روزه؛ فتح قله تقوا

بار دیگر ماه مبارک رمضان فرا رسید ماهی که سراسر مهر و رحمت و امید و نعمت است. عید اولیای الهی و بهار قرآن، گلستان دعا و بوستان مناجات با معبود. ماهی که شب قدرش ظرف نزول قرآن است. شب نور و برکت، شب عفو و رحمت، شب آزادی و حریت و شب بیداری و سعادت و اگر چنین ماه و چنین شبی نبود چگونه انسان غفلت زده و آلوده و در بند هواها و هوس های نفسانی را امید به بیداری و بازگشت به خویش بود.

عاشقان کوی دوست ماه هاست که در انتظار فرارسیدن این ماه اند و از رجب به استقبالش شتافتند تا با زلال عطوفت الهی غبار از جان و زنگار از قلب خویش بزدایند.

و ما نیز قلم به کف گرفتیم تا با نگارش ذره ای از بی کران فضیلت و آثار و ثمرات روزه، پندی به خویش و تذکری به دوستان اهل معرفت دهیم.

فضیلت ماه مبارک رمضان

براساس آیات و روایات، ماه مبارک رمضان ماهی است ممتاز از دیگر ماهها و از حیث فضیلت بسیار برتر از آنها که نه فقط در امت پیامبر بلکه در امم سابق نیز چنین بوده است. قران نزول خود را در این ماه عظیم می داند: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیآ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْءَانُ» براساس روایات، دیگر کتب آسمانی نیز در این ماه نازل شده از جمله طبق روایتی از امام صادق(ع) «تورات» در ششم ماه مبارک رمضان، «انجیل» در دوازدهم، «زبور» در هجدهم و قرآن در شب قدر نازل گردیده است.⁽¹⁾

ماه رمضان «شهر اللّه»⁽²⁾ لقب گرفته است. براساس این قول رمضان اسمی از اسماء الهی است⁽³⁾ و از این رو در حدیثی از امام علی(ع) آمده است که فرمودند: «لاتقولوا رمضان و لکن قولوا شهر رمضان فانکم لاتدرون ما رمضان؛ نگویید رمضان، بلکه بگویید ماه رمضان. همانا شما نمی دانید رمضان چیست؟»⁽⁴⁾

درباره معنای «رمضان» علاوه بر قول نقل شده در بالا دو معنای دیگر نیز بیان شده است که نظر به ارتباط معنای لغوی با فضیلت این ماه ذکر آن خالی از فایده نیست. و ما این دو معنی را از تفسیر لطیف کشف الاسرار نقل می کنیم: «اینک ماه رمضان اقبال کرد بر دوستان، ماهی که هم بشوید و هم بسوزد. بشوید به آب توبه دلهای مجرمان، بسوزد به آتش گرسنگی تنهای بندگان، اشتقاق رمضان از «رَمْضا» است یا از «رَمَضَ» اگر از «رمضا» است آن سنگ گرم باشد که هر چه بر آن نهند بسوزد و اگر از «رمض» است باران باشد که به هر چه رسد آن را بشوید.»⁽⁵⁾

در ابتدای خطبه طولانی پیامبر اکرم(ص)نیز که در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد شده است گوشه ای از فضیلت این ماه بیان شده و آمده است: «ای مردم بدرستی که رو کرده به سوی شما ماه خدا و رحمت و آمرزش الهی، ماهی که نزد خدا بهترین ماهها و روزهایش بهترین روزها و شبهایش بهترین شب ها.... ای مردم! درهای بهشت در این ماه گشوده است.... و درهای آتش بسته... و شیاطین در بندند...»⁽⁶⁾

سخن در باب فضیلت این ماه بسیار است و مجال اندک. اما برای ورود به بحث حقیقت روزه و آثار و ثمرات آن لازم بود شناختی هر چند اندک از فضیلت این ماه داشته باشیم چرا که درخت عمل در سرزمین معرفت می روید اگر این معرفت درست باشد عمل صالح نیز درست و در غیر این صورت عمل ما آفت پذیر خواهد بود.

حقیقت روزه

قرآن کریم در اشاره ای بسیار کوتاه اما پر مغز و پر معنی حقیقت روزه و هدف از آن را بیان فرموده است در آیه 183 سوره بقره می خوانیم: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! روزه بر شما واجب شد همانگونه که بر پیشینیان شما واجب گردید باشد که پرهیزکار شوید.»

خداوند این آیه را با خطاب خاص خود به دوستانش آغاز می کند و چه خطابی برتر از خطاب معبود با انسان، که چنین نوای گوش نوازی قبل از هر چیز تمامی سختی های روزه را از یاد انسان می برد. امام صادق(ع) درباره این خطاب الهی می فرمایند: «لذّة ما فی النداء اَزال تَعَبَ العبادة و العناء؛⁽⁷⁾ لذت آنچه در این خطاب است رنج و سختی عبادت را از بین می برد».

در ادامه آیه خداوند فلسفه تشریع روزه را که در اُمم گذشته نیز جریان داشته بیان می کند و می فرماید: «لعلّکم تتقون» رسیدن به مرحله تقوا هدف روزه و حقیقت آن است. از این عبارت کوتاه می توان دنیایی از معنا را فهمید چرا که تقوا «خیر دنیا و آخرت»⁽⁸⁾ و «سرآمد همه کارهاست»⁽⁹⁾ و رسیدن به این مهم یعنی نهایت کمال آدمی و سعادت دنیا و آخرت.

چنانکه تقوا همه جانبه است و فقط به تقوای قلب یا عضو خاص یا حوزه معین اعم از فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، محدود نمی شود و شامل همه این ابعاد می گردد. روزه نیز فقط امساک از خوردن و آشامیدن نیست بلکه روزه دل، روزه چشم، روزه زبان، روزه قلب را شامل می شود و در یک کلام آنکه تمامی وجود آدمی در اختیار احکام و فرائض الهی باشد.

چنین روزه ای سپر آدمی است⁽¹⁰⁾ در برابر آتش، بهشت را واجب می کند⁽¹¹⁾ و خالص شدن آدمی را به همراه می آورد⁽¹²⁾ و به میراث روزه که همان یقین به ذات اقدس الهی است نایل می کند. در حدیث معراج آمده است که پیامبر(ص) فرمود: «پروردگارا! میراث روزه چیست؟ خداوند فرمود: روزه حکمت به ارث می نهد و حکمت معرفت و معرفت یقین می آورد و چون بنده به یقین رسید دیگر برای او اهمیتی ندارد که چگونه شب و روز خود را بگذراند. به سختی یا به آسانی».⁽¹³⁾

اما روزه ای که فقط امساک از خوردن و آشامیدن بدون توجه به محرمات الهی و واجبات خداوندی باشد بهره آن همان گرسنگی و تشنگی و رفع تکلیفی بیش نخواهد بود. چنانکه پیامبر خدا(ص) می فرمایند: «بسا روزه داری که بهره او از روزه اش گرسنگی و تشنگی است و بسا شب زنده داری که بهره او از عبادت شبانه اش فقط بی خوابی است.»⁽¹⁴⁾ چه خسران زده ایم اگر تشنگی و گرسنگی را تحمل کنیم و دست خالی این ماه را پشت سر بگذاریم در این صورت سپر آتش را که همان اصل روزه است به همراه داریم اما با اعمال ناشایستمان آن سپر را پاره کرده ایم سپری که از ما در برابر آتش محافظت نمی کند. این سپر را چه فایده و این روزه را چه سود که پیامبر عظیم می فرماید: «الصُّوُم جُنَّةٌ مالَمْ یَخْرقْها»⁽¹⁵⁾ روزه سپر است تا زمانی که (آدمی با اعمال ناشایست) آن را ندرد»

مراتب روزه

چنانکه تقوا را مراتبی است و انسانها در بهره مندی از آن یکسان نیستند روزه هم که ابزاری برای رسیدن به تقوا است درجات و مراتبی دارد. اهل معرفت در بیان درجات روزه همانند تقوا سه مرتبه و درجه برای آن قایل شده اند.

1) روزه عوام که همان پرهیز از خوردن و آشامیدن و سایر مبطلات روزه است و از آدمی دفع تکلیف می کند.

2) روزه خواص: که علاوه بر آنچه عوام از آن پرهیز می کنند سایر اعضای بدن نظیر چشم و گوش و دهان و... از گناهان دوری می کنند که افطار چنین روزه ای، ارتکاب گناه و انجام معصیت است.

امام علی(ع) چنین مرتبه ای را این گونه معرفی می فرمایند: «روزه داری، پرهیز از حرام هاست، چنانکه انسان از خوردن و آشامیدن خودداری می کند».⁽¹⁶⁾

3) روزه خواص خواص: که علاوه بر آنچه در دو مرحله پیش گذشت روزه دار، دل را از مشغول شدن به افکار دنیوی و اخلاق رذیله و هر آنچه غیر خداست محافظت کند و افطار این نوع از روزه به یاد غیر خدا و روز قیامت بودن است و حاصل این روزه روگردانیدن از غیر خداست چنانکه خداوند فرمود: «قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ؛⁽¹⁷⁾ بگو خدا و هر چه غیر اوست واگذار».

این مرتبه از روزه اختصاص به انبیاء و صدیقین و مقرّبین دارد و ثمره این روزه نایل شدن به مشاهده جمال لقای الهی است و رسیدن به چیزی که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده، و به خاطر احدی خطور نکرده است.⁽¹⁸⁾

رشیدالدین میبدی در تفسیر گرانسنگ کشف الاسرار با بیانی لطیف این مرتبه از روزه را چنین بیان می دارد: «روزه جوانمردان به زبان اهل حقیقت بشو و ثمره و سرانجام آن بدان، چنانکه تو تن را به روزه داری و از طعام و شراب بازداری ایشان دل را به روزه در آرند و از جمله مخلوقات باز دارند. تو از بامداد تا شبانگاه روزه داری. ایشان از اول عمر تا آخر عمر روزه دارند. میدان روزه تو یک روز است، میدان روزه ایشان یک عمر»⁽¹⁹⁾

آثار و برکات روزه

چنانکه گفتیم حقیقت روزه تقوای همه جانبه است و هر که به تقوا دست پیدا کند به ثمرات دنیوی و اخروی فراوانی که قرآن و روایات به طور گسترده بدان اشاره کردند دست می یابد. اما برای آنکه از کلی گویی خارج شده و به طور خاص به ثمرات تقوای ناشی از روزه نایل شویم به بخشی از آن اشاره می کنیم.

در یک تقسیم بندی کلی ـ هر چند بعضی عناوین قابل تداخل در یکدیگرند ـ بخشی از آثار روزه را می توان به آثار فردی و آثار اجتماعی تقسیم کرد.

آثار فردی

1) تقویت مکارم اخلاقی: ماه مبارک رمضان ماه ایجاد و تقویت بسیاری از ملکات اخلاقی است که آدمی می تواند با نهادینه کردن و درونی کردن این ملکات، راه خود را برای حرکت در این مسیر در ماههای بعد فراهم سازد. تقویت اراده و رسیدن به حریت و آزادگی اولین ثمره روزه است. انسانی که در ماههای دیگر به محض اراده خوردن و آشامیدن و دیدن شنیدن و گفتن هر چیز به انجام آن قادر بود. در این ماه با سختی فراوان باید مانع این همه شود. چنین کنترلی روح را از بند شهوات آزاد می کند و اراده آدمی را تقویت می نماید. تقویت اراده ای که می تواند سرآغاز اراده های بزرگتر و پولادین تر گردد.

مبنای انسانیت بر تزکیه نفس و مبنای تزکیه نفس بر تقویت اراده است، روزه دار در این ماه با تقویت اراده، قوای جسمی حیوانی را که در دیگر ماهها قدرتمند شده بودند ضعیف می کند و قوای ضعیف شده روحانی را تقویت می کند بگونه ای که برخواسته های شهوانی غلبه کند⁽²⁰⁾ و این مبدأ و مقصد خودسازی است.

تقویت اراده امکان صبر بر نعمت و معصیت و مصیبت را به آدمی عطا می کند به گونه ای که تمامی حالات، روحیات، گفتارها و کردارهای او در راستای رضای الهی قرار می گیرد و به مقام صابران که در قرآن بشارت الهی را به همراه دارد نایل می شود. در روایات رسیدن به مقام صبر از جمله حکمتهای روزه معرفی شده است⁽²¹⁾.

در حدیثی از پیامبر(ص) نصف روزه «صبر» شمرده شده: «الصّیام نصفه الصبر»⁽²²⁾

حاصل این ملکات اخلاقی رسیدن به اخلاص است و اخلاص آدمی را همرنگ خداوند می سازد و او را آینه صفات و اسماء الهی می نماید: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً»⁽²³⁾.

از حضرت فاطمه(س) در زمینه نقش روزه در اخلاص نقل شده که: «خداوند روزه را به خاطر تثبیت اخلاص واجب فرموده است».⁽²⁴⁾

2) آسایش دنیوی و اخروی: روزه علاوه بر رشد فضایل اخلاقی نقش بسزایی در آسایش دنیوی انسان چه در امور مادی و چه در امور معنوی دارد که در زیر به آن می پردازیم.

الف) آثار مادی روزه: یکی از فواید بسیار مهم روزه مسأله بهداشت جسمی روزه دار است. بدن پس از یک سال سوخت و ساز و فعالیت مداوم فرصت استراحتی پیدا می کند تا نیروی تازه ای بگیرد و از سوی دیگر ذخایر چربی که زیان های فراوانی بر بدن دارد تحلیل رفته و کاسته می شود. پیامبر اکرم(ص) با جمله ای ساده و کوتاه که در بر دارنده تمامی منافع طبّی روزه است بر این مهم تأکید کرده می فرماید: «صوموا تصحّوا؛ روزه بگیرید تا سالم بمانید.»⁽²⁵⁾ نظر به آنکه این بُعد از روزه در میان دانشمندان، زیاد مورد توجه بوده و درباره آن بحث شده به همین مقدار کفایت می کنیم.⁽²⁶⁾

اثر دوم اینکه روزه، شدّت شهوت را فرو می نشاند. بسیاری از لغزشهای آدمی در زندگی ناشی از شهوات جنسی است بویژه اینکه جوانان در دوران تجرد با این معضل روبرویند از این رو در روایات به نقش روزه در مهار این قوه حساس اشاره شده است:

در روایتی از پیامبر اکرم آمده است که: «بر شما باد به روزه گرفتن که آن رگها را می بُرد (شهوت را کم می کند) و سرمستی را می بَرد.»⁽²⁷⁾

اثر سوم از آثار مادی روزه، نظم اقتصادی و معیشتی روزه دار است. رعایت حد اعتدال در خوردن و آشامیدن به کم شدن بخشی از خواسته های جسمی و در نهایت به بهبود وضع مادی روزه دار و میانه روی او در زندگی کمک می کند.⁽²⁸⁾ علاوه بر آن چون اعضای خانواده به مدت یک ماه در وقت افطار و سحر به طور منظم بر سر سفره حاضر می شوند تداوم این عمل سبب تقویت نظم در خانواده می گردد.

ب) آثار معنوی: بالاتر از آثار مادی روزه، آثار گسترده معنوی آن است،گذشته از آنچه در بحث از تقویت ملکات اخلاقی گفته شد روزه باعث دور شدن شیطان⁽²⁹⁾، رهایی از آتش جهنم،⁽³⁰⁾ بخشش گناهان،⁽³¹⁾ آرامش روحی،⁽³²⁾ استجابت دعا⁽³³⁾، رسیدن به یقین و معرفت⁽³⁴⁾ و پاداش فراوان اخروی⁽³⁵⁾ برای روزه دار می گردد که هر یک از این فواید بطور گسترده، در روایات مورد توجه قرار گرفته است.

آثار اجتماعی روزه

روزه اگر با رعایت آداب لازم و توجه به توصیه های ارایه شده توسط معصومین صورت بگیرد فواید جمعی فراوانی به همراه دارد که به طور خلاصه به بخشی از آنها اشاره می کنیم.

1) مواسات و همدردی با بینوایان: تحمل تشنگی و گرسنگی هر چند مدت اندکی باشد آدمی را به یاد بینوایان می اندازد و روحیه شفقت و مهربانی و کمک به همنوع و بذل و بخشش و سخاوت و در نهایت تواضع و فروتنی نسبت به دیگران بویژه کسانی که از حیث معیشتی در سطح پایین تری قرار دارند را در وجود انسان زنده می کند. امام حسن عسگری(ع) در پاسخ به پرسش از علت واجب شدن روزه فرمودند: «تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به مستمندان کمک کند».⁽³⁶⁾

2) ایجاد امنیت اجتماعی: روزه دار برای هدر نرفتن نتیجه گرسنگی و تشنگی کوشش می کند حداقل در ماه رمضان بخشی از گناهان خود را ترک کند بویژه که این گناهان می تواند مربوط به حوزه زندگی اجتماعی باشد. آمارهایی که همواره توسط مقامات انتظامی درباره کاهش روند جرم و جنایت در ماه رمضان منتشر می شود بهترین دلیل بر این مسأله است.

3) استحکام پیوندهای خانوادگی: از جمله وظایف مؤمن روزه دار آن

است که در این ماه در اخلاق فردی و اجتماعی خود تجدید نظر کند «احترام به سالمندان، ترحم بر کوچک و بزرگ، صله ارحام و افطار دادن» تنها بخشی از توصیه های پیامبر در خطبه ای است که در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد کردند و در آن وظایف روزه دار و فضایل روزه را بر شمردند. با دقت در این توصیه ها اصلاح روح حاکم بر پیوندهای اجتماعی روزه دار به وضوح مشاهده می گردد.⁽³⁷⁾

با امید به آنکه بتوانیم از این ماه پر برکت کمال استفاده را نماییم.

1. وسایل الشیعه، ج 7، باب 18، حدیث 16 ؛ تفسیر نمونه، ج 1، ص 635.

2. تفسیر کبیر، فخر رارزی، ج 5، ص 91 ؛ تفسیر تبیان شیخ طوسی، ج 2، ص 121.

3. منبع پیشین.

4. بحارالانوار، ج 96، ص 377.

5. تفسیر کشف الاسرار، ج 1، ص 495.

6. عیون الاخبار، ج 1، ص 295 ـ 296 ؛ امالی صدوق، ص 57 ـ 58.

7. تفسیر مجمع البیان، ج 2، ذیل آیه.

8. کنز العمال، حدیث 564.

9. بحارالانوار، ج 70، ص 289، ح 21.

10. الکافی، ج 4، ص 62، ح 1.

11. بحارالانوار، ج 96، ص 356.

12. بحارالانوار، ج 96، ص 368، ح 47.

13. بحارالانوار، ج 77، ص 27، ح 6.

14. ترجمه میزان الحکمه، ج 7، ص 3210، به نقل از امالی طوسی، ص 166 و 277.

15. بحارالانوار، ج 96، ص 296، ح 28.

16. بحارالانوار، ج 96، ص 294، ح 21.

17. سوره انعام، آیه 91.

18. معراج السعادة، ملا احمد نراقی، ص 784 ـ 785، با دخل و تصرف.

19. کشف الاسرار، ج 1، ص 495.

20. تفسیر التحریر و التنویر، محمد الطاهر ابن عاشور، ج 1، ص 159.

21. بحارالانوار، ج 96، ص 369، ح 51، حدیث امام رضا7.

22. تفسیر المنار، ج 2، ص 154.

23. سوره بقره، آیه 138.

24. بحارالانوار، ج 96، 368.

25. تفسیر المنیر، الدکتور وهبه الزحیلی؛ جامع الاحادیث، ج 9، ص 100.

26. میزان الحکمه، ج 7، ص 3209 ؛ به نقل از کنز العمال، حدیث 23610.

27. میزان الحکمه، ج 7، ص 3209 ؛ به نقل از کنز العمال، حدیث 23610.

28. تفسیر المنیر، ج 2، ص 131 با تصرف.

29. بحارالانوار، ج 96، ص 255.

30. میزان الحکمه، ج 7، ح 10922.

31. بحار، ج 96، ص 355.

32. امالی الطوسی، ص 296، ح 586.

33. عیون الاخبار، ج 1، ص 297 ـ 298.

34. بحارالانوار، ج 77، ص 27.

35. همان منبع، ج 96، ص 355.

36. همان منبع، ص 369.

37. بحارالانوار، ج 96، ص 358.