دنيا از ديدگاه اميرالمؤمنين عليه السلام‏

منابع مقاله:

کتاب  : عرفان اسلامى جلد هشتم

نوشته: حضرت آیت الله حسین انصاریان

حضرت على عليه السلام در «نهج البلاغة» درباره دنيايى كه براى انسان سود آخرتى ندارد و جز اتلاف وقت ثمرى به انسان نمى رساند و غير غرور و غفلت و سرگردانى و حمّالى، منفعتى ندارد مى فرمايد:

اى مردم! كالاى دنيا، گياه خشك خرد شده وبا خيز و تباه كننده است، پس دورى كنيد از چراگاهى كه كوچ كردن و نماندن در آن از اقامت گزيدنش سودمندتر است و اندك روزى و خوراك آن از دارايى بسيارش پاكيزه تر، فقر و ندارى براى آن كه بسيار از آن جمع كند مقرر شده و نصرت به آسودگى براى بى رغبت به آن ختم گشته، آن را كه زينت دنيا به شگفتى كشيده، انگار بيناست، عاشق آن دلش ظرف اندوه شود و قلبش خانه نگرانى، اراده و قصدى او را گرفتار سازد و غرور خواسته، وى را اندوهگين نمايد. به طور دائم در كشاكش اندوه ها و گرفتارى ها بماند تا راه نفسش با مرگ گرفته شود، آن گاه وى را به قبرستان برده به دل خاك سپارند، در حالى كه دو رگ دلش قطع شده، نابود شدنش و به وسيله برادرانش به گور افتادنش، سهل و آسان است.

مؤمن با ديده عبرت به دنيا نظر كند و به اندازه لازم و از باب ناچارى روزى خود به دست آورد، با گوش خشم سخن از دنيا بشنود، اگر بگويند فلانى ثروتمند شد، اندكى بعد مى گويند بدبخت و فقير گشت، اگر به بودش شاد شوند به نبودش غمگين گردند، اين است حال انسان در دنيا.. «1».

و نيز مى فرمايد:

آن كه به خاطر به دست نياوردن مال دنيا اندوهگين گردد، به قضا و قدر حضرت دوست خشمگين گشته و كسى كه از مصيبتى گله كند از حضرت حق به شكايت برخاسته و كسى كه بر ثروتمند به خاطر ثروتش فروتنى نمايد، دو سوم دينش را از دست داده و كسى كه قرآن بخواند و پس از مرگ دوزخى شود، معلوم است قرآن را به مسخره گرفته و آن كه دلش شيفته و عاشق امور دنيايى و مادى محض شود و جز دنيا هدفى نبيند به سه چيز مبتلا شود، اندوه هميشگى، حرص حاكم، آرزوى غير قابل يافتن! «2»!

و نيز فرموده:

دنيا در ابتداى امر فريب مى دهد، سپس زيان مى رساند، آن گاه به شتاب و سرعت از دست مى رود.

خداوند راضى نشد دنيا را پاداش دوستان و عذاب دشمنان قرار دهد.

اهل دنيا، چونان كاروانى هستند كه به وقت فرود آمدن، راننده و حمله دارشان فرياد زند كوچ كنند «3»!!

در سوره بيست و پنجم احاديث قدسيه آمده:

اى پسر آدم! زاد و توشه خود را ياد كن كه راه دور است دور، كشتى را نو كن كه دريا عميق است عميق، بارت را سبك كن كه راه دقيق است دقيق.

عمل را خالص كن كه ارزياب، بيناست بينا، خوابت را براى قبر بگذار و افتخارات را براى ميزان و خوشى و لذتت را براى بهشت و راحتت را براى آخرت و كام گيريت را براى حورالعين و براى من باش تا برايت باشم، با سبك شمردن دنيا به من نزديك شو و با دشمنى با بدكاران و عشق به نيكان، از آتش جهنم دور شو كه خداوند مزد نيكوكاران را ضايع نمى كند «5».

دنياى اولياى خدا

حضرت على عليه السلام در «نهج البلاغة» نظر اوليا و عاشقان حق را به دنيا نظر ديگرى مى داند، آن جناب عقيده دارد كه اهل دل به دنيا به ديد الهى و عمقى مى نگرند و لحظه لحظه دنيا را به آخرت ابدى و نعيم هميشگى حق، مبدل مى كنند.

إنّ أوْلياءَ اللّهِ هُمُ الَّذينَ نَظَرُوا إلى باطِنِ الدُّنْيا إذا نَظَرَ النّاسُ إلى ظاهِرِهَا وَاشْتَغَلُوا بآجِلِها إذَا اشْتَغَلَ النّاسُ بِعاجِلِها فَأماتُوا مِنْها ما خَشَوا أنْ يُميتَهُمْ وَتَرَكُوا مِنْها ما عَمِلُوا أنَّهُ سَيَتْرُكُهُمْ وَرَأوُا اسْتِكْثارَ غَيْرِهِمْ مِنْها اسْتِقْلالًا وَدَرَكَهُمْ لَها فَوْتاً، أعْداءُ ما سالَمَ النّاسُ وَسِلْمُ ما عادَى النّاسُ بِهِمْ عُلِمَ الْكِتابُ وَبِهِ عَلِمُوا وَبِهِمْ قامَ الْكِتابُ وَبِهِ قامُوا لا يَرَوْنَ مَرْجُوَّاً فَوْقَ ما يَرْجُونَ وَلا مَخُوفَاً فَوْقَ ما يَخَافُونَ «6».

عاشقان خدا آنانند كه به حقيقت و عمق و باطن دنيا بنگرند، به وقتى كه ديگران به ظاهر فريبا و زينت و زيور از دست رفتنى آن نظر كنند و به پايان و عاقبت آن توجه كنند، هنگامى كه تنگ نظران به امروز آن مشغول گردند، علل بدبختى و عذاب را با طاعت و اخلاص از بين مى برند، از ترس اين كه خود به دست آن علل هلاك گردند، تمام كالاهاى دنيا را قلباً رها كرده و دل به آن نمى بندند؛ زيرا مى دانند كه عناصر و اشيا و دنيا آن ها را رها خواهد كرد، آن را كه ديگران از امور مادى بهره زياد مى بينند، آنان در مقابل بهره آخرت بسيار كم مى بينند، مى دانند كه دريافت دنيا مساوى با از دست دادن آخرت است، با آنچه معشوق مردم است دشمنند، به وسيله آنان قرآن شناخته مى شود و آنان تمام حقايق را به وسيله كتاب يافتند و تداوم قرآن به آنان و دوام خود آنان به كتاب خدا است، اميدى بالاتر از اميد خود كه اميد به عنايت حق است و ترسى ما فوق ترس خود كه ترس از عذاب الهى است، نمى بينند.

آرى، اين وضع روحى و نفسى و قلبى و عقلى اولياى خدا نسبت به دنياست، دنيا به حقيقت كه پر سودترين تجارتخانه براى بيداران و بينايان وعلت بدبختى و شقاوت و پستى و حقارت براى كوردلان است، اهل معرفت دنيا را خانه مهمانى دانسته و در اين جايگاه عالى با آراسته شدن به ايمان و عشق و اخلاق و عمل، جز رسيدن به لقاى رب و وصل محبوب هدفى ندارند.

حكايتى عجيب از اوضاع و احوال دنيا

فيلسوف بزرگ، صدر المتألهين ملا صدراى شيرازى، در ضمن توضيح يكى از آيات سوره يس به نقل از «رسائل اخوان الصفا» گفتگوى دو رفيق را در زمينه برخوردشان به حال و وضع دنيا اين چنين نقل مى كند:

دوستى به يكى از دوستانش رسيد و از او پرسيد: حال و وضعت در اين دنيا چگونه است؟

جواب داد: خوب است، البته اگر از آفات و بليّاتش در امان بمانم، به غير از خير و خوشى و عافيت، اميد ديگرى از دنيا ندارم، اين حال من است، اكنون تو وضع خود را براى من بگو، جواب داد: مى خواهى چه باشد، حال كسى كه در اين خانه غربت گرفتار و فقير است، براى جلب منفعت، ضعيف و براى دفع ضرر، ناتوان و بى قدرت است.

پرسيد: چگونه در اين حالى؟ گفت: در اين دنيا در عذابيم، ولى در قيافه دارنده نعمت، دست بسته ايم ولى در شكل موجود آزاد، مغروريم به صورت خوشبخت، آزاد محترميم در شكل برده پست، پنج حكومت بر ما حاكم است كه فشار اين پنج حكومت به سختى برگرده ماست، احكام خود را بر ما جارى مى كنند، بخواهيم يا نخواهيم.

دوستش گفت: از اين پنج حاكم و حكومتشان مرا خبر ده، پاسخ داد: بشنو:

اوّل: جهان و اين فلك گردان است كه ما در درون او هم چون اسير زندانى، محبوسيم.

انجم و ستارگانش به طور دائم در حركتند، توقف و سكونى بر آنان نيست، گاهى شب را با ظلمت و تاريكى اش براى ما مى آورند و زمانى روز را با نور و روشناييش، زمانى تابستان را با حرارتش و وقتى زمستان را با سرمايش، گاهى بادهاى تند و وزنده را پديدار مى كنند و زمانى ابر و باران و برق جهنده را، وقتى صاعقه مهيب و زلزله ويران كننده و علل وحشت و گرفتگى ماه و خورشيد و زمانى قحطى و گرانى و دوره اى امراض كشنده حيوانات و وبا و زمانى جنگ و فتنه و بلا و وقتى غم و غصه دائمى كه از ضربه و ضرر و شر اين امور و اين همه تير بلا، راه نجاتى جز مرگ نيست!!

دوّم: طبيعت و امورى كه ذاتى اوست، از حرارت گرسنگى و آتش تشنگى و سوز و شراره شهوات و آلام و امراض و كثرت حاجات كه انسانى نسبت به اين برنامه ها، چاره اى جز جلب منفعت و دفع ضرر ندارد، برنامه هايى كه يك چشم زدن به يك حالت نيست، به طور دائم نفس انسان در برخورد با اين مسائل در مشقت و رنج و بلا و عذاب و گرفتارى و ناراحتى است و راحت انسان از اين امور، جز به مرگ ميسر نخواهد بود!

سوّم: قواعد عظيم و عجيب الهى است، از احكام و حدود و اوامر و نواهى و بشارت و انذار، تهديد و توبيخ، رنج رمضان و مشقت بدن در قيام به واجبات و مبارزه با نفس به وقت اداى واجبات مالى و رنج سفر حج و مشقت كشيدن در وقت مهاجرت و زخم برداشتن در ميدان جهاد با كفر و مسائل ديگر از قبيل: ترك لذات حرام و اجتناب از شهوات و محرمات.

چهارم: روبرو شدن با حكومت ستمگران، آن زورگويانى كه خود را مالك رقاب مردم دانسته و بندگان حق را به زور به بردگى مى برند كه اگر مطيع آنان بشوى، جز همّ و غم و رنج و مشقت و ضايع كردن عمر و از همه بدتر، غضب و انتقام و سخط حضرت حق را در پى ندارى و بين تو و طاعت حق حجابى بدتر از خدمت به دولت ستمگر نيست و اگر از اطاعت آنان، شانه خالى كنى ظاهر زندگيت تباه و جز ناراحتى محصولى برايت نيست و از طرفى هم انسان در دنيا به تعاون و تمدن و سياست و رياست محتاج است!!

پنجم: نياز شديد به مواد و عناصر و اغذيه و اشربه و اطعمه و لباس و مسكن براى قوام بدن و اداره امور زندگى كه فراهم آوردنش در گرو كار طاقت فرسا و دويدن و عرق ريختن در شب و روز و ياد گرفتن صنعت و تجارت و كشاورزى و دامدارى و خريد و فروش و سر و كله زدن با مردم و گرفتار شدن به حرص و طمع براى جمع مال وحفظ آن از دستبرد رندان و آفات و عوارض است، اين است حال و احوال و وضع و اوضاع ما و اكثر مردم روزگار و خلاصه فرزندان اين دنياى تنگ و تاريك، آنان كه با اين همه آفات و بليّات و آلام و اسقام و امراض و رنج ها و اختلافات و نزاع ها و طوفان ها و حوادث، آرزوى ماندن و خوشى دارند، يا ايمان به خدا و آخرت ندارند، يا تصور مى كنند پس از مرگ خبرى نيست. در هر دو حالت، هم چون كفار مردمى پست و غافل از حقيقتند.

و اما آنان كه به آخرت و معاد و عظمت جهان ديگر و شرف و سرور اهلش و لذّت نيك بختان و نعمت و ملكت عالم بعد توجه دارند، براى دلبستگى به دنيا و مغرور شدن به آن و آرزوى خلود، در اين مجلس و دويدن دنبال تكاثر و تفاخر

و رياست چه عذرى دارند، بايد گفت: اينان در عقل دچار خلل و در ايمان و عقيده دچار فسادند و به فرموده قرآن «7».

[وَ ما يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِكُونَ ] «8».

و بيشترشان به خدا ايمان نمى آورند مگر آن كه [براى او] شريك قرار مى دهند.

در مسئله دنيا و حقيقت ظاهر و باطن آن و برخورد اهل غفلت با دنيا و اهل خدا با اين خانه زودگذر و اين كه دنيا پرستان به چه خسارت هايى در همين دنيا و آخرت دچار مى شوند و اهل خدا و معرفت داران و بينايان، چه سودها در همين دنيا و آخرت عايدشان مى شود آن قدر مطلب و مسئله هست كه اگر در اين نوشتار منعكس شود مثنوى هفتاد من شود، اين فقير تصور مى كند، آنچه به طور مختصر در توضيح اين حديث پر قيمت رفت براى درس و پند كافى مى باشد، اميد است خداى بزرگ به همه ما توفيق نصيب بردن از دنياى صحيح را براى آبادى آخرت به لطف و كرمش عنايت فرمايد.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- نهج البلاغة: حكمت 367؛ بحار الأنوار: 70/ 131، باب 122، حديث 136.

(2)- نهج البلاغة: حكمت 228.

(3)- نهج البلاغة: حكمت 415؛ بحار الأنوار: 70/ 119، باب 122، حديث 111.

(4)- الهى نامه، عطار نيشابورى.

(5)- كلمة اللّه: 471.

(6)- نهج البلاغة: حكمت 432؛ بحار الأنوار: 66/ 319، باب 37، حديث 36.

(7)- تفسير سوره «يس»، ملا صدرا: 184.

(8)- يوسف (12): 106.