نيّت در قرآن‏

 منابع : کتاب عرفان اسلامی جلد سه   نوشته: استاد حسین انصاریان 

قرآن مجيد در چهار بخش به مسئله نيّت اشاره كرده است، در يك مرحله دعوت مى كند كه در تمام برنامه ها قصد و نيّت شما فقط براى خدا باشد و جز او منظورى نداشته باشيد و مواظبت كنيد كه كليه امور شما فى سبيل اللّه و قربةً الى اللّه باشد.

در قسمت ديگر از نيّت پاك و منظور و مقصود الهى بندگان واقعى خبر مى دهد و محصول ذات قلب با عظمت آنان را كه جز نيّت خالصانه چيزى نبوده در آيينه آيات نشان مى دهد.

و در مسئله ديگر به اين نكته اشاره مى كند كه آنچه بر دل و سينه و قلب شما مى گذرد، خدا نسبت به آن آگاه و حاضر و ناظر است، اين شماييد كه بايد توجه

______________________________
(1)- الهى قمشه اى.

كنيد در محضر خدا نيّت غيرخدايى نداشته باشيد.

و در قسمت ديگر به نيّت هاى غيرخدايى و مقاصد ناپاك و آلوده اشاره كرده، صاحبان آن نيّت ها را ظالم و گمراه دانسته و براى آنان عاقبتى جز جهنم معرفى نمى نمايد.

اما آيات قرآن كه به طور تقريب به مسائل چهارگانه اشاره كرده است:

نيّت، فقط براى خدا

وَجَاهِدُوا فِى اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ ...] «1».

و در راه خدا چنان كه شايسته جهاد است، جهاد كنيد؛ او شما را برگزيد.

[وَ ما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى * إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى * وَ لَسَوْفَ يَرْضى ] «2».

و هيچ كس را از سوى خود بر عهده خدا نعمتى نيست كه اين مالى كه انفاق كرده به عنوان پاداش آن نعمت به حساب او گذارد.* بلكه [انفاق كننده با تقوا مال خود را در راه خدا انفاق مى كند] تا خشنودى پروردگار والايش را به دست آورد.* و [بى ترديد] به زودى [در قيامت با دريافت لطف، رحمت حق و پاداش بى پايان او] خشنود خواهد شد.

[وَ قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ ] «3».

______________________________
(1)- حج (22): 78.

(2)- ليل (92): 19- 21.

(3)- بقره (2): 190.

و در راه خدا با كسانى كه با شما مى جنگند بجنگيد، و [هنگام جنگ از حدود الهى ] تجاوز نكنيد كه خدا تجاوزكاران را دوست ندارد.

[فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا] «1».

پس [با اين وصف كه قيامتى سنگين در پى داريد بياييد] خدا را سجده كنيد و بپرستيد.

نيّت پاك و مخلصانه بندگان واقعى

[إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ ] «2».

من به دور از انحراف و با قلبى حق گرا همه وجودم را به سوى كسى كه آسمان ها و زمين را آفريد، متوجه كردم و از مشركان نيستم.

[وَ الَّذِينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَةً وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ أُولئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ] «3».

و كسانى كه براى به دست آوردن خشنودى پروردگارشان [در برابر گناهان و انجام وظايف و حوادث ] شكيبايى ورزيدند، و نماز را بر پا داشتند، و بخشى از آنچه را روزى آنان كرديم در نهان و آشكار انفاق نمودند، و همواره با نيكىِ [عبادت ] زشتى و پليدى [گناه ] را دفع مى كنند [و با خوبى هاى خود نسبت به مردم، بدى هاى آنان را نسبت به خود برطرف مى نمايند]، اينانند كه

______________________________
(1)- نجم (53): 62.

(2)- انعام (6): 79.

(3)- رعد (13): 22.

فرجام نيك آن سراى، ويژه آنان است.

[فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ] «1».

پس [با توجه به فراخ بخشى خدا در روزى و رزق ] حقّ خويشاوند و مسكين و در راه مانده را بده. اين انفاق براى آنان كه خشنودى خدا را مى خواهند بهتر است و اينان [كه حقوق مالى را مى پردازند] همان رستگارانند.

[... وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ ] «2».

و آنچه از زكات مى دهيد كه [به سبب پرداختنش ] خشنودى خدا را مى خواهيد [مايه فزونى است ]؛ پس اين زكات دهندگانند كه مال و ثوابشان دو چندان مى شود.

[وَ لا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ ...] «3».

و آنان كه بامدادان و شامگاهان پروردگارشان را مى خوانند [و با اين خواندن ] خشنودى او را مى خواهند، از خود مران.

[إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً] «4».

[و مى گويند:] ما شما را فقط براى خشنودى خدا اطعام مى كنيم و انتظار هيچ پاداش و سپاسى را از شما نداريم.

[وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ يُرِيدُونَ

______________________________
(1)- روم (30): 38.

(2)- روم (30): 39.

(3)- انعام (6): 52.

(4)- انسان (76): 9.

وَجْهَهُ ...] «1».

با كسانى كه صبح و شام، پروردگارشان را مى خوانند در حالى كه همواره خشنودى او را مى طلبند خود را پايدار و شكيبا دار.

[وَ قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبادِكَ الصَّالِحِينَ ] «2».

پس سليمان از گفته اش با تبسم حالت خنده به خود گرفت، و [به سبب نعمت فهم گفتار حيوانات ] گفت: پروردگارا! به من الهام كن تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم عطا كرده اى به جاى آورم، و اين كه كار شايسته اى كه آن را بپسندى انجام دهم، و مرا به رحمتت در ميان بندگان شايسته ات درآور.

[حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلى والِدَيَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ ] «3».

تا زمانى كه به رشد و نيرومندى خود و به چهل سالگى برسد، گويد:

پروردگارا! به من الهام كن تا نعمتت را كه بر من و پدر و مادرم عطا كرده اى سپاس گزارم، و كار شايسته اى كه آن را مى پسندى انجام دهم و ذريه و نسل مرا براى من صالح و شايسته گردان كه من به سوى تو بازگشتم و به يقين از تسليم شدگان [به فرمان ها و احكام ] توام.

______________________________
(1)- كهف (18): 28.

(2)- نمل (27): 19.

(3)- احقاف (46): 15.

خداوند از تمام نيّت ها آگاه است

[وَ إِذا لَقُوكُمْ قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَيْظِ قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «1».

و چون با شما ديدار كنند، مى گويند: ايمان آورديم. و زمانى كه با يكديگر خلوت نمايند از شدت خشمى كه بر شما دارند، سر انگشتان خود را مى گزند.

بگو: به خشمتان بميريد. يقيناً خدا به آنچه در سينه هاست، داناست.

[... وَ لِيَبْتَلِيَ اللَّهُ ما فِي صُدُورِكُمْ وَ لِيُمَحِّصَ ما فِي قُلُوبِكُمْ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «2».

و [تحقّق دادن اين برنامه ها] به سبب اين است كه خدا آنچه را [از نيّت ها] در سينه هاى شماست [در مقام عمل ] بيازمايد، و آنچه را [از عيوب و آلودگى ها] در دل هاى شماست، خالص و پاك گرداند و خدا به آنچه در سينه هاست، داناست.

[وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «3».

و نعمت خدا را بر خود و پيمانش را كه [در لزوم اطاعت از او و پيامبرش ] با شما محكم و استوار كرد، ياد كنيد، هنگامى كه گفتيد: شنيديم و اطاعت كرديم. و از خدا پروا كنيد؛ زيرا خدا به آنچه در سينه هاست، داناست.

______________________________
(1)- آل عمران (3): 119.

(2)- آل عمران (3): 154.

(3)- مائده (5): 7.

 [أَلا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِينَ يَسْتَغْشُونَ ثِيابَهُمْ يَعْلَمُ ما يُسِرُّونَ وَ ما يُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «1».

آگاه باشيد كه مشركان سر در گريبان فرو مى برند تا [خود را] از شنيدن قرآن [به هنگام تلاوتش به وسيله پيامبر و مؤمنان ] پنهان بدارند؛ آگاه باشيد! چون جامه هايشان را بر سر و روى خود مى پوشانند [تا ديده نشوند، اين پنهانكارى سودى به حال آنان ندارد] خدا آنچه را پنهان مى كنند وآنچه را آشكار مى نمايند، مى داند؛ يقيناً او به آنچه در سينه هاست، داناست.

[وَ لَئِنْ جاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَ وَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِي صُدُورِ الْعالَمِينَ ] «2».

و اگر از سوى پروردگارت يارى و نصرتى [چون پيروزى و غنيمت ] بيايد، [به مؤمنان ] قاطعانه مى گويند: ما هم با شما بوديم. آيا [حال آنان از ديد خدا پنهان است ] و خدا به آنچه در سينه هاى جهانيان است [از همه ] آگاه تر نيست؟

[إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَيْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «3».

يقيناً خدا داناى غيب آسمان ها و زمين است و بى ترديد به نيّت ها و اسرار سينه ها آگاه است.

[وَ أَسِرُّوا قَوْلَكُمْ أَوِ اجْهَرُوا بِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ] «4».

______________________________
(1)- هود (11): 5.

(2)- عنكبوت (29): 10.

(3)- فاطر (35): 38.

(4)- ملك (67): 13.

و گفتارتان را پنهان كنيد يا آن را آشكار سازيد، مسلماً او به نيّت ها و اسرار سينه ها داناست.

نيّت هاى ناپاك و آلوده

[قُلْ إِنْ تُخْفُوا ما فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ] «1».

بگو: اگر آنچه [از نيّت هاى فاسد و افكار باطل ] در سينه هاى شماست، پنهان داريد يا آشكار كنيد، خدا آن را مى داند. و نيز آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمين است، مى داند و خدا بر هر چيز تواناست.

[أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا نَصِيرٍ] «2».

آيا ندانسته اى كه فرمانروايى و حكومت آسمان ها و زمين فقط در سيطره اوست و شما را جز خدا هيچ سرپرست و ياورى نيست؟

[وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَ لَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُوا إِذْ يَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعَذابِ ] «3».

و برخى از مردم به جاى خدا معبودهايى انتخاب مى كنند كه آن ها را آن گونه كه سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مى دارند؛ ولى آنان كه ايمان

______________________________
(1)- آل عمران (3): 29.

(2)- بقره (2): 107.

(3)- بقره (2): 165.

آورده اند، محبت و عشقشان به خدا بيش تر و قوى تر است. و اگر كسانى كه [با انتخاب معبودهاى باطل ] ستم روا داشتند، هنگامى كه عذاب را ببينند، بى ترديد بفهمند كه همه قدرت ويژه خداست [و معبودهاى باطل، هيچ و پوچ اند] و خدا سخت كيفر است.

[لَيْسَ بِأَمانِيِّكُمْ وَ لا أَمانِيِّ أَهْلِ الْكِتابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً يُجْزَ بِهِ وَ لا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً] «1».

[كيفر و پاداش ] نه بر وفق آرزوهاىِ [واهىِ ] برخى از شما [مسلمانان ] است، و نه بر وفق آرزوهاىِ [پوچِ ] اهل كتاب. هر كس مرتكب كار زشتى شود، به آن كيفر داده مى شود و جز خدا سرپرست و ياورى براى خود نخواهد يافت.

[قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ اللَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ] «2».

بگو: آيا به جاى خدا چيزى را مى پرستيد كه براى شما قدرت دفع هيچ زيان و جلب هيچ سودى را ندارد؟! و خداست كه شنوا [ىِ همه گفتارها] و دانا [ىِ همه اسرار و رازها] ست.

[قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَنْفَعُنا وَ لا يَضُرُّنا ...] «3».

بگو: آيا به جاى خدا معبودى را بپرستيم كه نه سودى به ما رساند و نه زيانى؟.

______________________________
(1)- نساء (4): 123.

(2)- مائده (5): 76.

(3)- انعام (6): 71.

 [إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ ] «1».

يقيناً كسانى را كه به جاى خدا مى پرستيد بندگان و مملوكانى ناتوانْ چون شما هستند؛ پس اگر راستگوييد [كه مى توانند در زندگى شما مؤثر باشند] آنان را [در گرفتارى ها و نيازمندى هاى خود] بخوانيد.

[أُفٍّ لَكُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ ] «2».

اف بر شما و بر آنچه به جاى خدا مى پرستيد؛ پس آيا نمى انديشيد؟

[ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ] «3».

اين [قدرت بى نهايت او نسبت به امور آفرينش و نسبت به وضع و حال مردم ] براى اين است كه فقط خدا حق است، و اين كه آنچه را جز او مى پرستيد، باطل است، و اين كه فقط خدا بلند مرتبه و بزرگ است.

جز او كسى را نخوانيد، غير او چيزى را به عنوان هدف و مقصد نگيريد، غير او مالك چيزى از نفع و ضرر نيست، هرچه جز او را انتخاب كنيد يا بخوانيد باطل صرف است. عبادت براى غير او جز شرك و ستم به خود چيزى نيست، با توجه به اين گونه آيات كه قدرت، مالكيّت، حكومت، قدرت بر نفع و ضرر را از غير حق به كلى سلب مى كند، جايى براى اين كه انسان غير او را هدف گرفته و در اعمالش نيّت قرب غير او را نمايد، نمى ماند.

______________________________
(1)- اعراف (7): 194.

(2)- انبياء (21): 67.

(3)- حج (22): 62.

فيض كاشانى آن فانى باقى در اين مرحله چنين شور و نوا داشت: