ماه در آئينه مسائل علمى‏

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

ماه نزديك ترين همسايه زمين است، فاصله آن از ما نزديك به 000، 384 كيلومتر است.

قطر ماه در حدود 3200 كيلومتر و وزن آن تقريباً يك هشتادم وزن زمين است.

وقتى كه ماه تمام يا بدر است به بزرگى خورشيد به نظر مى رسد، اما اجرام سماوى آن طورى كه به نظر مى رسند نيستند، زيرا كه فاصله شان از زمين خيلى زياد است.

قطر خورشيد تقريباً چهارصد برابر قطر ماه است اما چون در يكصد و پنجاه ميليون كيلومترى ما قرار دارد فقط به بزرگى ماه به نظر مى رسد.

ماه از تمام ستارگانى كه شب مى بينيم درخشان تر است، با اين همه نورى كه ساطع مى كند از خودش نيست و گرمى فوق العاده اى هم مانند خورشيد ندارد.

موجب درخشندگى ماه آن است كه قسمتى از نورى را كه از خورشيد مى گيرد منعكس مى سازد.

اگر ممكن بود با هواپيمايى در فضا سفر كنيد پنجاه روزه به ماه مى رسيديد اما هواپيما در جو مى تواند پرواز كند نه در خلأ.

قطر جو زمين چند صد كيلومتر بيشتر نيست و بعد از جوّ فاصله زمين تا ماه خالى از هواست، فقط يك موشك فضانورد كه با سرعت بيش از يازده كيلومتر در ثانيه از زمين حركت كند ممكن است به ماه واصل شود، اين سرعت زياد براى آن است كه جاذبه زمين به روى كشتى فضانورد اثر نكند و آن را به زمين بازنگرداند.

سطح ماه

وقتى كه بدون دوربين به ماه نگاه مى كنيم قسمت هاى تيره و روشنى به چشم مى خورد، با دوربين هاى نجومى قسمت هاى تيره مسطح و قسمت هاى روشن برجسته به نظر مى رسند.

عكس هايى كه با بزرگترين تلسكوپ ها گرفته شده اند نشان مى دهند كه قسمت هاى تيره صحراهايى وسيع هستند كه كوهستان هايى آنها را احاطه كرده اند، بعضى از اين كوهستان ها به شكل سلسله جبالند، به اين سلسله هاى كوهستانى نام هايى همانند آنچه در روى زمين متداول است داده اند.

بعضى كوه ها به شكل قله واحدى قد برافراشته اند و ارتفاع بسيارى از آنها بين 300 تا 600 متر است و بلندى بعضى به هشت كيلومتر مى رسد.

هزاران فرورفتگى به نام «دهانه» سطح اين كوكب را ملكوك كرده اند، اين دهانه ها كه با تلسكوپ هاى بزرگ در كمال وضوح ديده مى شوند شبيه به دهانه هاى آتشفشان هاى زمين هستند و معلوم نيست كه اين فرورفتگى هاى عظيم چگونه در سطح ماه به وجود آمده اند.

قطر بعضى از دهانه ها از هفتصد تا هشتصد متر تجاوز نمى كند ولى قطر بعضى ديگر به چند كيلومتر مى رسد، دهانه يكى از آنها از يكى از شهرستان هاى ما بزرگتر است.

ماه كره مفلوكى است نه آب دارد و نه هوا، نه گياه بر روى آن است و نه جانور، چون هوا ندارد، صدا هم ممكن نيست شنيده شود.

نيروى جاذبه در كره ماه

فرض كنيد كه در كره ماه هستيد و به طرف نقطه اى كه در يك مترى شماست جستن مى كنيد، با كمال تعجب خواهيد ديد كه شش متر آن طرف نقطه اى كه بوده ايد فرود مى آييد.

اگر در كره زمين بتوانيد 5/ 1 متر پرش در ارتفاع كنيد در كره ماه خواهيد توانست 9 متر در ارتفاع بپريد. اگر در روى زمين وزن شما شصت كيلو باشد در كره ماه فقط ده كيلو خواهد بود.

شك نيست كه اين امر در نظر شما عجيب مى نمايد و مى خواهيد سبب آن را بدانيد. وقتى كه شما در روى زمين جستن كنيد زمين شما را به سوى خود مى كشد، اين نيروى كشش را جاذبه زمين مى گويند، چون ماه از زمين خيلى كوچكتر و خيلى سبك تر است، قوه جاذبه آن خيلى كمتر است يعنى در حدود يك ششم جاذبه زمين است.

حركات ماه

ماه با سرعتى نزديك به سه هزار و دويست كيلومتر در ساعت به دور زمين مى چرخد، مسير حقيقى آن به دور زمين، شكلى خيلى نزديك به دايره است كه در فاصله 000، 384 كيلومترى زمين قرار دارد، پس قطر دايره اى كه مسير ماه را تشكيل مى دهد دو برابر 000، 384 كيلومتر است.

ماه يك دور كامل زمين را در مدت يك دوم 29 روز طى مى كند. ما هميشه يك روى ماه را مى بينيم و هيچ كس اطلاعى از روى ديگر آن ندارد، تصور نكنيد كه ماه حركت وضعى ندارد، اين كوكب هم به دور محور خود مى چرخد اما مدت حركت وضعى آن درست مساوى است با مدت حركت انتقاليش يعنى بيست و نه و نيم روز، پس ماه هميشه يك طرف خود را روبه روى ما نگاه مى دارد و با سرعتى مى چرخد كه براى اين كه هميشه يك طرف ماه به سوى ما باشد كافى است.

گاهى ماه به شكل هلالى درمى آيد و زمانى به صورت قرصى تمام جلوه گر مى شود، بعضى اوقات هم به كلى از نظر غايب مى گردد چرا چنين است؟

دو امر موجب تغيير ظاهرى شكل ماه است: يكى آن كه ماه از خود نور ندارد و نورى را كه از خورشيد مى گيرد منعكس مى كند و به سوى ما مى فرستد، و ديگر آن كه ماه به دور زمين مى گردد.

ماه و جزر و مدّ

مردمى كه در كنار دريا به سر مى برند هر روز شاهد بالا و پايين رفتن سطح دريا در موقع جزر و مد هستند، وقتى كه آب دريا هر چه ممكن است جلوتر مى آيد مى گوييم كه «مد» يا «آب بالا» است و وقتى كه هر چه ممكن است دورتر و عقب تر مى رود «جزر» يا «آب پايين» است.

آيا هيچ به فكر افتاده ايد كه جزر و مد چگونه به وجود مى آيند؟ براى اين كه به اين پرسش جواب دهيم باز بايد از نيرويى كه جاذبه نام دارد ياد كنيم، در جهان همه چيز يكديگر را جذب مى كنند، نيروى كششى هم بين ماه و زمين وجود دارد.

آبى كه در قسمتى از زمين كه رو به روى ماه است قرار دارد بيشتر جذب مى شود و سبب مد مى گردد، آبى كه در قسمتى كه طرف مقابل قرار دارد از همه از ماه دورتر و كمتر تحت تأثير جاذبه آن است، پس آب به آهستگى عقب مى رود و مدّى هم كه در اين قسمت از زمين توليد مى شود، در همين موقع در مناطقى كه بينابين قسمت هاى مذكور است جزر به وجود مى آيد.

نيروى جاذبه خورشيد هم به پيدايش جزر و مد كمك مى كند، اما خورشيد از زمين خيلى دورتر است تا ماه، پس تأثير آن در روى آب درياهاى ما خيلى كمتر است.

جزر و مد براى بشر فايده ها دارد، در بعضى جاها از انرژى آن براى به كارانداختن چرخ هاى آبى و ماشين ها استفاده مى شود.

كشتيبانان و ملوانان هم از آن كمك مى گيرند، كشتى هاى بزرگ اقيانوس پيما براى نزديك شدن به اسكله احتياج به لنگرگاه هاى عميق دارند، جزر و مد ريگ و لجن بسيارى از لنگرگاهها را به دريا مى برد و آنها را ژرف نگاه مى دارد به علاوه با جابه جا كردن و به حركت درآوردن آب مانع آن مى شود كه آب لنگرگاه راكد و ناپاك شود.

روزى دوبار سواحل را مى شويند و بسيارى از كثافات را با خود به دريا مى برند و از جمع شدن آنها در كرانه ها جلوگيرى مى كنند.

جزر و مد به بسيارى از مردم كه نان خود را از دريا به دست مى آورند كمك مى كند، زيرا كه به هنگام جزر كه قسمت بزرگى از ساحل از آب بيرون است، جمع كردن حيوانات دريايى كه مانند صدف محفظه هاى استخوانى دارند آسان تر است.

چون جزر و مد دائماً در حركت است پيوسته شكل سواحل را تغيير مى دهد و به اين نحو يكى از نيروهاى بزرگ را تشكيل مى دهد.

آخرين قسمت درباره ماه اينكه: وقتى زمين از بين ماه و خورشيد مى گذرد به قسمى كه خورشيد و زمين و ماه بر يك امتداد واقع شوند ماه مى گيرد يعنى زمين مانع رسيدن پرتوهاى خورشيد به كره ماه مى شود و ماه تيره و تار به نظر مى رسد، در اين هنگام بر مردم مؤمن خواندن نماز آيات و سجده بردن در پيشگاه خالق ماه، واجب مى گردد.

«3» سُبْحَانَهُ مَا أَعْجَبَ مَا دَبَّرَ فِي أَمْرِكَ وَ أَلْطَفَ مَا صَنَعَ فِي شَأْنِكَ جَعَلَكَ مِفْتَاحَ شَهْرٍ حَادِثٍ «4» لِأَمْرٍ حَادِثٍ فَأَسْأَلُ اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكَ وَ خَالِقِي وَ خَالِقَكَ وَ مُقَدِّرِي وَ مُقَدِّرَكَ وَ مُصَوِّرِي وَ مُصَوِّرَكَ أَنْ يُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ أَنْ يَجْعَلَكَ هِلَالَ بَرَكَةٍ لَا تَمْحَقُهَا الْأَيَّامُ وَ طَهَارَةٍ لَا تُدَنِّسُهَا الْآثَامُ «5» هِلَالَ أَمْنٍ مِنَ الْآفَاتِ وَ سَلَامَةٍ مِنَ السَّيِّئَاتِ هِلَالَ سَعْدٍ لَا نَحْسَ فِيهِ وَ يُمْنٍ لَا نَكَدَ مَعَهُ وَ يُسْرٍ لَا يُمَازِجُهُ عُسْرٌ وَ خَيْرٍ لَا يَشُوبُهُ شَرٌّ هِلَالَ أَمْنٍ وَ إِيمَانٍ وَ نِعْمَةٍ وَ إِحْسَانٍ وَ سَلَامَةٍ وَ إِسْلَامٍ

چه شگفت است تدبيرى كه در برنامه تو به كار برده، و چه دقيق است آنچه در شأن تو انجام داده، تو را كليد ماهى جديد، براى كارى جديد قرار داده. از خداوند، پروردگارم و پروردگارت، و آفريننده ام و آفريننده ات، و تقدير كننده ام و تقدير كننده ات، و صورتگرم و صورتگرت، درخواست مى كنم كه بر محمد و آلش درود فرستد، و تو را هلال با بركتى قرار دهد، كه گذشت روزگاران آن بركت را از بين نبرد، و هلال پاكى كه گناهان آلوده اش نكند، هلال ايمنى از بلاها، و سلامتى از بدى ها، هلال خوشى طالعى كه نحسى در آن نباشد، و با ميمنتى كه مشقّت گرد آن نگردد، و آسايشى كه دشوارى با آن مخلوط نشود، و خيرى كه ممزوج به شرّ نگردد، هلال امن و امان، و نعمت و احسان، و سلامت و اسلام.

  «6» اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَى مَنْ طَلَعَ عَلَيْهِ وَ أَزْكَى مَنْ نَظَرَ إِلَيْهِ وَ أَسْعَدَ مَنْ تَعَبَّدَ لَكَ فِيهِ وَ وَفِّقْنَا فِيهِ لِلتَّوْبَةِ وَ اعْصِمْنَا فِيهِ مِنَ الْحَوْبَةِ وَ احْفَظْنَا فِيهِ مِنْ مُبَاشَرَةِ مَعْصِيَتِكَ «7» وَ أَوْزِعْنَا فِيهِ شُكْرَ نِعْمَتِكَ وَ أَلْبِسْنَا فِيهِ جُنَنَ الْعَافِيَةِ وَ أَتْمِمْ عَلَيْنَا بِاسْتِكْمَالِ طَاعَتِكَ فِيهِ الْمِنَّةَ إِنَّكَ الْمَنَّانُ الْحَمِيدُ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ.

خدايا! بر محمّد و آلش درود فرست، و ما را از خشنودترين كسانى قرار ده كه ماه نو بر آن طلوع كرده، و از پاكيزه ترين كسانى كه به آن نگاه كرده، و خوشبخت ترين كسانى كه در آن به انجام هر گونه عبادت، از واجب و مستحب برخاسته اند، و ما را در اين ماه به توبه موفّق كن، و از گناه حفظ فرما، و از دست زدن به معصيتت نگاه دار، و ما را در اين ماه به سپاسگزارى نعمتت برانگيز، و پوشش هاى عافيت را به ما بپوشان، و به سبب كامل به جا آوردن بندگيت در اين ماه، نعمتت را بر ما كامل كن. تو بسيار نعمت دهنده و ستوده اى، و درود خدا بر محمّد و آل پاك و پاكيزه اش باد.

مطالب فوق برگرفته شده از 

کتاب:تفسير و شرح صحيفه سجاديه، جلد یازدهم