انسان ، هنگامى كه با معاشرى صالح و دوستى پاك نهاد و رفيقى نيك سيرت و مصاحبى شايسته رفاقت و دوستى برقرار كرد ، آن دو از نظر اسلام حقوقى بر يكديگر پيدا مى كنند كه اداى آن حقوق گاهى لازم و زمانى واجب و وقتى هم مستحب است ، مگر اين كه با اختيار خود ، عهده يكديگر را از اداء حقوق آزاد نمايند .اسلام ، در زمينه حقوق دوستى و معاشرت حقايقى را ارائه داده است كه انسان از وسعت قوانين اين مكتب و برنامه هاى فراگيرش نسبت به همه امور ، به ويژه باب معاشرت شگفت زده مى شود .مسلماً تفصيل و توضيح هر حق و بيان تمام آثار ، مقتضى اين مختصر نيست ، به ناچار به بخشى از اين حقوق اشاره مى شود .
حقوق معاشرت از ديدگاه اميرالمؤمنين(عليه السلام)
اميرالمؤمنين على (عليه السلام) از پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) روايت مى كند كه آن حضرت فرمود :بر عهده مسلمان نسبت به برادر دينى اش سى حق قرار دارد كه از آن آزاد نمى شود مگر به ادا كردن يا چشم پوشى طرف مقابل : لغزشش را گذشت كند ، بر گريه و اشك ديده اش رحمت آورد ، عيبش را بپوشاند ، از خطايش درگذرد ، عذر و پوزشش را بپذيرد ، از غيبتش جلوگيرى نموده و آن را رد كند ، خيرخواهى اش را نسبت به او تداوم بخشد ، دوستى اش را حفظ نمايد ، عهد و پيمانش را رعايت كند ، در بيمارى به عيادتش رود ، در تشييع جنازه اش حاضر شود ، دعوتش را بپذيرد ، هديه اش را قبول كند ، نيكى و عطايش را تلافى نمايد ، نعمتش را سپاس گزارد ، يارى و كمك به او را نيكو انجام دهد ، با رعايت عفت و پاكدامنى زوجه اش را حفظ كند ، حاجتش را روا نمايد ، در رسيدن به خواسته اش او را همراهى كند ، به هنگام عطسه او دعايش كند ، به گم شده اش هدايتش نمايد ، سلامش را پاسخ دهد ، كلامش را دلنشين نمايد ، بخشش او را نيك شمارد ، سوگندش را تصديق نمايد ، دوستش را دوست بدارد با او دشمنى نورزد ، چه ظالم باشد چه مظلوم او را يارى دهد اما يارى اش در ظالم بودنش به اينكه از ظلمش جلوگيرى كند و اما يارى اش در مظلوم بودنش به اين كه او را در گفتن حقش يارى دهد ، او را تسليم بلا و گرفتارى ننمايد و خوارش ندارد ، از خير و خوبى آنچه براى خود دوست دارد براى او هم دوست بدارد و آنچه از بدى براى خود نمى پسندد براى او هم نپسندد . سپس فرمود :از رسول خدا شنيدم : يكى از شما چيزى از حقوق برادر دينى اش را وامى گذارد ، پس در قيامت آن را از او مطالبه مى كند ، بر اين اساس به نفع صاحب حق حكم داده مى شود و بر ضد واگذارنده حق قضاوت مى شود.
حقوق معاشرت از ديدگاه امام صادق(عليه السلام)
امام صادق (عليه السلام) فرمود :« المُسْلِمُ أخُو المُسْلم ، هُوَ عَيْنُهُ وَمِرآتُهُ وَدَلِيلُهُ ، لاَ يَخُونُهُ وَلاَ يَخْدَعُهُ وَلاَ يَظْلِمُهُ وَلاَ يَكْذِبُهُ وَلاَ يَغْتَابُهُ ». مسلمان برادر مسلمان است ، او براى برادر مسلمانش چشم و آيينه و راهنماست ، به او خيانت نمى كند و نسبت به او خدعه و حيله روا نمى دارد و به او ستم نمىورزد و دروغ نمى گويد و از او غيبت نمى كند . معلى بن خنيس مى گويد : به امام صادق (عليه السلام) گفتم : حق مسلمان بر مسلمان چيست ؟حضرت فرمود :بر عهده مسلمان نسبت به برادر مسلمان و دوست الهى اش هفت حق ، لازم و واجب است ، حقى نيست مگر اين كه وجوبش بر او حتمى است ، اگر يكى از آنها را ضايع كند از ولايت خدا و طاعتش بيرون مى رود وهيچ بهره اى از بندگى نسبت به خدا در او نيست ! ! به حضرت گفتم : آن حقوق چيست ؟فرمود :اى معلى ! به راستى كه من نسبت به تو مهربانم و مى ترسم كه آنها را ضايع كنى و محافظت ننمايى و آگاه شوى و به كار نبندى . به او گفتم : « لا حول لا قوّة إلاّ بالله » .فرمود :آسان ترين حق از آنها اين است كه :
1 ـ دوست بدارى براى او آنچه را براى خود دوست دارى و ناپسند بدارى براى او آنچه را براى خود ناپسند مى دارى .
2 ـ از خشم او خود را كنار بدارى و خوشنودى او را دنبال نمايى و از وى فرمان ببرى .
3 ـ او را با وجود خود و مال و زبان و دست و پايت يارى رسانى .
4 ـ چشم او و آيينه و راهنماى او باشى .
5 ـ سير نباشى و او گرسنه باشد ، سيراب نباشى و او تشنه باشد ، پوشيده نباشى و او برهنه باشد .
6 ـ اگر تو را خدمت كارى است و برادرت را خدمتكارى نيست ، خدمت كارت را بفرستى تا جامه او را بشويد و خوراك او را بسازد و بستر خوابش را پهن كند .
7 ـ به سوگندش وفادار باشى ، دعوتش را بپذيرى ، در بيمارى اش از او عيادت كنى ، در تشييع جنازه اش حاضر شوى و هرگاه بدانى براى او حاجتى است به انجامش پيشدستى كنى و او را وادار ننمايى تا از تو درخواست كند بلكه براى انجام گرفتن حاجتش بشتاب و در برآوردنش بكوش و هرگاه چنين كنى دوستى خود را به دوستى او پيوستى و دوستى او را به دوستى خود پيوند داده اى.
امام صادق (عليه السلام) در بخشى از يك روايت مفصل درباره حقوق دو مسلمان بريكديگر مى فرمايد :وه چه بزرگ است حق مسلمان بر برادر مسلمان خودش . وفرمود :دوست بدار براى بردار مسلمانت آنچه را براى خود دوست دارى و هرگاه نيازمند شوى از او بخواه و اگر او از تو خواست به او عطا كن ، از هيچ كار خوب و خيرى درباره او دل تنگ و خسته مشو و او هم از هيچ كار خوبى براى تو دلتنگ و خسته نشود . پشتوانه او باش كه او پشتوانه توست چون غايب شود آبرو و شخصيت او را در غيبتش حفظ كن و چون حاضر باشد او را زيارت نما ، او را گرامى دار و ارجمند شمار زيرا او از توست و تو از اويى و چون از تو گله مند باشد از او جدا مشو تا گذشت او را خواستار شوى و اگر به او خيرى رسد ، خدا را سپاس گزار و اگر گرفتار شود ، زير بازويش را بگير و چون براى او دامى نهادند و سخن چينى كردند ، به او كمك كن و اگر انسانى به برادر دينى اش بگويد : اف بر تو ، دوستى معنوى ميان آنان بريده شود .ابان بن تغلب مى گويد : با امام صادق (عليه السلام) در طواف كعبه بودم ، مردى از يارانمان به سويم آمد ، او از من درخواست كرده بود كه به خاطر حاجتى كه دارد با او بروم و به من اشاره كرد ، امام صادق (عليه السلام) او را ديد و به من فرمود : ابان اين مرد تو را مى خواهد ؟ گفتم : آرى ; فرمود : با تو هم عقيده است ؟ گفتم : آرى ; فرمود : با او برو و طواف خود را قطع كن ، گفتم : اگر چه طواف واجب باشد ؟ فرمود : آرى .با او رفتم ، بعد از آن خدمت حضرت رسيدم و گفتم : از حق مؤمن بر مؤمن به من خبر ده ، فرمود : آن را وامگذار ، گفتم : من به فدايت ! مى خواهم و بر آن پافشارى كردم ، فرمود : ابان ! تا آنجا حق دارد كه نيمى از ثروتت را به او بدهى ، سپس به من نگاه كرد و ديد چه حالى به من دست داده ، فرمود : اى ابان ! نمى دانى كه خدا آنان را ياد كرده كه ديگران را بر خود مقدم بدارند ، گفتم : آرى ; من به فدايت ، فرمود : اگر تو ثروتت را با او تقسيم كنى او را بر خود مقدم نداشته اى ، همانا خود را با او برابر داشتى ; هنگامى او را بر خود مقدم مى دارى كه از آن بخشى كه براى خود گذارده اى به او بدهى .امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد : امام باقر (عليه السلام) همواره مى فرمود :« عَظِّمُوا أَصْحَابَكُمْ وَوَقِّرُوهُمْ وَلاَ يَتَجَهَّمْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً وَلاَ تَضَارُّوا وَلاَ تَحَاسَدُوا وَإيّاكُمْ وَالْبُخْلَ ، كونُوا عِبَادَ اللهِ الْمُخْلَصِينَ. يارانتان را بزرگ شماريد و به آنان احترام كنيد و به يكديگر روى ترش نكنيد و به همديگر زيان نرسانيد و نسبت به هم حسد نورزيد ، از بخل بپرهيزيد ، بندگان با اخلاص خدا باشيد . امام صادق (عليه السلام) به يارانش مى فرمود :« إتَّقُوا اللهَ وَكُونُوا إخْوَةً بَررَةً مُتَحابِّينَ فِى الله ، مُتَوَاصِلِينَ ، مُتَرَاحِمِينَ ، تَزَاوَرُوا وَتَلاَقَوا وَتَذَاكَرُوا أمْرَنَا وَأحيُوْهُ ». از خدا پروا كنيد و برادرانِ نيك رفتارى باشيد ، به يكديگر مهر ورزيد ، يكديگر را زيارت كنيد و با هم برخورد و ملاقات داشته باشيد ، آيين ما را در جمع يكديگر يادآورى نماييد و آن را زنده نگه داريد . امام باقر (عليه السلام) از پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) روايت مى كند كه آن حضرت فرمود :جبرئيل برايم گفت : خداى عزوجل فرشته اى را به زمين فرستاد و آن فرشته آمد و آغاز رفتن كرد تا گذرش بر درى افتاد كه مردى بر آن ايستاده بود و از صاحب خانه اجازه ورود مى خواست ، آن فرشته به وى گفت : چه نيازى به صاحب اين خانه دارى ؟ پاسخ داد : برادر دينى من است ، براى خداى تبارك و تعالى از او ديدن مى كنم ، فرشته به او گفت : تو فقط براى همين آمدى ؟ گفت : جز براى اين كار نيامدم ، به او گفت : من پيك خدايم به سوى تو و خدا به تو سلام مى رساند و مى فرمايد : بهشت براى تو واجب است ، آن فرشته گفت: خداى عزوجل مى فرمايد : هر مسلمانى از مسلمانى ديدار كند ، او را ديدار نكرده بلكه مرا ديدار كرده و ثواب و پاداش او بر عهده من ; بهشت است. امام باقر (عليه السلام) فرمود :« تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فِى وَجْهِ أخِيهِ حَسَنَةٌ وَصَرْفُ القَذى عَنْهُ حَسَنَةٌ وَمَا عُبِدَ اللهُ بِشَىء أحَبَّ إلَى اللهِ مِنْ إدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى المُؤْمِنِ ». لبخند مرد به روى برادر دينى اش حسنه است و دور كردن خار و خاشاك نيز از وى حسنه مى باشد و خدا به كارى محبوب تر از شاد كردن دل مؤمن بندگى نشده . امام صادق (عليه السلام) فرمود :« لَقَضَاءُ حَاجَةِ امرِىء مُؤْمِن أحَبُّ إلَى اللهِ مِنْ عِشْرِينَ حِجَّة كُلَ حِجَّة يُنْفِقُ فِيهَا صَاحُبَهَا مِأَةَ ألْف ». برآوردن حاجت يك مرد مؤمن در پيشگاه خدا از بيست حج محبوب تر است كه در هر حجّى حاجى صد هزار درهم انفاق كند . و نيز آن حضرت فرمود :« مَا قَضى مُسْلِمٌ لِمُسْلِم حَاجَةً إلاّ نَادَاهُ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالى : عَلَىَّ ثَوَابُكَ وَلاَ أرْضى لَكَ بِدُونَ الجَنَّةِ ». هيچ مسلمانى حاجت مسلمان را روا نكند مگر اين كه خداى تبارك و تعالى او را ندا دهد : پاداش تو بر عهده من است و كمتر از بهشت را برايت نمى پسندم .
بر گرفته از کتاب معاشرت استاد حسین انصاریان