تردیدی نیست که شخصیت انسان متاثر از محیط وراثت – تربیت و اراده خود شخص می‌باشد. و قطعا هر کدام از این عوامل در ساختار خلق و خوی بشر دخالت دارند اما این دخالتها هرگز الزام آور نیستند مگر در شرایط خاص و افراد خاصی. چون اگر این عوامل به تنهایی علت تامه باشند جز در اموری که به اراده و اختیار آدمی است د یگر جای مذمتی یا مدحی نخواهد ماند. مراد این است که اگر محیط یا وراثت علت تامه در تخلق آدمی به اخلاق خاص باشد چه خوب و چه بد جای مذمت و سرزنش یا احیانا تحسین و تشویق نخواهد بود چنانچه نمی شود آدمی را به خاطر کوتاهی قد و یا بلندی آن سرزنش یا تحسین کرد. پس دخالت این عوامل به عنوان علل ناقصه مقبول است و این تصمیم ونظارت فرد است که علت تامه و عامل اصلی در خوب و بد بودن اخلاق و تربیت بشر است. 2- زبان شعر یک زبان خاصی است و از آرایه‌های ادبی ومایه‌های خیالی بهره می‌جوید. مبالغه- تشبیه - خیال پردازی، لفاظی و . . . اموری هستند که شعر را فریبا و زیبا می‌کنند مثلا در تشبیه رابطه بدن و روح گفته شده است: مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک دو سه روزی قفسی ساخته‌اند از بدنم که قهرا نمی‌توان رابطه روح و جسم و بدن را رابطه‌ای مانند مرغ و قفس دانست. بلکه رابطه باطن و ظاهر می‌باشد. همچنین فردوسی در وصف کثرت اسب سواران و شدت تاختن آنان گوید: ز سم ستوران در آن پهن دشت زمین شد شش و آسمان گشت هشت که گویی یکی از زمینها به آسمانها اضافه شده است ( مراد برخاستن غبار فراوان است) 3- با توجه به دو نکته فوق، ما این بیت را به عنوان اینکه حاکی از واقعیت باشد نمی‌پذیریم، اگر چه زبان شعر این جواز را دارد که در اموری مبالغه نماید. موارد مربوط: معارف قرآن (1-3) ص 374 - آیت الله مصباح یزدی امام علی (ع) و تربیت فرزند(3) - عوامل تربیت مجلات - ماهنامه کوثر - شماره - 36 - علی همت بناری مبادی اخلاق در قرآن کریم - بخش دوم : انسان و اخلاق - فصل دوم - آیت الله جوادی آملی.
به هر تقدیر بشر در همه شرایط می‌تواند در افعال اختیاری خود مختار باشد.
منبع : پايگاه حوزه