَّ اللهَ يُزَكِّى مَن يَشَاءُ.و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، هرگز احدى از شما از عقايد باطل و اعمال و اخلاق ناپسند پاك نمى شد ، ولى خدا هر كه را بخواهد پاك مى كند ; و خدا شنوا و داناست .و نيز مى فرمايد : . . . وَلَوْلاَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً . . . . و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود ، يقيناً همه شما جز اندكى از شيطان پيروى مى كرديد .در رابطه با اين واقعيت در فصول گذشته اين نوشتار به طور گسترده مطالبى مورد بحث قرار گرفت .
2 . نعمت هاى پاداشى
نوع ديگر از نعمت هاى الهى نعمت هايى است كه مى توان با تكيه بر آيات و روايات از آنها به عنوان نعمت هاى پاداشى ياد كرد .هنگامى كه انسان گامى در راه خدا برمى دارد و به عبادتى برمى خيزد و گرهى از كار كسى مى گشايد و غمى از دلى برمى دارد و به مستمندى رسيدگى مى نمايد و خدمتى به بندگان حق مى كند ، مستحق پاداش الهى مى شود . يكى از پاداش هاى حضرت او در اين دنيا فراهم نمودن زمينه فلاح و رستگارى است كه برخى از آيات شريفه قرآن مجيد به صراحت در رابطه با اين موضوع حقايقى را گوشزد مى نمايد .
وَمَن يُؤْمِن بِاللهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَاللهُ بِكُلِّ شَىء عَلِيمٌ.و هر كس به خدا ايمان بياورد ، خدا قلبش را به حقايق راهنمايى مى كند ; و خدا به همه چيز داناست .وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدىً وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ.و كسانى كه هدايت يافته اند خدا بر هدايتشان افزوده و پرهيزكارى و تقوايشان را به آنان عطا كرده است .در زمينه تحقق نعمت هاى پاداشى براى نمونه لازم است به طور مفصل يكى از عبادات كه انسان را جداً شايسته پاداش دنيايى و آخرتى مى نمايد مورد بحث قرار گيرد و آن روزه است .
روزه يكى از نعمتهاى پاداشى
بى ترديد راه تحصيل رحمت هاى ويژه حق ، كسب لياقت و ظرفيت و استحقاق و شايستگى است . هر چه لياقت انسان بيشتر شود بهتر مى تواند كسب رحمت و فيض نمايد .ظرف هاى گوناگون را در نظر بگيريد كه از اقيانوسى مواج آب برمى دارند ، هر كدام وسعت و ظرفيتشان بيشتر باشد قدرت آب گيرى بيشترى دارند ، انسان هم هر اندازه شايستگى و لياقتش را با عبادت و بندگى خالصانه و عاشقانه و خدمت به بندگان حق بيشتر كند بيشتر از رحمت خدا و فيض حضرت او بهره مند مى شود .از جمله كليدهاى كسب لياقت معنوى و ايجاد شايستگى بيشتر و ظرفيت گسترده تر ، عبادت والا و با ارزشى چون روزه است كه آثار و بركات گوناگون روحى و جسمى و دنيوى و آخرتى دارد .كمترين سود اين عبادت ، صحت بدن و ايجاد توازن و تعادل جسمى و درمان برخى از بيمارى هاى بدنى است ، چنانكه رسول بزرگوار اسلام (صلى الله عليه وآله) اعلام فرموده اند :« صُومُوا تَصِحُّوا ».روزه بگيريد تا تندرست و سالم شويد .بسيارى از بيمارى ها يا زمينه هاى آنها با روزه و امساك از بين مى رود و برخى از پزشكان در اين راه تجربه هاى سودمندى دارند و ده ها بيمارى بى درمان را از طريق امساك از خوردن و آشاميدن درمان كرده اند .
روزه يا دعوت الهى
خداى مهربان از باب فضل و رحمت و احسان و لطف براى نجات انسان از بن بست هاى روحى و تنگناهاى معنوى و رساندنش به اوج تربيت و كمال از انسان به صورت هاى گوناگون دعوت مى كند . از جمله اين دعوت ها ، دعوت براى آمرزيده شدن اوست و مخاطب اين دعوت ، همه بندگان اند ، نه تعدادى خاص و گروه ويژه ، تعبير قرآن مجيد : يَدْعوُكُمْ ، است ، يعنى : همه شما را فرا مى خواند .در سوره مباركه ابراهيم پس از آنكه گوشزد مى كند :كتاب آسمانى براى نجات شما از تاريكى ها و آوردنتان به عالم نور و معنويت است ، به سرگذشت و دعوت چند تن از پيامبران مانند موسىو نوح و قوم عاد و ثمود اشاره دارد و مى فرمايد :پيامبرانشان گفتند : آيا در خدا كه آفريننده آسمان ها و زمين است ، شكى هست ؟ او شما را دعوت به ايمان مى كند تا همه گناهانتان را بيامرزد و شما را تا زمانى معينِ عمرتان مهلت دهد.
محصول روزه
در حديث معراج آمده است كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) از خدا پرسيد :پروردگارا ! اولين عبادت چيست ؟خدا فرمود :« أَوَّلُ العِبَادَةِ الصَّمتُ وَالصَّومُ ».اول عبادت سكوت و روزه است .سپس پيامبر (صلى الله عليه وآله) پرسيد :« يَا رَبِّ ! مَا مِيرَاثُ الصَّومِ ؟ » .پروردگارا ! ميراث و نتيجه روزه چيست ؟پروردگار مهربان پاسخ داد :« الصَّومُ يُورِثُ الحِكمَةَ وَالحِكمَةُ تُورِثُ المَعرِفَةَ والمَعرِفَةُ تُورِثُ اليَقينَ فَإذَا استَيقَنَ العَبدُ لاَ يُبالى كَيفَ أصبَحَ ، بِعُسر أم بِيُسر ؟ » .روزه حكمت به جاى مى گذارد و حكمت ، معرفت و معرفت ، يقين و چون عبد به يقين رسد ديگر برايش اهميتى ندارد كه چگونه شب و روز خود را بگذارند ، به سختى يا به آسانى .
شرافت روزه
اگر بپرسند : مگر همه عبادات از جانب اهل عبادت براى خدا نيست ، پس چرا طبق احاديث قدسيه ، حضرت حق فقط روزه و پاداش دهى به آن را به خود اختصاص داده است ؟در پاسخ اين پرسخ بايد گفت : انتساب روزه به خدا« الصوم لى » نشانه امتياز و شرافت آن بر ساير عبادت هاست ، همانگونه كه تمام روى زمين و خانه هايش از خداست ، ولى فقط كعبه را به خود نسبت داده « ...أَن طَهِّرَا بَيْتِىَ... ».همه سال و ماه از خداست ولى فقط ماه رمضان به حضرت او نسبت داده شده . « قَدْ أقْبَلَ إلَيْكُم شَهْرَ اللهِ بِالبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ... ».به تحقيق ماه خدا با منفعت و سود و رحمت به شما روى آورده است .راز شرافت روزه آن است كه :اولا : ساير عبادت ها ظهور و جلوه دارد و نمايان است ، زيرا جنبه عملى و فعلى دارد و انجام شدنى است ولى روزه ترك فعل و عمل است و جنبه رها كردن و واگذاشتن و اجتناب از خورد و خوراك و گناه دارد و به عبارت ديگر حقيقت روزه و ماهيت آن ترك است كه از خود نمايى و جلوه خالى است و از اينجا روشن مى شود كه روزه داران فقط براى خدا و از روى اخلاص روزه گرفته اند ، زيرا مى توانستند در نهان و خلوت افطار كنند و در عيان و آشكار اظهار روزه نمايد ، پس معلوم مى شود هر كه به عنوان عبادت روزه گرفته خدا را در نظر داشته است و بى ترديد ميزان ارزيابى هر عبادتى خلوص آن است از اين جهت امير بيان و امام مخلصان ، در راز واجب شدن روزه مى فرمايد :« وَالصِّيَامُ ابْتِلاَءً لاِخلاَصِ الخَلْقِ ».خداوند روزه را براى آزمايش اخلاص مردم واجب كرده است .ثانياً : روزه ، زمينه نزديكى به حضرت حق و مايه قرب به پروردگار عزيز جهانيان و سبب رهايى از دشمن شماره يك انسان ، شيطان و جنود اوست .روزه ، او را خلع سلاح مى كند و به انسان مدد و همت مى بخشد تا بر دشمن خود و خدا پيروز گردد .ميدان تاخت و تاز شيطان ، شهوات است كه با خورد و خوراك و ساير امور مادى تقويت و در نتيجه ابزار و ساز و برگ گناه فراهم تر مى شود و انسان را به امور دنيوى سرگرم و به تدريج قلب را چراگاه شيطان و دار و دسته اش مى گرداند و روزه عبادت بسيار پر قدرتى است كه باعث تضعيف و شكستن شهوات و خلع سلاح شيطان است .حالت معنوى روزه دار ، دژ محكمى است كه راه نفوذ دشمن را مى بندد و ياد خدا و آخرت كه هنگام روزه زياد و در اوج است ، دست ردى است بر سينه نامحرم و تير غيبى است بر تلبيس ابليس .
برگرفته از کتاب جلوه های رحمت الهی استاد حسین انصاریان