روزه ماہ مبارک رمضان درمان بیماریهای روح و جسم

منابع مقاله:

 موسوی راد لاهیجی،سید حسین؛

روزه عامل باز دارنده از گناه

تقوی و پرهیزکاری در تربیت و اخلاق اسلامی یک مسلمان نقش بسیار مهمی دارد، و برای رسیدن به این صفت شایسته است که بهترین عبادت در ماه صیام مبتنی بر آن است که خداوند می فرماید:

لعلکم تتقون

که نتیجه و علت غائی روزه، تقوی از محارم الله است.

بهترین اعمال در ماه رمضان چیست؟

وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در خطبه شعبانیه فضائل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امیر المؤمنین علی ( علیه السلام) پرسید: بهترین اعمال در این ماه چیست؟در پاسخ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «الورع عن محارم الله » یعنی پرهیز و اجتناب از معاصی و گناهان است، بنابر این روزه عامل بازدارنده از گناه و عامل سرکوب کننده نفس عصیان گر است، که روزه دار با انجام این دستور الهی به نحو احسن که از شرائط کمال روزه است، روح تقوی و پرهیزکاری را در خویش زنده می کند، زیرا که با روزه و در ماه مبارک رمضان، اصلاح نفس و تربیت آن و تقوی پیشه کردن به مراتب آسانتر است، زیرا گرسنگی و تشنگی و دیگر محرومیتهای روزه، شعله های سرکش غرائز حیوانی و هواهای نفسانی را خاموش می سازد.

مولانا مولوی گوید:

هست روزه ظاهر، امساک طعام

روزه معنی، توجه دان تمام

این دهان بستی، دهانی، باز شد

که خورنده، دانه های راز شد

جوع مر خاصان حق را داده اند

تا شود از جوع شیر زورمند

تفسیر الصوم جنة از امام صادق (ع)

امام صادق ( علیه السلام) فرمود: که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده است:

«الصوم جنة، ای سترة من آفات الدنیا، و حجاب من عذاب الاخرة فاذا صمت فانولصومک کف النفس عن الشهوات، و قطع الهمة عن خطوات الشیطان، و انزل نفسک منزلة المرضی لا تشتهی طعاما و لا شرابا، متوقعا فی کل لحظة شفاءک من مرض الذنوب و طهر باطنک من کل کدر، و غفلة و ظلمة یقطعک عن معنی الاخلاص لوجه الله تعالی »

امام علیه السلام در تفسیر این بیان رسول الله (صلی الله علیه و آله) می فرماید: یعنی روزه ستر و حجاب است روزه دار را از آفات دنیا و حجاب و مانع است عذاب آخرت را از او، پس هر گاه خواستی روزه باشی از روزه داریت قصد کن نگهداری و بازداشتن نفست را از کل شهوات و خواهشهای نفسانی (مثل فحش گفتن و مجادله و قسم دروغ و. . . ) زیرا ارتکاب این گناهان در روزه موجب نقصان ثواب روزه و باعث حرمان از قبول آن است.

(در حدیث است، که زنی روزه دار، به کسی ناسزا می گفت، پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: که به این زن طعام دهید تا بخورد، زن به حضرت عرض کرد که من روزه ام، حضرت فرمودند چگونه روزه ای که فحاشی می کنی؟روزه تنها همین نیست که کسی آب و غذا نخورد، بلکه روزه دار باید سایر اعضاء و جوارح را نیز با خود به روزه بدارد، و از گفتار و کردار بد احتراز نماید) . و قطع کن راههای پر حزن و اندوه شیطانی را (که اگر پیمودن راههای شیطانها را اراده کنی دچار اندوه فراوان خواهی شد) و در روزه قیاس کن نفس خود را که به سبب ارتکاب منهیات بیمارست، که بیمار جسمانی را رغبت و میل به طعام نیست و به امید شفا از ماکولات و مشروبات اجتناب می کند و تو نیز به سبب عصیان و نافرمانی مولای حقیقی بیمار روحانی هستی، و حکیم علی الاطلاق از فرط شفقت و مهربانی و از برای محو گناهان ترا فرموده که: مثل بیمار جسمانی از خوردنیها و آشامیدنیها دوری جوئی و روزه بداری، تا به برکت این عمل و عدم توجه به شهوات نفسانی از مرض روحانی شفا یابی و به وسیله او تقصیرات تو محو شود، همچنان که در روزه ظاهر خود را از آلایش اکل و شرب باز می داری باطن خود را نیز از عیب و تیرگی و غفلت و ظلمت میل به باطل باید پاکیزه داری تا روزه تو از معنی اخلاص خالی نباشد.

قال رسول الله صلی الله علیه و آله: قال الله تعالی:

الصوم لی و انا اجزی به:

حضرت از ذات احدیت نقل می فرماید که: حقتعالی فرموده که: روزه از برای منست و مختص به من است و من ثواب او را چنان که لایق به من است به او خواهم داد.

تحمل درد طاعت آسانتر از عذاب آخرت است

یکی را گفتند همانا تو ضعیف و ناتوانی و با این حال روزه تو را ضعیف تر و ناتوانتر می کند گفت: من ثواب روزه را برای جلوگیری و دفع بدی و سختی روز رستاخیر آماده می کنم و شکیبائی بر طاعت و فرمانبرداری خدا آسانتر است، از شکیبائی بر عذاب او.

«فالصوم یمیت هوی النفس و شهوة الطبع و فیه حیوة القلب و طهارة الجوارح و عمارة الظاهر و الباطن و الشکر علی النعم و الاحسان الی الفقراء و زیادة التضرع و الخشوع و البکاء و حبل الالتجاء الی الله و سبب انکسار الشهوة و تخفیف الحساب و تضعیف الحسنات و فیه من الفوائد ما لا یحصی و کفی ما ذکرنا منه لمن عقل و وفق لاستعماله » . (1)

فوائد و خصوصیات روزه: از امام صادق (ع)

در این بیانیه امام صادق ( علیه السلام) به فوائد و خصوصیات روزه از نظر مادی و روحانی و معنوی پرداخته و چنین می فرماید: از جمله فوائد روزه آن است که خواهشهای نفس را می میراند، چرا که منبع همه فتنه ها و مصدر همه شرها شکم است، و هر گاه شکم پر شد از حرام و شبهه، فرج به حرکت می آید و خواهشهای باطل و تخیلات عاطل در نفس خطور می کند، چنان که در حدیث است که: انی اخاف علیکم من البطن و الفرج، و شهوت فرج از شهوت بطن ناشی می شود، اگر بطن عفیف باشد و به قدر ضرورت اکتفاء کند و از حرام و شبهه اجتناب نماید بلا شک فرج نیز عفیف می شود، و هر گاه هر دو عفیف شد حیات دل که عبارت از صفا و جلای باطن است حاصل خواهد شد، و ممکن است که ضمیر مجرور راجع بصوم باشد یعنی صوم موجب حیات دل است و این معنی نیز نزدیک به معنی اول است. و فایده دیگر، پاکی اعضاء و جوارح است چرا که روزه کامل چنان که مذکور شد مشتمل است بر حفظ جوارح و اعضاء از دیدن ناملایم و شنیدن نامناسب و تناول ناموافق.

و فایده دیگر تعمیر ظاهر و باطن است اما اشتمال روزه بر تعمیر ظاهر یا به واسطه اشتمال روزه کامل است بر حفظ اعضاء و جوارح از حرکات ناملایم، چنان که دانستی، و یا به واسطه آنکه تعمیر ظاهر عبارت از مشغول بودن به ذکر باری تعالی است و به یاد او بودن، و اما اشتمال روزه بر تعمیر باطن ظاهر است، چرا که هر گاه روزه دار با وصاف مذکوره موصوف شد و از مخلات و منافیات احتراز نمود به عمارت دل که عبارت از پاکی او است از لوث افکار باطله و مخاطرات زائفه موصوف خواهد شد.

و فایده دیگر، شکر گزاری نعمتهای الهی است چرا که به سبب روزه و گرسنگی قدر تنعمات وافیه بر او ظاهر خواهد شد و شکر او را به جا خواهد آورد.

و فایده دیگر، احسان نمودن است به فقرا و ارباب حاجت، چرا که به سبب روزه و ادراک گرسنگی حال فقراء و اهل مسکنت بر او ظاهر می شود، و می داند که ایشان چه می کشیده اند و چه می کشند و این باعث رقت قلب و احسان نمودن به ایشان می شود.

و فایده دیگر، زیاد شدن تضرع و خشوع است، چرا که روزه باعث قلت کدورت و تخفیف تیرگی دل است، و جلای دل موجب تضرع و خشوع است، و تضرع و خشوع موجب قرب الهی است، و نیز باعث زیادتی رسوخ التجاء است به جناب عزت، چرا که روزه موجب صفا و حلای دل است و جلای دل موجب انس بباری و قطع از مخلوق است، چنان که می فرماید: روزه باعث زیادتی التجاء است به باری تعالی، چنان که معلوم شد و نیز روزه سبب شکستن شهوات و خواهشهای نفسانی است. و موجب سبکی حساب روز قیامت و دو چندان شدن حسنات می باشد.

و در روزه آنقدر فوائد هست که به حیطه ضبط در نمی آید و آنچه بیان شد کافی است از برای هر که صاحب عقل و هوش است و توفیق عمل دارد. (2)

چه کسی جز صائم مخلص تحمل تشنگی در تابستان را دارد؟

امام صادق ( علیه السلام) فرمود:

«من صام یوما فی الحر فاصاب ظما وکل الله به الف ملک یمسحون وجهه، و یبشرونه حتی اذا افطر قال الله عز و جل ما اطیب ریحک و روحک یا ملائکتی اشهدوا انی غفرت له » (3)

اگر کسی یک روز در هوای گرم روزه باشد، و تشنگی بر او اصابت کند، خداوند هزار ملک بر او موکل می گرداند که او را نوازش دهند و همچنان تا وقت افطار او را بشارت (به رحمت خدا و بهشت) می دهند، (در اینحال) خداوند عز و جل می فرماید: چه معطر و زیبا است، بوی خوش تو و روح پاک تو، ای ملائکه من شما شاهد باشید که من او را آمرزیده ام.

و این روزه اگر برای خدا باشد که هست زیرا نمی تواند برای غیر خدا باشد، چونکه می تواند شخص به هر نحو مخفیانه بخورد و بیاشامد، بنابر این کسی که روزه می گیرد حتما برای خدا می گیرد بنابر این روزه دار مورد عنایت خاصه حضرت پروردگار است که خدا فرشتگان را برای نوازش و محبت به او و نوید و بشارت به زمین می فرستد و فرشتگان را شاهد می گیرد که از تقصیر روزه داران گذشته و آنان را مورد عفو و آمرزش خویش قرار داده است.

بهترین جهاد، روزه داری در فصل گرما است

امام صادق ( علیه السلام) در اهمیت روزه آنهم در فصل گرما می فرماید:

«افضل الجهاد الصوم فی الحر» (4)

بهترین و عالیترین جهاد (در راه خدا) روزه در فصل گرما است.

یعنی همچنان که مجاهدین در حین جنگ و جهاد با دشمن مرارت آتش دشمن و در حین عمل احساس عطش و شدت نیاز به آب می نمایند و موفق نمی گردند که آب بنوشند روزه دار نیز تحمل شدید تشنگی را می نماید، و بلکه با دسترسی به آب روزه اش را افطار نمی نماید، افضل و بهتر از مجاهد فی سبیل الله خواهد بود.

دو چیز موجب کنترل نفس سرکش است

پیامبر عظیم الشان اسلام در راه تعدیل غرائز جنسی و کنترل شهوات، به جوانان یک دستور العمل بسیار ارزشمند می دهد، و نسل جوان را از هرزگیها و افسار گسیختگیها جدا بر حذر می دارد، و نظام عادله طبیعت را از هرج و مرج و فساد جوانان حفظ و حراست می نماید، و در سخنان بسیار حکیمانه خویش چنین می فرماید: «معاشر الشباب علیکم بالبائة فمن لم بستطع فعلیه بالصوم فان الصوم له و جاء» .

ای جوانان بر شما باد ازدواج، و نکاح، (که برای اجرای این سنت نبوی (صلی الله علیه و آله) بشتابید) و هر گاه بعضی از شما قدرت بر ازدواج ندارد، پس روزه بگیرد، زیرا روزه کنترل کننده و مهار کننده است (که باید با روزه نفس سرکش را از طغیان و تجاوز و به گناه افتادن حفظ نمود) ، که حضرت صادق ( علیه السلام) فرمود: «الصوم و جاء المؤمن » .

روزه کنترل می کند مؤمن را از شهوترانیها و مهارش می نماید از تجاوز به نوامیس مردم.

با روزه شیطان را رو سیاه و کمرش را بشکنید

در اینکه روزه شیطان را از انسان دور نموده و از ارتکاب گناه باز می دارد پیامبر اسلام فرمود:

«الا اخبرکم بشی ء ان انتم فعلتموه تباعد الشیطان منکم کما تباعد المشرق من المغرب قالوا بلی، قال: الصوم یسود وجهه و الصدقة تکسر ظهره و الحب فی الله و الموازرة علی العمل الصالح یقطعان دابره و الاستغفار یقطع وتینه و لکل شی ء زکوة و زکوة الابدان الصیام » (5)

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به اصحاب خویش (خطاب کرد) آیا آگاه نکنم شما را به چیزی که اگر شما آن را انجام دهید شیطان از شما دور می گردد، همچون بعد و فاصله مشرق از مغرب؟عرض کردند بلی یا رسول الله (صلی الله علیه و آله) حضرت فرمود: روزه صورت شیطان را سیاه و صدقه (بر مساکین و مستمندان) کمرش را می شکند، و حب و دوستی در راه خدا و مبادرت به عمل صالح دنباله اش و نسلش را قطع می نماید، و طلب آمرزش از خداوند، رگ وتینش را قطع می گرداند و از برای هر چیزی زکات است و زکات (تزکیه) بدن، روزه است.

استقامت و ثبات روزه دار

امام صادق علیه السلام فرمود:

«ما من صائم یحضر قوما یطعمون الا سبحت اعضاؤه و کانت صلوات الملائکة علیه و کانت صلواتهم له استغفارا» (6)

هیچ روزه داری حاضر نمی شود در محضر جمعیتی که مشغول خوردن غذا هستند، (و او روزه خویش را حفظ نماید) مگر اعضاء و جوارح او تسبیح خدا می کنند (و او فیض بزرگ ثواب تسبیح خدا را درک می نماید) و فرشتگان خدا او را درود و سلام می دهند، و درود فرشتگان خدا برای او آمرزش و استغفار است.

هر گاه روزه می گیرید از کل فساد و آفات حفظش کنید

در اینکه مؤمن هر عمل نیکی انجام می دهد باید به احسن وجه انجام دهد تا به اجر مضاعف نائل گردد، راوی گوید شنیدم از امام صادق ( علیه السلام) «یقول اذا احسن المؤمن عمله ضاعف الله عمله لکل حسنة سبعماة و ذلک قول الله تبارک و تعالی

و الله یضاعف لمن یشاء (7)

فاحسنوا اعمالکم التی تعملونها لثواب الله فقلت له: و ما الاحسان؟قال: فقال: اذا صلیت فاحسن رکوعک و سجودک، و اذا صمت فتوق کل ما فیه فساد صومک، و اذا حججت فتوق ما یحرم علیک فی حجک و عمرتک، قال: و کل عمل تعمله فلیکن نقیا من الدنس » (8)

حضرت امام فرمود: هنگامی که مؤمن عمل خویش را نیکو انجام داد خداوند اعمال او را مضاعف می گرداند و هر عمل نیکی را (تا) به هفتصد برابر اجر و ثواب مرحمت می فرماید. و این قول خدا در قرآن است که می فرماید: و خدا برای کسی که بخواهد اضافه تر و بیشتر از هفتصد برابر می گرداند. (آنجا که مثال می زند:

مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبة انبتت سبع سنابل فی کل سنبلة ماة حبة و الله یضاعف لمن یشاء و الله واسع علیم (9).

عمل نیک و خالص تا هفتصد برابر بلکه بیشتر پاداش داده می شود

پس نیکو کنید اعمال خویش را آن اعمالی که برای ثواب انجام می دهید، وی گفت عرض کردم به امام، که احسان چیست؟گفت، امام فرمودند: هر گاه نماز می خوانید رکوع و سجودش را نیک انجام دهید، و هر گاه روزه می گیرید پس خویشتن داری کنید از هر چیزی که باعث فساد روزه شما می گردد، و هر گاه حج می کنید پس از هر چیزی در حج و عمره (مانند تهیه مال حرام و خرج در حج نمودن و. . . ) پرهیز نمائید و فرمود: هر عملی که انجام می دهید پس باید از هر ناپاکی منزه باشد.

عالیترین عامل بازدارنده از معصیت الله، روزه است

فوائد و خصوصیات روزه، تزکیه و خویشتن داری و سالم نگهداشتن نفس از هردنس و ناپاکی و ستر و حجاب از آتش جهنم است، امام رضا ( علیه السلام) می فرماید: «اعلم یرحمک الله ان الصوم حجاب ضربه الله جل و عز علی الالسن و الاسماع و الابصار و سائر الجوارح. . . (10) و قد جعل الله علی کل جارحة حقا للصیام فمن ادی حقها کان صائما و من ترک شیئا منها نقص من فضل صومه بحسب ما ترک منها» . (11)

(ای روزه دار) خدای رحمتت کند، همانا روزه حجابیست که خداوند قرار داده آن را بر زبانها و گوشها، و چشمها و سائر جوارح و اعضاء. . . و براستی، خداوند بر تمامی اعضاء و جوارح بدن حقی برای روزه مقرر فرموده است، پس هر کس حقوق اعضاء بدن را در روزه داری خویش ادا کند هر آینه صائم و روزه دار است و حق روزه خویش را ادا نموده، و آنانی که به هر اندازه این حقوق را نادیده گرفته باشند به همان اندازه از فضل و ثواب روزه آنان کاسته می گردد، یعنی روزه اینان دارای ثواب کامل و ابعاد وسیع معنوی نمی باشد.

توصیف روزه کامل و روزه دار واقعی از امام صادق (ع)

سخنان درربار حضرت جعفر صادق پیشوا و رئیس مذهب تشیع در بازداشتن نفس از معاصی و کنترل اعضاء و جوارح بدن از گناه و معصیت الله هنگام روزه داری به شدت مؤثر و مفید است که بدل می نشیند که اگر به دقت بنگریم دگرگون و متحولمان می سازد، جراح مداینی می گوید: حضرت صادق ( علیه السلام) فرمود: «اذا اصبحت صائما فلیصم سمعک و بصرک من الحرام، و جارحتک و جمیع اعضاءک من القبیح ودع عنک الهذی واذی الخادم، و لیکن علیک وقار الصیام، و الزم ما استطعت من الصمت و السکوت الا عن ذکر الله و لا تجعل یوم صومک کیوم فطرک، و ایاک و المباشرة و القبلة و القهقهة بالضحک، فان الله مقت ذلک » .

هر گاه روز کردی در حالی که صائم هستی، پس باید گوش و چشم تو از حرام حتما صائم باشد (زیرا صوم به معنای نگهداشتن و امساک نفس و اعضاء و جوارح از ماکولات و مشروبات و هر مبطل دیگر خاصه از دروغ و غیبت و فحاشی و غیره می باشد، و لذا امام می فرماید: ) باید جوارح و جمیع اعضای تو (از زبان و دست و پا و قلب و غیره) از قبیحات و زشتیها پاک باشد، و از خود دور کنی و برهانی کارهای بیهوده و لغو، و اذیت خدمتگزارانت را، البته لازم است بر تو حلم و وقار و خشوع روزه واقعی، (زیرا روزه دار واقعی آن کسی است که کاملا مراقب و مواظب تمامی شؤون زندگیش باشد که کوچکترین نواقص شرعی و عرفی و اخلاقی از او مشاهده نگردد) و ملزم کن نفست را در حد امکان به سکوت و خاموشی، مگر از ذکر خدا (و کلماتی در حد ضرورت برای رفع نیازمندیهای زندگی) و روز روزه ات، با روز افطارت را یکسان قرار نده، (یعنی در حال روزه بیشتر به یاد خدا باش، بلکه برای همیشه خود را بساز) و بپرهیز در حال روزه از قبله و تمتعات دیگر زنان و مباشرت با آنان و از خنده های قهقهه و بلند بلند بپرهیزید، زیرا خدا از خنده های قهقهه خشم دارد، که در قرآن می فرماید:

فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیرا جزاء بما کانوا یکسبون (12)

پس باید که اندک بخندند و باید زیاد بگریند که تا پاداشی باشد به آنچه که کسب می کردند.

روزه فقط امساک از طعام و شراب نیست

مداینی می گوید امام ( علیه السلام) سپس فرمود:

«ان الصیام لیس من الطعام و الشراب وحده انما للصوم شرط یحتاج ان یحفظ حتی یتم الصوم، و هو صمت الداخل اما تسمع ما قالت مریم بنت عمران:

«انی نذرت للرحمان صوما فلن اکلم الیوم انسیا» (13)

یعنی صمتا.

همانا روزه فقط امساک از طعام و شراب به تنهائی نیست، بلکه هر آینه از برای روزه شرطی است که می بایستی آن را حفظ کنی (از آنچه که باعث نقص است) تا آنکه به کمال برسد، و صوم کامل همانا صوم داخل است (یعنی از تمام آلایش درونی منزه باشد که او فقط با صمت و سکوت و دوری از خلق الله تحقق پیدا می نماید) .

امام علیه السلام به جراح مداینی فرمود: آیا نشنیدی آنچه که مریم بنت عمران فرمود: براستی من نذر کرده ام برای پروردگار رحمان روزه (سکوت بگیرم) پس امروز با هیچ کسی سخن نمی گویم امام فرمود: حضرت مریم نذر روزه سکوت داشته است.

وقتی روزه می گیرید چشم و زبان و گوش و. . . خود را نیز حفظ کنید

«فاذا صمتم فاحفظوا السنتکم عن الکذب، و غضوا ابصارکم، و لا تنازعوا و لا تحاسدوا و لا تغتابوا و لا تماروا و لا تکذبوا و لا تباشروا و لا تخالفوا و لا تغاضبوا و لا تسابوا و لا تشاتموا و لا تفاتروا و لا تجادلوا و لا تتاذوا و لا تظلموا و لا تسافهوا و لا تضاجروا و لا تغفلوا عن ذکر الله و عن الصلاة » .

در این فراز از سخنان در ربار خویش حضرت فرمود: (ای مداینی) هر گاه روزه گرفتید، پس حفظ و کنترل نمائید زبانتان را از دروغ، و چشمانتان را از (هر چه دیدنش بر او حرام است) بپوشانید، (و در حال روزه) منازعه و دعوا (که لازمه اش بد گوئی و فحاشی است) ننمائید و به همدیگر حسادت نورزید و غیبت نکنید و ترش رو و غضبناک نباشید و با یکدیگر دشمنی نکنید و دروغ نگوئید، (و با زنان) مباشرت ننمائید، و مخالفت همدیگر ننمائید (آنجا که مخالفت جائز نیست) و نسبت به همدیگر خشم و غضب ننمائید، و همدیگر را لعن و ناسزا نگوئید، و شماتت و ملامت نکنید، (و در کارهای خیر مثل قرائت قرآن و نماز و ذکر) سستی و بیحالی به خود راه ندهید، و مجادله نکنید، اذیت و ظلم (به زیر دستان و خدمتگزاران و افراد تحت سرپرستی) ننمائید، و سفاهت و خود را به حماقت زدن بخود راه ندهید (حلیم و با وقار باشید) کسی را ضجر و شکنجه ندهید، و از یاد خدا غافل نشوید و نماز را فراموش ننمائید، (مراد نمازهای مستحبی و نوافل یومیه مخصوصا نافله شب را از یاد نبرید)

هنگام روزه سکوت و وقار و صبر و صدق خود را حفظ کنید

«و الزموا الصمت و السکوت و الحلم و الصبر و الصدق، و مجانبة اهل الشر و اجتنبوا قول الزور و الکذب و الفری و الخصومة و ظن السوء و الغیبة و النمیمة » .

نفس خویش را الزام کنید به سکوت و خاموشی، و حلم و بردباری، و صبر و استقامت، و صدق و راستی، و از اهل شر و فساد دوری گزینید، و از قول زور لهویات و موسیقی بنیانکن اخلاق، و دروغ، و فریفتن و گول زدن، و خصومت و دشمنی با همدیگر، و سوء ظن و بدگمانی نسبت به یکدیگر و غیبت و نمامی و فتنه انگیزی از کل این اوصاف ضد اخلاق پرهیز نمائید و اجتناب کنید.

چون عبد خائف از مولای خویش به پیشگاه خدا خاضع و خاشع باشید

«و کونوا مشرفین علی الآخرة منتظرین لایامکم منتظرین لما وعدکم الله متزودین للقاء الله، و علیکم السکینة و الوقار و الخشوع و الخضوع و ذل العبید الخیف من مولاه خیرین خائفین راحین مرعوبین مرهوبین راغبین راهبین قد طهرت القلب من العیوب و تقدست سرائرکم من الخبث، و نظفت الجسم من القاذورات و تبرات الی الله من عداه و والیت الله فی صومک بالصمت من جمیع الجهات مما قد نهاک الله عنه فی السر و العلانیة، و خشیت الله حق خشیته فی سرک و علانیتک و وهبت نفسک لله فی ایام صومک و فرقت قلبک له، و نصبت نفسک له فیما امرک و دعاک الیه فاذا فعلت ذلک کله فانت صائم لله بحقیقة صومه، صانع له لما امرک و کلما نقصت منها شیئا فیما بینت لک فقد نقص من صومک بمقدار ذلک » .

و (در حال روزه داری) خود را مشرف بر آخرت کنید و منتظر ایامی (که در پیش دارید) و منتظر وعده های الهی باشید، و زاد و توشه خویش را برای ملاقات ذات اقدس الهی فراهم سازید، و بر شما باد (در حال روزه) به سکینه و وقار، و خشوع و خضوع به پیشگاه حضرت احدیت چون بنده ذلیل خائف که از مولایش به شدت می هراسد، در حالی که آزادند و با اختیار خویش به پیشگاه مولا و آقای خود احساس خوف و رجا می نمایند، و خود را در ترس و رعب فرو برده و در عین حال عشق به مولا و ترس از او آنان را بخود مشغول ساخته است، و به حق قلوبتان را از عیبها تطهیر و باطنتان را از خبائث پاک می نماید، و جسمتان را از تمامی قاذورات و کثافات تمیز نموده، و شما را از غیر خداوند، بری و بیزار می کند، و شما را در روزه داریتان به وسیله سکوت به تمام جهات (از دروغ و غیبت و فتنه انگیزی و. . . ) متکی و نزدیک به خدا می گرداند از هر چیزی که در پنهان و آشکار نهی شده، و در نهان و آشکار شما را به خوف و خشیت پروردگار مفتخر می سازد، و نفست را در حال روزه داریت به خدا بخشیده و دلت را برای او فارغ البال و خالی از هر چه که غیر او است مستعد و مهیا می سازد و تو را برای خدا در آنچه به تو امر کرده و خوانده است منصوب می گرداند، (یعنی کاملا مطیع و منقاد حضرت حق می شوی) .

«فاذا فعلت ذلک کله فانت صائم لله بحقیقة صومه، صانع لما امرک و کلما نقصت منها شیئا فیما بینت لک، فقد نقص من صومک بمقدار ذلک » .

پس هر گاه تمامی این اوصاف مذکوره را به جای آوردی و خود را متصف به آن ساختی پس توبه حقیقت برای خدا روزه گرفتی و حق روزه را ادا نمودی، و انجام بده آنچه را که در (باره روزه) به تو فرموده است که هر چه را ناقص کنی و به جای نیاوری از اوصاف روزه و روزه داریت از آنچه که برایت روشن و آشکار است، پس به مقدار آنچه از اوصاف و فضائل روزه را کم کرده باشی از اجر و پاداش آن نیز کم می گردد.

و در آخرین بیان و توضیحات خویش حضرت صادق ( علیه السلام) از قول پدر بزرگوارش نقل می نماید که فرمود: «پیامبر (صلی الله علیه و آله) از آن زنی که بجاریه اش سب و ناسزا می گفت (داستانش در همین بخش آمده) آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«ان الصوم لیس من الطعام و الشراب و انما جعل الله ذلک حجابا عن سواهما من الفواحش من الفعل و القول یفطر الصوم ما اقل الصوام و اکثر الجواع؟» (14)

چه کمند روزه داران واقعی و چه زیادند گرسنگان؟

همانا روزه فقط پرهیز از طعام و شراب نیست، هر آینه خداوند خوردنیها و آشامیدنیها را حجاب و حایل از غیر این دو از فواحش و گناهانی چون دروغ و غیبت و زنا و ظلم از افعال و اقوال که باعث افطار روزه یا تقلیل کمال روزه می شود قرار داده است آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: چه کمند روزه داران واقعی، و چه زیادند گرسنگان روزه دار، که حظی جز گرسنگی نمی برند و این است آداب و شرائط و فوائد و خصوصیات روزه و اوصاف روزه دار، خداوند به ما نیز این توفیق را عطا فرماید.

کثیری از مردم از قیام لیل جز تعب بیداری و از روزه نهار جز گرسنگی و تشنگی حظی ندارند

پیامبر بزرگ اسلام در این باره می فرماید:

«الا رب قائم لیس له من القیام الا السهر و رب صائم لیس له من صیامه الا الجوع و العطش » (15)

ای مسلمانان آگاه باشید، چه بسیار کسانند که نماز شب می گزارند و قیام لیل می نمایند در حالی که از این شب زنده داری جز رنج بیداری حظی دیگر ندارند، و چه بسیارند کسانی که روزه می گیرند، ولی از روزه داری بهره ای جز گرسنگی و تشنگی نمی برند.

معنی و مفهوم این حدیث این است که کمیت عبادت و مقدار عبادت کردن شخص نمی تواند ارزش وجودی او و ثمره زحماتش را نشان دهد، بلکه کیفیت و چگونه عبادت نمودن او نمودار فضیلت او و ارزش معنوی او می باشد.

نقش روزه در اخلاق اسلامی

اگر به متون اخبار و روایات در رابطه با مسائل روزه گذری نمائیم بیشتر به سخنان دلنشین امامان معصوم خاصه سفیر الهی حضرت ختمی مرتبت علیهم صلوات المصلین برخورد می نمائیم، چه مستقیما از اخلاق و تزکیه و اصلاح نفس سخن دارند و چه بطور جنبی و ضمنی، اینک کلمات نبوی (ص) را به گوش دل می شنویم و می خوانیم:

رمضان ماه تزکیه و اخلاق

ایها الناس!من حس منکم فی هذا الشهر خلقه کان له جوار علی الصراط یوم تزل فیه الاقدام، . . . ، و من اکرم فیه یتیما اکرمه الله یوم یلقاه، و من وصل فیه رحمه و صله الله برحمته یوم یلقاه، و من قطع فیه رحمه قطع الله عنه رحمته یوم یلقاه و من تطوع فیه بصلاة کتب الله له براءة من النار، و من ادی فیه فرضا کان له ثواب من ادی سبعین فریضة فیما سواه من الشهور، و من اکثر من الصلاة علی ثقل الله میزانه یوم تخف الموازین، و من تلافیه آیة من القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور» (16)

ای مردم هر کس در این ماه اخلاق خود را نیکو سازد، برای او نیکو گذری از صراط خواهد بود در روزی که قدمها در آن می لرزد، . . . ، و هر کس در این ماه یتیمی را گرامی بدارد خداوند او را در روز ملاقات گرامی می دارد، و کسی که در این ماه با رحم خود صله کند (به نزد او برود و به او خدمتی نماید) خداوند در روز ملاقات او را به رحمت خویش می پیوندد، و کسی که در این ماه قطع رحم نماید خداوند رحمت خویش را در روز ملاقات از او قطع خواهد کرد. و هر کسی یک نماز مستحبی بخواند خداوند برائت و آزادی از آتش را برای او خواهد نوشت، و اگر کسی در این ماه فریضه ای را به جای آورد، از برای او است ثواب هفتاد فریضه در غیر ماه مبارک رمضان، و هر کسی زیاد درود و صلوات بر من فرستد خداوند روز قیامت کفه میزان عملش را سنگین خواهد نمود در روزی که کفه میزان اعمال «دیگران » سبک است، و هر کسی یک آیه از قرآن در اینماه تلاوت کند، برای او است اجر کسی که یک ختم قرآن در غیر ماه رمضان نموده است.

همه با هم بپای درس اخلاق ابوذر غفاری

اینک به پای درس اخلاق و موعظه حضرت ابوذر یار با وفای پیامبر بزرگ اسلام می نشینیم، ششمین اختر تابناک آسمان ولایت حضرت صادق ( علیه السلام) می فرماید:

«وقف ابوذر رحمه الله عند باب الکعبة، فقال: ایها الناس انا جندب ابن السکن الغفاری، انی لکم ناصح شفیق، فهلموا! فاکتنفه الناس »

ابوذر بر درب کعبه ایستاد، پس فرمود: آی مردم، من جندب فرزند سکن از قبیله بنی غفارم، من برای شما ناصح مهربانی هستم، پس بشتابید برای موعظه و نصیحتم، مردم از هر طرف دور او را گرفتند (و آماده استماع نصایح او شدند) .

فقال:

«ان احدکم لو اراد سفرا لاتخذ من الزاد ما یصلحه و لا بد منه، فطریق یوم القیامة احق ما تزودتم له »

پس فرمود: براستی اگر یکی از شما اراده سفر کند هر آینه از زاد و توشه سفر به قدر لازم (که رفاه و آسایش و سلامت او را در آن تضمین نماید) فراهم می کند، که ناچار از تهیه آن است (زیرا آدم عاقل مسافرتی کوتاه یا بلند را بدون تهیه مرکب و وسیله و اسباب رفاه و پول به قدر کافی و رفیق و مصاحب و غیره شروع نمی نماید و حرکت نمی کند) .

بنابر این راه طولانی و پر خطر قیامت (و عظمت و اهمیت حساب و کتاب آن) سزاوارتر است از آنچه که برای سفر دنیا تهیه می نمائید.

برنامه های ارشادی و سازنده ابوذر

پس مردی برخاست، گفت:

«فارشدنا یا اباذر، فقال: حج حجة لعظائم الامور، و صم یوما لزجرة النشور، و صل رکعتین فی سواد اللیل لوحشة القبور، و کلمة حق تقولها او کلمة سوء تسکت عنها صدقة منک علی مسکین فلعلک تنجو من یوم عسیر، اجعل الدنیا کلمة فی طلب الحلال، و کلمة فی طلب الآخرة، و انظر کلمة تضر و لا تنفع فدعها، اجعل المال درهمین: درهما قدمته لآخرتک و درهما انفقته علی عیالک کل یوم صدقة » (17).

ای اباذر، ما را ارشاد و هدایت فرما، سپس فرمود: برای اهمیت و عظمت اموری (که در قیامت در پیش دارید) حج خانه خدا کنید (که آثار معنوی حج مشکلات امور اخروی را آسان می نماید) و جهت سختیها و دشواریهای قیامت و حساب و کتاب دقیقش روزه بگیرید، و جهت وحشت قبر در دل شب دو رکعتی بخوانید، و سخن حق بگوئید، و از سخنان زشت پرهیز نمائید (این دو عمل) و اعطاء صدقه ای بر مسکین، شاید شما را از فشار و سختی روز و انفسای قیامت نجات بخشد، و دنیا را در دو کلمه خلاصه کنید، یک کلمه، طلب حلال (تهیه روزی حلال) و کلمه دیگر طلب آخرت (تهیه زاد و توشه برای آخرت) بنگرید و دقت کنید، هر سخن مضر و غیر نافع را رها سازید، دور بریزید، و مالتان را هم همیشه به دو درهم تقسیم نمائید درهمی (یعنی نصفش را) برای ذخیره آخرتتان و درهمی (یعنی نصف دیگر) را صرف نفقه عائله خود نمائید، که این در هر روز برای شما ثواب صدقه در راه خدا را دارد.

اشعار منسوب به علی (ع) در مکارم اخلاق

در مکارم اخلاق حضرت امیر علیه السلام در اشعاری که به حضرتش نسبت می دهند چنین می فرماید:

ان المکارم اخلاق مطهرة

فالدین اولها و العقل ثانیها

و العلم ثالثها، و الحلم رابعها

و الجود خامسها و الفضل سادسها

و البر سابعها و الصبر ثامنها

و الشکر تاسعها و اللین باقیها

و النفس تعلم انی لا اصادقها

و لست ارشد الا حین اعصیها (18)

همانا مکارم و اوصاف شایسته اخلاق پاکیزه ای است که دین اولین آن است، و عقل و خرد صفت دوم، و علم و دانش «دین، که انسان را به خدا می رساند و از بدیها پاک می گرداند» سومین، و حلم و وقار چهارمین، وجود و سخاوت و بزرگواری پنجمین، و فضیلت ششمین، و نیکیها هفتمین و صبر و مقاومت (در دینداری و تحمل مشکلات در راه خدا) هشتمین، و شکر و سپاسگزاری نهمین، و لینت و نرمش کلام و خوی و اخلاق بقیه آن از مکرمتهای اخلاقی است (که تمامی اینها از مکارم اخلاق است) و نفس می داند که همانا او را تصدیق و تایید نخواهم نمود، و ارشاد و هدایتش نخواهم کرد، مگر وقتی که طغیان کند و مرا به عصیان وا دارد.

نقش روزه در صبر و مقاومت

صبر از اوصافی است، که در اخلاق اسلامی بسیار تاکید شده است، شخص مسلمان در خلال زندگی که با نشیب و فرازها و با مشکلات و ناهمواریها، محرومیتها و نقایص فردی و اجتماعی و با داغ و فراقها مواجه بوده و دست و پنجه نرم می کند باید به خصلت گرامی صبر متصف باشد که تا از پای در نیاید و قدرت تحمل در مقابل شدائد را دارا باشد و تنها صبر و مقاومت است که می توان در پیکار با دشمنان اسلام و ابر جنایتکاران عالم فائق آمد و از پای در نیامده و دست ستمگران عالم را کوتاه نمود، لذا خداوند در کتابش قرآن برای صبر و صابران امیتازی فوق العاده قائل است، در آیه 10 سوره زمر می فرماید:

انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب

جز این نیست که پاداش صابران بی حد و حساب داده می شود.

تعریف لغوی صبر

در مجمع البحرین در لغت صبر می گوید:

«الصبر حبس النفس علی المکروه امتثالا لامر الله تعالی » .

که صبر نگهداشتن نفس بر مکروه یعنی چیزی که نفس از آن خوشش نمی آید و برای امتثال و اطاعت اوامر پروردگار عالم است.

آیا شما مؤمن هستید؟

روایت است از ابن عباس:

«لما دخل رسول الله صلی الله علیه و آله علی الانصار، فقال امؤمنون انتم؟فسکتوا فقال رجل نعم یا رسول الله فقال و ما علامة ایمانکم، قالوا نشکر علی الرخاء و نصبر علی البلاء و نرضی بالقضاء فقال صلی الله علیه و آله (انتم) مؤمنون و رب الکعبة »

هنگامی که پیامبر خدا بر انصار وارد شد، ضمن سخنانش فرمود آیا شما مؤمن هستید؟ یاران ساکت ماندند، یک نفر از آنان گفت بلی یا رسول الله (ما مؤمنیم) حضرت فرمود: علائم ایمان شما چیست؟عرض کرد: بر رخاء و گشایش نعم الهی سپاس می گزاریم، و بر بلایا و مشکلات صبر می نمائیم، و بقضاء الهی رضایت می دهیم، پیامبر فرمود به پروردگار کعبه شما مؤمنید و ایمان دارید. (19)

کجایند صابرون؟ که بی حساب به بهشت روند؟

و حضرت زین العابدین علیه السلام فرمود:

«اذا جمع الله الاولین و الآخرین ینادی مناد این الصابرون لیدخلوا الجنة بغیر حساب قال فیقوم عنق من الناس فتتلقا هم الملائکة فیقولون الی این؟یا بنی آدم فیقولون الی الجنة، فیقولون و قبل الحساب، فقالوا نعم قالوا، و من انتم؟قالوا الصابرون، قالوا و ما کان صبرکم، قالوا صبرنا علی طاعة الله و صبرنا عن معصیة. الله حتی توفانا الله عز و جل قالوا انتم، کما قلتم ادخلوا الجنة، فنعم اجر العاملین » (20)

روز قیامت که تمامی مردم از اولین و آخرین در آن جمع می آیند، منادی ندا می دهد کجایند صابرون؟که تا بدون حساب وارد بهشت گردند، امام سجاد علیه السلام فرمود: پس گروهی از مردم برمی خیزند و حرکت می نمایند و راهی بهشت می گردند، فرشتگان می گویند به آنان کجا می روید؟ای فرزندان آدم، می گویند به سوی بهشت می رویم، قبل از حساب می روید؟!گویند بلی، مگر شما کیستید؟می گویند ما از صابرین هستیم، گویند صبرتان بر چه بود؟می گویند: بر طاعات خدا صبر می کردیم، و از عصیت خدا صبر می کردیم «از لذائذ گناه چشم می پوشیدیم از حرام خدا صرفنظر می کردیم آنقدر تحمل می کردیم بر عبادت و سختیهای آن، مثل روزه و نماز و حج و سایر عبادات و از لذتهای آنی گناهان و معاصی پروردگار» ، تا خداوند ما را به لقای خویش دعوت کند، فرشتگان گویند آری آنچه که گفتید کردید، داخل بهشت گردید «گوارا باد بر شما» و چه نیک است اجر و پاداش عمل کنندگان و صابرین.

اشعار عربی و فارسی در صبر

بنی الله للاخیار بیتا سماؤه

هموم و احزان و حیطانه الصبر

و ادخلهم فیه و اغلق بابه

و قال لهم مفتاح بابکم الصبر

این دو بیت عربی به دو بیت فارسی ترجمه و برگردانده شده است.

کلید در گنج مقصود صبر است

در بسته آن کس که بگشود صبر است

چه خارای کوه و چه دیبای گردون

لباسی که هرگز نفرسود صبر است

و لنجزین الذین صبروا اجرهم باحسن ما کانوا یعملون (21)

هر آینه پاداش دهیم آنان را که صبر ورزیدند اجر و مزدشان را به نیکوترین چیزی، که به آن عمل می کردند.

استغفار ملائکه برای صائمین

امام صادق ( علیه السلام) می فرماید: «ما من صائم یحضر قوما یطعمون الا سبحت اعضائه و کانت صلاة الملئکة علیه، و کانت صلوتهم له استغفارا» (22)

هیچ روزه داری نیست که حاضر گردد بر قومی که مشغول روزه خواری هستند مگر اینکه اعضاء و جوارحش به تسبیح پروردگار مشغول است و حال آنکه ملائکه بر او درود و رحمت می فرستند و صلوات و درود ملائکه هم برای آنان استغفار و تقاضای بخشش از خداوند می باشد.

آری مقاومت و بردباری روزه دار که خوردن و آشامیدنی های دیگران او را از تسبیح پروردگار باز نمی دارد، و بر ارزش وجود و معنویت و روحانیت او می افزاید. و البته روزه دار متعهد و مسؤول، نباید از کنار مردمی که هتک حرمت ماه رمضان و مسلمین روزه دار می نمایند بی تفاوت بگذرد و مساله امر به معروف و نهی از منکرات را نادیده گرفته و در پی اصلاح جامعه نباشد.

شیعیان ما از ما بردبارترند

امام صادق علیه السلام فرمود:

«انا صبر و شیعتنا اصبر منا، قلت: جعلت فداک کیف صار شیعتکم اصبر منکم، قال لانا نصبر علی ما نعلم و شیعتنا یصبرون علی ما لا یعلمون » (23)

ما بسیار بردباریم و شیعیان ما از ما بردبارترند، راوی گوید: فدایت گردم چگونه شیعیان شما از شما بردبارترند؟فرمود: زیرا ما بر آنچه می دانیم صبر می نمائیم، و شیعیان ما بر آنچه نمی دانند صبر می نمایند. (یعنی امام هر بلاء و مصیبتی را پیش از بروز آن می داند و میزان اجر و پاداش صبر آن مصائب را هم آگاه است و از درجات صابرین بخوبی مطلع هست، که کسی با علم به میزان ثواب روزه، این فریضه الهی را گردن می نهد و یا ثواب جهاد در راه خدا را به خوبی می داند و جهاد می نماید، با کسی که به یقین اجر و پاداش روزه و عبادات دیگر و ثواب مجاهده در راه خدا و یا جهاد با نفس را نمی داند به وضوح روشن است که در اجرای این عبادات به امید اجر و ثواب مالا یعلم، صبر و مقاومتی بیشتر از خود نشان داده است، و شاید به همین جهت امام می فرماید: شیعیان ما از ما بردبارترند) .

زمین پر از طلا در پاداش صائم نا چیز است

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

«من صام یوما تطوعا فلو اعطی مل ء الارض ذهبا ما وفی اجره دون یوم الحساب » (24)

اگر کسی یک روز روزه مستحبی بگیرد، پس اگر زمین را پر از طلا نموده به او دهند حق او را اداء نکرده اند و اجر او را نداده اند که فقط روز قیامت حقش اداء می گردد (و اداء حق او فقط بهشت است) علامه مجلسی در بحار ذیل حدیث شریف می فرماید: همانا ثواب روزه مقدر نشده آنچنان که ثواب حسنات به ده برابر مقدر شده.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید:

«قال الله عز و جل: کل اعمال بنی آدم بعشرة اضعافها الی سبعماة ضعف الا الصبر فانه لی و انا اجزی به، فثواب الصبر مخزون فی علم الله عز و جل و الصبر الصوم » .

خداوند فرمود: تمامی اعمال بنی آدم از ده برابر الی هفتصد برابر پاداش دارد مگر صبر زیرا صبر برای من است و جزای صبر را من می دهم، پس ثواب صبر در گنجینه علم خدا است و صبر همانا روزه است.

در مورد صبر و استقامت و اینکه انسان بایستی در حوادث زندگی، نشیب و فرازها و مشکلات و ناگواریهای تلخ زندگی همواره بردبار و صبور باشد و به اندک نارسائی گرسنگی و تشنگی و حتی از سختیهای طاقت فرسای زندگی نهراسد و از کوره بدر نرود، و همواره به زینت صبر و استقامت مزین و مفتخر باشد و از رحمت پروردگار رحیم و رووف مایوس و نا امید نگردد، در این رابطه بنده خدا مردی پیلتن در مقابل دشمن و در جهاد و جنگ و عبادات و طاعتهای الهی همواره مستقیم و پا بر جا می باشد، اشعاری منسوب به امیر مؤمنان علی بن ابی طالب (علیهما السلام) را در این باره می خوانیم:

اشعار منسوب به امیر مؤمنان (ع) در صبر

الا فاصبر علی الحدث الجلیل

وداو جورک بالصبر الجمیل

و لا تجزع و ان اعسرت یوما

فقد ایسرت فی الزمن الطویل

و لا تیاس فان الیاس کفر

لعل الله یغنی من قلیل

و لا تظنن بربک غیر خیر

فان الله اولی بالجمیل

و ان العسر یتبعه یسار

و قول الله اصدق کل قیل

فلو ان العقول تجر رزقا

لکان الرزق عند ذوی العقول

و کم من مؤمن قد جاع یوما

سیروی من رحیق سلسبیل

ای مؤمنان، آگاه باشید، بر حوادث صبور و شکیبا بوده و دردهای خویش را به مقاومت و صبر جمیل مداوا نمائید، هر گاه در اندک زمانی فشار و سختی زندگی بر شما وارد شد جزع و ناله نکنید، زیرا در ازمنه طولانی در سهولت و گشایش و آسایش بسر می بردی و خواهی برد، در هنگام مشکلات و سختیها، مایوس نباش به خیال اینکه دیگر درهای رحمت به سویت بسته شده بلکه بزودی در گشایش و رحمت باز خواهد شد و بدان که یاس از رحمت خدا کفر است، چه بسا خداوند حکیم به اندک زمانی بنده اش را مستغنی می نماید، و یا زندگی محدود و کم درآمدت را به غنا و دارائی تبدیل می نماید، و به پروردگارت جز خیر و سعادت گمان مبر، زیرا خداوند بخوبی و شایستگی سزاوارتر است، همانا هر سختی سهولت و آسانی هم به دنبال دارد، و قول خداوند راست ترین قولها است زیرا فرمود:

فان مع العسر یسرا، ان مع العسر یسرا (25)

با هر مشکل یک آسانی نیز هست

که با هر دشواری گشایش و آسانی است پس اگر رزق و روزی فراوان را عقلها می توانستند به جریان اندازند، همانا تمامی ثروتها و ارزاق در نزد صاحبان عقل بود، در حالی که رزق دست خدا است و چه بسا ابلهان کم عقل و فکر دارای ثروت و مال فراوانند.

پی نوشت ها:

1- مصباح الشریعة تالیف عبد الرزاق گیلانی (ره) ص 137 مترجم.

2- مصباح الشریعه مترجم، ص 133- بحار، جلد 96، ص 254.

3- سفینة البحار، محدث قمی، کلمه صوم.

4- سفینة البحار، کلمه صوم.

5- سفینة البحار، کلمه صوم.

6- سفینة البحار، کلمه صوم.

7- سوره بقره، آیه 261.

8- بحار، ج 96، ص 291.

9- سوره بقره، آیه 261.

10- به علت مغلق بودن عبارت و اختلاف روایات از ثبت آن انصراف حاصل شد.

11- فقه الرضا ( علیه السلام) ، چاپ سنگی، 1274 قمری، ص 23.

12- سوره توبه، آیه 84.

13- سوره مریم، آیه 28.

14- بحار، جلد 96، ص 292- و وسائل الشیعه، شماره 13135.

15- نهج الفصاحه، حدیث 474.

16- عیون الاخبار الرضا ( علیه السلام) ، ج 1، ص 295.

17- بحار الانوار، ج 96، ص 258.

18- دیوان امام علی ( علیه السلام) ، ص 128.

19- وقایع الایام خیابانی تبریزی، ص 13.

20- وقایع الایام تبریزی.

21- سوره نحل، آیه 96.

22- سفینة البحار، ج 2، ص 64.

23- کافی، جلد 3، ص 148.

24- بحار، جلد 96 ص 252.

25- سوره انشراح، آیه 7- 6.