ماه رمضان; بهار دعا و مناجات با خدا

پدید آورنده : حجة الاسلام و المسلمین محمد محمدی اشتهاردی ،

ماه رمضان ماه خودسازی و تصفیه روح است. خداوند همه اسباب کار را در این ماه برای پالایش روح و روان از آلودگی های گناه فراهم نموده و با لطف و رحمت مخصوص خویش همه درها و راه ها را در راستای تهذیب نفس و صفای باطن و تکامل معنوی گشوده است. فرصت بسیار خوبی برای انسان ها است تا در کنار این سفره بزرگ و متنوع رحمت الهی بنشینند و با انواع غذاهای روحی، روح و روان خود را تقویت کنند.

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها (1) ;همانا برای پروردگار شما در دوران زندگی شما لحظه های بسیار سودمند و مغتنم روی می آورد، خودتان را در معرض آن لحظه های سودمند قرار دهید و استفاده شایان ببرید».

در حدیث دیگر که حدیث قدسی است، خداوند به حضرت داود(ع) چنین وحی کرد:

«ان لله فی ایام دهرکم نفحات الا فترصدوا لها (2) ; همانا برای خداوند در دوران زندگی شما لحظه های سودمندی است، بدانید و مترصد این لحظه ها باشید و آنها راهوشیارانه و با جدیت به دست آورید».

ماه رمضان برای تهذیب نفس و خودسازی و پالایش باطن از هرگونه عوامل آلاینده،بهترین فرصت است، باید نه تنها خود را در معرض استفاده از آن فرصت قرار دهیم،بلکه باید هوشیارانه مترصد آن باشیم و لحظه ها را شکار کنیم و نگذاریم عبورچرخ های روزگار آن را از دست ما برباید و دور سازد.

اسباب تهذیب نفس و خودسازی در ماه رمضان، تنها به روزه گرفتن نیست، بلکه تلاوت آیات قرآن، دعاها و مناجات با خدا، اطعام و رسیدگی به مستمندان و محرومان، کسب صبر و مقاومت، یاد خدا و قیامت در ماه رمضان که از دستورهای مستحبی آن است،هرکدام نقشی در خودسازی دارند، یکی از آنها که می توان گفت نقش بسیار مهمی درخودسازی دارد، و ماه رمضان بهار آن می باشد، دعا و مناجات است که در این گفتاربر آنیم تا به طور خلاصه به بررسی ارزش و شیوه صحیح دعا و نیایش و آثار آن بپردازیم:

سفارش بسیار مؤکد به دعا از دیدگاه اسلام

در قرآن و گفتار پیامبر(ص) وامامان(ع) به دعا و نیایش و مناجات با خدا سفارش بسیار شده است، به عنوان نمونه:

1- خداوند در قرآن می فرماید: «قل ما یعبؤ بکم ربی لو لا دعائکم (3) ; بگو پروردگارمن برای شما ارجی قائل نیست، اگر دعای شما نباشد».

بنابراین، وزنه و شخصیت و ارجمندی انسان به دعا و ارتباط با خدا بستگی دارد.

2- نیز می فرماید: «و قال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین (4) ; پروردگار شما گفته است مرا بخوانید تا (دعای) شمارا اجابت کنم، کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند، به زودی با خواری وارد دوزخ می شوند».

در این آیه درباره دعا پنج مطلب مهم مطرح شده است: 1- دعا، محبوب خدا است، اوفرمان می دهد که دعا کنید و اهل دعا و راز و نیاز باشید. 2- دعا، موجب اجابت است، با فراهم کردن شرایط استجابت که همان خودسازی است، به پاسخ مثبت پروردگاردست یابید. 3- دعا، عبادت است و پاداش عبادت را دارد، و از نشانه های عبودیت وبندگی است، بلکه مطابق پاره ای از روایات، دعا بهترین عبادت است (5) . معاویه بن عماراز امام صادق(ع) پرسید: دو نفر از دوستان شما وارد مسجد می شوند یکی از آنهابیشتر نماز می خواند و دیگری بیش تر دعا می کند، کدام یک از اینها برترند؟ امام صادق(ع) در پاسخ فرمود: «اکثرهما دعاء (6) ; آن که بیش تر دعا می کند برتر است ». 4- دوری کنندگان از دعا و نیایش، مستکبرند و در صف متکبران و خودکامگان هستند. 5- آنان که اهل دعا نیستند، عذاب خوار کننده دوزخ در کمینشان است.

در گفتار پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) نیز در ارزش دعا، سخن بسیار گفته شده است، پیامبر(ص) در سخنی فرمود:

«الدعاء سلاح المومن، و عمود الدین، و نور السماوات والارض (7) ; دعا اسلحه مومن، وستون دین و نور آسمان ها و زمین است ».

یعنی دعا موجب تقویت انسان با ایمان و پایداری دین و اعتقاد او، و مایه نورانی شدن روح و روان او در همه جا است، پرواضح است که داشتن این ویژگی ها ازشاخصه های اصلی خودسازی و تهذیب نفس است. جالب این که پیامبر(ص) در گفتار دیگرفرمود: «الدعاء مخ العباده و لا یهلک مع الدعاء احد (8) ; دعا مغز عبادت است، هیچ کس از اهل دعا به هلاکت نمی رسد».

یعنی دعا نیروی فکر و اندیشه انسان را تقویت و باز می کند و به آن طراوت می بخشد، و آنان که با دعا و نیایش همدم هستند بر اثر استفاده از نتایج آن،همواره در عافیت هستند، و هرگز به هلاکت نمی رسند.

امیرمومنان علی(ع) فرمود: «الدعاء مفاتیح النجاح، و مقالید الفلاح (9) ; دعاکلیدهای پیروزی و گنجینه های رستگاری است ».

رعایت آداب دعا برای بهره مندی بهتر از مکتب دعا

هر عبادتی آداب و شرایطی داردکه منهای آن آداب و شرایط، اثر بخش نخواهد بود، بنابراین باید آداب و شرایط دعارا شناخت و آن را فراهم کرد تا اثر بخش باشد، در چنین صورت قطعا اثر به سزایی در خودسازی و بهسازی خواهد داشت. به عنوان مثال; تصمیم بر ترک گناه، صاف نمودن قلب، غذا و کسب حلال، امر به معروف و نهی از منکر، پذیرفتن رهبر عادل و شایسته از شرایط دعا است، آداب دعا نیز بسیار است از جمله:

1- آغاز کردن دعا با نام خدا و ذکر صفات الهی;

2- صلوات بر پیامبر(ص) و آلش;

3- شفیع قرار دادن اولیای خدا مانند پیامبر(ص) و امامان(ع) هنگام دعا;

4- اقرار به گناه;

5- تضرع و زاری هنگام دعا;

6- دو رکعت نماز حاجت، قبل از دعا

7- کوچک نشمردن دعا;

8- ناچیز دانستن خواسته و نیازها در برابر عظمت خدا;

9- همت عالی و بلند نظری در دعا;

10- عمومی کردن دعا;

11- دعای پنهانی که ارزش آن معادل هفتاد دعای آشکار است;

12- دعای دسته جمعی;

13- حسن ظن به استجابت دعا;

14- دعا در وقت ها و مکان های مناسب و مقدس;

15- اصرار ورزیدن در دعا (10) .

روشن است که رعایت این شرایط و آداب هر کدام، نقش سازنده در تقویت ارتباط باخدا و خودسازی دارند، و انسان را در پاکسازی و بهسازی و حرکت صحیح و استوار درراه تکامل، آماده تر می سازند، بر همین اساس در دعای کمیل می خوانیم: «اللهم اغفر لی الذنوب التی تحبس الدعاء; خدایا بیامرز آن گناهانی را که مانع اجابت و اثر بخشی دعا می گردند».

وانگهی در دعاهایی که در ماه رمضان و غیر آن خوانده می شود، غالبا خواسته های ما در آن دعاها، پاکی دل و عمل، و پرهیز از انحراف و گناه و هرگونه آلودگی است،و به طور کلی محتوای دعاها نیز در مسیر خودسازی است; مثلا هر فرازی از دعای ابوحمزه ثمالی که در سحرهای ماه رمضان خوانده می شود، مکتب سازندگی و تهذیب نفس وصفای باطن است، به عنوان نمونه در فرازی از آن دعا می خوانیم: «اللهم طهر قلبی من النفاق، و عملی من الریاء، و لسانی من الکذب، و عینی من الخیانه (11) ; خدایا قلبم را از نفاق و دورویی، و کردارم را از ریا و خودنمایی، و زبانم را از دروغ، وچشمم را از خیانت و بی عفتی پاک کن ».

اینها همه نشان دهنده آن است که دعا و نیایش صحیح با آداب و شرایط، پشتوانه وعامل استوار و عمیقی برای بهره گیری از روح رمضان در راه خودسازی است، و مکتب ماه رمضان با توجه به ابعاد مختلفی که دارد، از جمله دعا در این ماه خدا، عالیترین مکتب سازنده برای پرورش روح پاک و قلب سلیم و نیت خالصانه و بی شائبه است.

باید سعی کرد که شیوه دعا کردن را از مکتب خاندان رسالت آموخت، چرا که این موضوع یکی از ارکان اصلی دعا است که دعاهای مناسب، معقول، پرمعنی و بر اساس اصول صحیح و حساب شده باشد، چنان که دعاهایی که از پیامبر(ص) و امامان(ع) نقل شده و یا در قرآن دیده می شود، به روشنی این مطلب را به ما می آموزد که مضامین دعاها باید از کیفیت و عمق بالایی برخوردار باشد، به عنوان مثال، حضرت ابراهیم خلیل قهرمان توحید(ع) پس از تجدید بنای کعبه، چند دعا کرد، که قرآن دعای او راچنین بیان می کند، او به خدا عرض کرد:

«پروردگارا! از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی، پروردگارا ما را تسلیم فرمان خود قرار ده، و از دودمان ما امتی که تسلیم فرمانت باشند به وجود آور! و شیوه صحیح عبادتمان را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذیر، که توبه پذیر و مهربان هستی. پروردگار (پس از من) در میان مردم پیامبری از خودشان برانگیز، تا آیات تورا بر آنها بخواند و کتاب و حکمت را به آنها بیاموزد و پاکیزه کند زیرا تو براین کار توانا و آگاه هستی » (12)

پروردگارا! این شهر (مکه) را شهر امنی قرار ده! ومن و فرزندانم را از پرستش بت ها دور نگهدار، آنها (بت ها) بسیاری از مردم راگمراه ساختند، هر کس از من پیروی کند از من است، و هر کس نافرمانی من کند، توبخشنده مهربانی. تو می دانی آن چه را که ما در نهان و آشکار انجام می دهیم، وچیزی در زمین و آسمان بر خدا پنهان نیست » (13) .

سه درس مهم از کلاس دعا

دعا و نیایش که در برنامه ماه رمضان گنجانده شده و نقش بنیانی در تکوین مفهوم رمضان و روزه را دارد، تنها درخواست روا شدن نیاز ازدرگاه خدا نیست، بلکه دارای سه بعد است، و به عبارت روشن تر سه درس بزرگ و مهم را باید از مکتب دعا به دست آورد و باید هنگام دعا هر سه، مورد توجه دقیق قرارگیرد:

1- دعا برای دفع بلاها و روا شدن حاجت ها، چنان که امیرمومنان علی(ع) در سخنی فرمود: «ادفعوا امواج البلاء عنکم بالدعاء قبل ورود البلاء (14) ; موج های بلاها را قبل از ورودشان، به وسیله دعا کردن از خود دفع کنید».

2- در کنار دعا، تضرع، خشوع، مناجات، راز و نیاز و ارتباط تنگاتنگ با خداوجود دارد که قطعا چنین خصالی غرورهای انسان را می شکند، و دل را آماده پذیرش مواهب معنوی می سازد، و به دنبال آن، آرامش خاطر، قوت قلب و روحیه عالی، عایدانسان می شود. چنان که خداوند می فرماید: «ادعوا ربکم تضرعا و خفیة (15) ; پروردگارخود را با تضرع و خضوع و ملتمسانه در آشکار و نهان بخوانید».

3- از همه مهم تر، توجه به معارف بلند پایه و محتوای عمیق و غنی دعاهایی است که از پیامبر(ص) و امامان(ع) به ما رسیده، که در حقیقت دانشگاه بزرگ انسان سازی هستند; به عنوان مثال، دعای اول صحیفه سجادیه و خطبه اول نهج البلاغه، هر دوهم سان، معارف اسلام را در سطح عالی تبیین می کنند، و درس های سودمندی از معارف وعرفان حقیقی را به ما می آموزند.

توجه عمیق به محتوای دعاها موجب ارتقای سطح معلومات و معرفت شده و آشنایی انسان را به مفاهیم و ارزش های بلند سازنده و تکامل بخش که در راس آنها مساله توحید و ابعاد آن است. چندان برابر می کند، جمعی به امام صادق(ع) عرض کردند: چراما دعا می کنیم، ولی به اجابت نمی رسد؟ امام در پاسخ فرمود: «لانکم تدعون من لاتعرفونه (16) ; زیرا کسی را می خوانید که او را نمی شناسید». یعنی در کنار دعا بایدتوجه به معارف و شناخت خدا و اصول تکامل نیز وجود داشته باشد.

پی نوشت ها:

1- علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 71، ص 221.

2- همان، ج 77، ص 168.

3- فرقان (25) آیه 77.

4- مؤمن (40) آیه 60.

5- محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 466.

6- علا مه طبرسی، مجمع البیان، ج 8، ص 529.

7- محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 1، ص 468.

8- علا مه مجلسی، بحارالانوار، ج 93، ص 300.

9- محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 2، ص 468.

10- اقتباس از محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 3، ص 260 تا 267.

11- محدث قمی، مفاتیح الجنان، ص 386.

12- بقره (2) آیه 127 تا 129.

13- ابراهیم (14) آیه 35 تا 38.

14- علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 93، ص 289.

15- اعراف (7) آیه 5.

16- بحارالانوار، ج 93، ص 368.