واقعيت مسئله حج‏

منابع مقاله:

کتاب  : عرفان اسلامى جلد هفتم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

تماشاى واقعيت حج، قلبى پاك، ديده اى بينا، سينه اى پر از نور، روحى الهى و نفسى تزكيه شده مى خواهد.

اهل بصيرت را در زمينه اين سفر مسائلى است كه از دسترس بسيارى از عقول دور است.

اين سفر، سفرى ملكوتى و سيرى الهى آن هم به سوى صاحب آفرينش است، رسيدن به حضور مقدس او لياقتى ما فوق لياقت ها و طهارتى ما فوق طهارت ها لازم دارد.

در اين سفر خشوعى كامل، خضوعى جامع، حالى الهى و نيتى استوار و عزمى راسخ و گذشتى به پهناى فلك لازم است.

زاد و توشه اين راه تماماً معنوى است، زاد و توشه مادى به اندازه اى لازم است كه ضعف جسم را جبران كند.

در اين سفر جز براى خدا نرويد و جز براى حق نباشيد و جز براى دوست نشنويد و جز براى معبود نگوييد و چون وارد مسجد الحرام شديد جز خدا نبينيد.

مناظره امام صادق عليه السلام با ابن ابى العوجاء

به اين حديث عجيب كه مؤيد جملات بالاست و شيخ متقدمين حضرت صدوق در كتاب «مجالس» نقل كرده عنايت كنيد «1»:

زمانى كه ابن ابى العوجاء آن ماديگر خطرناك به همراه جماعتى از همراهان خود نزد امام صادق عليه السلام نشستند و آن اعتراض هاى جسورانه و بى ادبانه و تند را نسبت به مسئله حج عنوان كرد، امام صادق عليه السلام فرمود:

برازنده ترين سلطان فرمانده كه بايد برابر او سان داد و برابر امر او بايد سر اطاعت فرود آورد و از نافرمانى او حذر كرد خداست كه منشى ارواح و صور است.

ابن ابى العوجاء گفت: اين سلطان فرمانده غايب است و تو حواله به غايب مى دهى.

امام عليه السلام فرمود: غايب آن جسم است كه وقتى منتقل از مكانى به مكان ديگر شد، از مكان اول غايب است و در مكان دوم حاضر است ولى خدا كه جسم نيست كه انتقال برايش تصور شود، پس غايب نيست وحضور دارد، ولى ما حضور نداريم مگر بواسطه پرچم.

ابن ابى العوجاء سرافكنده برگشت، با ياران و همراهان مى گفت: من از شما خواسته بودم كه مرا به روى سجاده اى بنشانيد، شما مرا بر زير پاره اخگرى، آتش مجمرى افكنديد، آنان گفتند:

تو در مجلس امام صادق بس حقير بودى!!

آرى، آن جناب غايب نيست، غايب ما هستيم كه با اطاعت از دستورهاى او و پوشيدن لباس تقوا لايق حضور مى شويم، تا جايى كه به مقام فنا رسيده جز او چيزى را نبينيم.

حرمت اين خانه را با فراهم آوردن خشوع و خضوع نگهداريد و چون خواستيد به آن مقام برويد با خلوص نيت و پاكى همه جانبه حركت كنيد كه بينايان راه با همه عظمتى كه داشتند خود را در آنجا بسيار كوچك مى كردند و بسيار كوچك مى ديدند.

آرى، بزرگان دين خود را در اين راه نديده مى گرفتند و با كوچك كردن خود در تعظيم و بزرگداشت آن هر چه بيشتر مى افزودند، تاجوران محيط دين با تواضع و خاكسارى پى در پى خود را به اين درگاه حق مى رساندند، حتى در اردوى امن جهان خود را مصغر و جزء مى كردند، با آن كه بزرگ بودند و مكبر و كل.

از اولياى اسلام، تواضع و خاكسارى را بنگريد تا چه حد و چه اندازه در اين راه بوده؟ ائمه مسلمانان عليهم السلام آنقدر در جنب اين خانه وارد شده و خود را ناديده مى گرفتند كه تشخص خود را هيچگاه مانع از تكرار خاكسارى بر در اين خانه قرار نمى دادند.

حج امام مجتبى عليه السلام

حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام در سفرهاى حج خود كه بيست و پنج مرتبه بود، خاكسارانه پياده راه مى پيمود و اين پياده روى نه از راه نداشتن مال سوارى بوده و نه از دريغ و مضايقه از بذل مال در راه آن، بلكه دستور مى دادند مركب هاى سوارى را جلو جلو يدك مى كشيده اند و خود براى تواضع پياده مى رفتند، حتى آن قدر يدكى ها زياد بود كه موكب خيل باعظمت مى نمود و آن قدر در شخص خواجه تواضع بود كه خاكسارانه مى نمود.

به احترام حضرت امام حسن عليه السلام برادر عظيم القدرش امام حسين عليه السلام هم پياده مى شد، حسنين عليهما السلام براى تواضع و درك ثواب پياده به راه مى رفتند ولى مركب هاى آنان كه يدك كشيده مى شد جلو جلو مى رفت همين كه خلايق مى ديدند كه حسنين عليهما السلام از عقب موكب قدم مى زدند آن ها هم پياده مى شدند.

آرى، هر كس معرفتش به صاحب اين بيت بيشتر باشد تواضع و انكسارش و خشوع و خاكساريش نسبت به صاحب بيت بيشتر و عشق و علاقه اش به محبوب عالم وافرتر و كامل تر است.

اينگونه انسان است كه از او جز او نمى خواهد و از وى جز وى نمى طلبد و همين انسان است كه با رسيدن به بيت از بيت چشم پوشيده و نگران صاحب بيت مى شود و با زبان حال و اشك ريزان به محضر محبوب و معشوق خود عرضه مى دارد:

حج امام صادق عليه السلام

امام جعفر صادق عليه السلام در سفرى از سفرهاى حج خود افتخار هم سفرى خود را به مالك بن انس داد.

وقتى كه به ميقاتگاه رسيدند مالك مى گويد:

هنگام احرام كه راحله شتر امام عليه السلام به صحرا برسيد هرچه مى خواست لبيك را به صداى بلند بگويد صدا در گلوى او گلوگير و متقطع مى شد و نزديك بود از راحله بيفتد.

من گفتم: اى پسر رسول خدا! لبيك بگو، چاره اى نيست از اين كه بگويى، فرمود:

اى پسر ابو عامر! چسان جسارت و جرأت كنم كه بگويم: «لَبَّيْكَ اللّهُمَّ لَبَّيْكَ».

ترس و هراس و وحشت از آن دارم كه خداى عزت و جلال به من بگويد:

«لالَبَّيْكَ» «3».

امام عليه السلام است كه با معرفت كامل در ميقاتگاه حريم الهى است، البته مشاعر آن انسان الهى مستغرق معنويات وحى آسمانى مى شود و تمام اسرار حرم را در ميقاتگاه درمى يابد و حد و حدود خود را با حد و حدود اين بارگاه تطابق مى دهد، او از حد و حدود اين سرحد واقف است و از همه جهات به حد و حدود خويشتن هم مو به مو آگاه است، البته وقتى با حد و حدود حريم كبريايى خود را مقابل مى بيند، لكنت در زبان مى آيد و وقفه به او رخ مى دهد و مالك خود نيست.

ديده ايد كه در مقابل كوه، انسان چقدر خود را كوچك مى بيند، عظمت كبريايى را كوه كوه از همه جانب فرض كنيد كه انسان از همه طرف كوچك مى شود.

در مقابل آن عظمت بى نهايت در بى نهايت، اين موجود كوچك چه كند و چگونه بايستد و چه بگويد؟

امام صادق عليه السلام در سفر حج ديگر، افتخار هم كجاوگى خود را به ابان بن تغلب داده بودند- كه بزرگ اصحاب امام باقر عليه السلام بود و سى هزار حديث از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده وقتى به مدينه وارد مى شده يك ستون از مسجد الرسول را اختصاص به او مى داده اند كه جلوس كرده، تدريس كند، امام عليه السلام به او فرموده بود:

اى ابان! در مسجد مدينه جلوس كن و فتوى بده كه من دوست دارم مثل تو در شيعيان من باشد «4»- ابان مى گويد:

وقتى كه امام صادق عليه السلام به سرحد حرم رسيد، ميله هاى اعلام حرم پيدا شد، دستور فرمود:

شتر را نگه داشتند و پياده شد، ابان هم پياده شد، ابان مى گويد: امام براى ورود به حرم غسل كرد، من هم غسل كردم، بعد امام دعاى ورود به حرم را خواند و گريست، سپس براى ورود به حرم پاها را برهنه كرد و با پاى برهنه در حال تواضع قدم در حرم نهاد و قدم برداشت و فرمود:

اى ابان! هر كس اين عمل را بجا آورد، براى خدا، اينطور كه من بجا آوردم و تو ديدى، خداى سبحان صد هزار سيئه از او محو مى كند و صد هزار حسنه براى او مى نويسد و صد هزار درجه براى او ترفيع دهد و صد هزار حاجت او را برآورد «5».

حج يا معراج ملكوتى

چون با ديده بصيرت به عمل حج بنگرى، آن را معراجى ملكوتى براى روح خواهى يافت كه از بركت آن معراج به فيوضات عالى الهى مى رسى.

يكى از بينايان راه مى گويد:

عمل حج را نمى توان با ساير مقررات دين مقايسه نمود، چه براى بسيارى از عبادات مانند: نماز و روزه و ذكر خداوند و مانند اين ها اگر چه تأثير و نتيجه نيكو در روحيه شخص دارد، وليكن آن اثر به هر اندازه كه باشد محدود به حد معينى است، ولى عمل حج اگر از روى التفات و داراى اركان و شرايط مقرره باشد و به علت عدم توجه به حقيقت آن تباه نشود، كارزارى است كه انسان را به تمامى آنچه به شرح رفت مى رساند.

حج در روان انسان نيرويى ايجاد مى كند كه تا انسان زنده است در پنهان و آشكار نگهبان او خواهد بود و اين همان فيض الهى است كه از بركت اين معراج نصيب آدمى مى گردد.

قاصد حج هنگامى كه مهيا مى شود از خانه اش خارج گردد، اگر به مقصود خويش و رفعت شأن خود دانا باشد و آن را چنان كه سزاوار است دريابد و به نور الهى به آن نظر افكند و خواسته باشد، آن راه را بر طبق هدايت و راهنمايى حضرت پروردگار طى نمايد، دل او متوجه عالم ديگرى خواهد شد و از ظواهر ناپايدار به حقايقى استوار بينا مى شود.

در آن هنگام است كه خواهان بى نيازى و توانايى خود مى گردد، نه آنچه تاكنون خواهنده آن بوده است و مهياى آن مى شود كه همه خواهش ها و تاريكى هاى طبيعت را از خود پاك سازد!!

اين نخستين انديشه است كه قاصد حج احساس مى كند، يعنى تأثير اين حقيقت ملكوتى را در شناسايى مقام نفس انسانى و برترى روح از بستگى به ظواهر زندگى دنيايى.

هنگامى كه حاضر ميقات شد، غسل كرد و جامه احرام در بر نمود، دل او از جلال آن انديشه ها و ملكاتى كه در نفس او پيدا شده است پر گشته و زندگى و همه شؤون آن را از خود دور مى افكند.

در آنجا نمى بيند خود را، مگر فردى از لشگريان خداوند متعال كه آنان را خوانده و به اجابت موفق گشته اند.

بقول الهى آن عارف شوريده حال:

هنگامى كه حاجى پوشش و كيفيت خود را تغيير داد و خوارى موقف و بيچارگى خود را آشكار نمود، بر خود لازم مى داند كه دلش پاك و كردارش پاكيزه و گفتارش راست و بى آلايش باشد و كسى را از خود نرنجاند و براى خشنودى حضرت پروردگار از روى صفا و حقيقت از خود بگذرد و هستى خود را از هرگونه آلودگى و آميختگى به اغراض دور و متوجه حق تعالى سازد.

در نتيجه هنگامى كه عملش را تمام نموده نور معرفت، دل او را گرفته و روشن ساخته و گوشه هاى قلب او از همه رخنه هاى ريز و باريك شرك و كفر پاك شده است و فايده عملش در همه قوا و سپاهيان و دسته هاى مددكار آن ها سرايت نموده، همه را اسلام آورنده و در راهى كه خداوند متعال مقرر فرموده پشتيبان يكديگر و همدست و هم آهنگ و يگانه و خرسند مى بيند و نفس او به روح تبديل گشته و گمان و انديشه بى جاى او را تعقل و دانش هاى بى حقيقت او را حكمت و برهان جايگزين گشته و صفات زشت او نيكو و پسنديده و شهوات او عفت و پاك دامنى و خشم او بردبارى و عزم بركارهاى خير و لذت شخصى او دوستى و محبت و نوميدى او از خير و رحمت خداوندى اميدوارى و ناسپاسى او نعمت را سپاس گزارى و آز او توكل بر خداى و توانايى او مهربانى و حماقت او فهم و زيركى و بى پروايى و رسوايى او راه نيكى و پرستش خداوندى و خودخواهى او فروتنى و نرمى و بيهوده گويى او خاموشى و برترى خواستن و گردنكشى او تسليم بودن و از هر گزندى پاك شدن و جز اين ها از فضائل ديگرى كه نتيجه و اثر حج است.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- الأمالى: 616، مجلس التسعون، حديث 4.

(2)- عماد فقيه.

(3)- الخصال: 1/ 167، حديث 219؛ الأمالى، صدوق: 169، المجلس الثانى والثلاثون، حديث 3؛ بحار الأنوار: 47/ 16، باب 4، حديث 1.

(4)- رجال الكشى: 330، حديث 603.

(5)- الكافى: 4/ 398، باب دخول الحرم، حديث 1؛ وسائل الشيعة: 13/ 195، باب 1، حديث 17552؛ بحار الأنوار: 96/ 192، باب 34، حديث 3.