در كارها با مردم مشورت كن‏

؛ يعنى به عقل مردم احترام كن. نزد امام صادق عليه السلام مى گويند: فلانى خيلى آدم خوبى است، و نماز و روزه بسيارى انجام مى دهد، و حضرت مى گويد: عقلش چگونه است؟ «1»

براى اين كه براى شما معلوم شود، احترام به عقل در چه زمانى و تا چند اندازه در آيين اسلام مهم است، براى نمونه كافى است به ماجرايى كه فردوسى در شاهنامه از گذشته قبل از اسلام ايران، يكى از دو تمدن اصلى بشر در آن زمان، نقل كرده، دقت كنيد:

انوشيروان در جنگ با روم، نزديك به شكست بود كه پينه دوزى به بوذرجمهر پيغام داد، من هزين تمام ارتش را مى دهم تا با روم بجنگيد، اما به يك شرط. به شرط اين كه فرزند من در مكتب درس بخواند. بوذرجمهر پيشنهاد پنيه دوز و شرط او براى كمك به جنگ با روم، به شاه گفت. انوشيروان گفت: نمى شود، و فرزند پينه دور حقّ درس خواندن ندارد؛ چون در دولت ساسانى فقط نجبا و شرفا و افراد دولت و مغان ها، حقّ درس خواندن داشتند، و عقل بقى مردم، به وسيله ستمگران تعطيل بود. براى همين خسرو پرويز اين پول را قبول نكرد و به پينه دوز گفت: فرزندت حق ندارد درس بخواند و درس خواندن او ننگى براى ما است. آنان اين چنين بودند.

حال مى بينيد پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلّم از همان آغاز ظهور اسلام مى گويد:

«طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَهٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ.»

علم و دانش براى تمام انسان هاى مسلمان لازم و واجب است.

هم چنين آن حضرت فرموده:

«اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّينِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِيضَهٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ» ،

«اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ الَى اللَّحْدِ.»

اين سخنان، خطاب به همه ملت اسلام است. پيغمبراكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد: از هنگام تولّد تا وقت مردن به بچه علم بياموزيد؛ چون بايد عقل او رشد كند. واى بر پدر و مادرى كه جلوى رشد عقل بچه را بگيرند. اسلام مى گويد: انسان موجودى عاقل است و بعد هم به عقلش احترام مى گذارد. شما در كتاب وسائل الشيعه، كتاب التجاره را ملاحظه كنيد. در مسأله كسب و كار، اسلام مى گويد: تجارت، كشاورزى و صنعت حلال هستند، بعد هم نمى گويد: منطقه خالى اى وجود دارد كه شما در آن آزاد هستيد و در آن هر جور كه خواستيد مى توانيد به كسب و كار بپردازيد، بلكه مى گويد:

يا عِبادِىَ الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضى واسِعَهٌ فَإِيَّاىَ فَاعْبُدُونِ

؛ يعنى تمام زمين، عالم، دريا، ماه، خورشيد و ستارگان براى شما است، و كسب در جهان آزاد است، هر كجا كه مى خواهيد باشيد؛ البته، كسبى كه با مقررات عادلانه اى تنظيم گردد.

البته، دين غريب ترين چيزها در اين عالم است. مردم همه چيز را گران كردند، ولى دين را براى فروش ارزان كردند؛ چون اگر دين گران بود كه كسى آن را نمى خريد؛ دين اگر به اندازه خود خدا ارزش داشت، كسى نبود آن را بخرد. الان چون ما دين را ارزان كرده ايم، مى توانيم آن را بفروشيم.